Бургас нь чийг болон гэрэлд дуртай, хүйтэнд тэсвэртэй, нуур голын намгархаг, чийглэг хөрсөнд сайн ургадаг. Түүнчлэн хамгийн найдвартай “Байгаль хамгаалагч” болдог гэнэ. Хөрс голохгүй хаана ч ургадаг учраас цөлжилтийн аюул нүүрлэсэн Монгол оронд хамгийн хэрэгтэй модлог ургамал аж. Ширгэж буй гол мөрний сав газарт тариалахад усны нөөцийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой. Хурдан ургадаг учраас хот тосгон, цөлөрхөг газрыг ногооруулах, уул уурхайн нөхөн сэргээлтийг хийхэд ч тохиромжтой юм байна.
Гэтэл Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын албанаас хотыг үерийн эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх үүнээс өөр аргагүй хэмээн Сэлбэ, Дунд голын мод, бургасыг Хар усан тохой руу зөөж, шилжүүлэх, лаг хагшаасыг цэвэрлэх, үерийн даланг өргөтгөж, хүчитгэх ажлыг эхлүүлсэн билээ. Тэд уг ажлаа шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, мэргэжлийн байгууллагын судалгааны хүрээнд хийж буй хэмээн мэдэгдсэн. Энэхүү ажилд зориулан есөн тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Мөн Сэлбэ, Дунд голын мод, бургасыг шилжүүлэн зөөвөрлөхийн эсрэг байр суурьтай, шүүмжлэлтэй хандаж буй иргэд ч цөөнгүй байгаа юм.
Энэ талаар МУИС-ийн Инженер, технологийн сургуулийн Хүрээлэн буй орчин, ойн инженерчлэлийн тэнхимийн дэд профессор Н.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.
-Сэлбэ, Дунд голын бургасыг хотын хүн амыг үер усны аюулаас сэргийлэх үүднээс нүүлгэн шилжүүлж эхэлсэн. Энэ тал дээр мэргэжлийн хүний хувьд та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Яг ямар судалгаа, үндэслэлтэй бургасыг нүүлгэн шилжүүлж буйг мэдэхгүй. Бургас усны урсацыг хааж буй тул урсацыг нь сайжруулж байна. Бургас нь голын урсацад саад учруулснаас болоод лаг шавар, хагшаас хуримтлагдаад түүнээс болж, урсац муудаад байна гэж байх шиг байсан. Хар ухаанаар хэлэхэд, ус нь саадгүй урсаж өнгөрөхгүй байгаа учраас үер болоод байна гэж ярьж байсан. Энэ нь тийм биш л дээ. Юмыг өнгөц харж байна. Трубон дотор ус урсуулаад түүнд нь янз бүрийн хог дүүрчихээд тэрүүгээр нь ус урсахгүй үер үүсч байгаа юм шиг ярих юм. Энэ чинь цаанаасаа бүх юм нь хоорондоо зохилдолгоотой байгаль юм. Байгалиасаа бургас, мод гэдэг чинь үерийн аюулыг барьж тогтоох зориулалттай зүйл. Миний харж буйгаар, судалгааны ажлуудаас харахад голдоо бургас мод нь байж гэмээнэ усыг тогтоон барьж, үерийн эрсдлийг бууруулдаг юм билээ. Бургас, шугуйг түшсэн янз бүрийн амьтан, шувуунуудын амьдрах орчинг сүйтгэж байна. Маш олон экологийн ач холбогдолтой зүйлүүдэд механик сэтгэлгээгээр хандан, бургаснуудыг зайлуулчихвал үерийн асуудал шийдэгдэнэ гэж байхгүй.
Үерийг үүсгээд байгаа гол шалтгаан нь хүний хүчин зүйлээс үүдэлтэй. Сэлбэ голын голдирол Дунд голтой нийлж байгаа бэлчир дээр газар олгочихсон. Түүндээ барилга барихын тулд үерийн суваг шуудууг нь нарийсгаад гол руугаа түрж оруулаад, цементэлсэн. Хоёр гол нийлж байгаа тэр бэлчрийг механикаар нарийсгаснаас байгалийнхаа эх үүсвэрээс орж ирж байгаа ус хотын суурьшлын бүс рүү орж ирэхэд голдирол нь хэвийн байхаа больсон. Янз бүрийн барилга барьсны улмаас голдирол хумигдан, голын урсац нь удаашраад эхэлж байгаа юм. Голын урсац удаашраад ирэхээр лаг шавар, хагшаас гэдэг нь үүсээд эд нар цэвэрлэж байна гэж яриад байна. Хэрвээ барилга, байгууламж барьж голдирлыг нь нарийсгаж, урсацыг нь сааруулаагүй бол голын ус байгалийн жам, хүчээрээ урсах боломжтой байсан. Ийм голдирлоороо урсаж буй усанд лаг шавар, хагшаас гэдэг зүйл тогтох ёсгүй. Та бүхэн анзаарч харвал хүний хүчин зүйлийн нөлөөгүй хөдөө хээр буй байгалиараа урсаж буй гол усанд лаг шавар, хагшаас хуримтлагдаагүй байгаа. Байгалийн чадавхыг нь доройтуулж байшин барилга барьж, үерийн эрсдлээс сэргийлж буй нэрээр баахан цементэлдгээс ус голдиролдоо шингэхгүй байна. Усыг барьж тогтоодог мод, бургасыг нь аваад хаячихаар үерийн эрсдэл улам л нэмэгдэнэ.
-Дэлхийн бусад оронд үерийн асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэдэг бол. Манайхтай адилхан голынхоо мод, бургасыг авч, зөөвөрлөсөн тохиолдол байдаг уу?
-Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад ялангуяа Европын өндөр хөгжилтэй орнууд маш том эргэлт хийж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр “Байгальд суурилсан шийдэл” юм. Хот суурин газар үүсээд байгаа үерийн эрсдэл, хэт халалт зэрэг хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөллүүдийг байгалийн өөрийнх нь шинж чанарыг ашиглаад шийдэх арга барил руу дэлхийн улс орнууд аль хэдийнэ орсон байна. Гэтэл манайх эсрэгээрээ байгалийнхаа шинж чанарыг ашиглаж нийгмийн асуудлаа шийдэхийн оронд саарал дэд бүтэцтэй буюу цемент, төмөр бетоныг ашиглах гээд буй нь харамсалтай. Одоо ажил хариуцаж буй хүмүүс нь дэлхийн арга аргачлалыг судлахгүй, шинжлэх ухааны өгүүллүүдийг уншихгүй байна гэж үү гээд гайхах юм.
Байгальд илүү юм гэж юу ч байхгүйгээр хоорондоо харилцан уялдаатай, зохилдолгоотой, биологийн олон янз байдал нь ч гэсэн амьгүй байгальтайгаа эргэх холбоотой байдаг. Ийм эргэх холбоо үүссэн гинжин хэлхээг дундуур нь тасдаж хаяад өөрийнхөө инженерийн дэд бүтцийг оруулаад ирэхээр байгаль өөрийнхөө чадвараар ажиллаж чадахаа больчихож байгаа юм.
– Үерийн далан гэдэг бол инженерийн байгууламж. Инженерийн байгууламж дотор ганц ширхэг ч мод, бут сөөг байх ёсгүй гэсэн байна лээ.
–“Байгальд суурилсан шийдэл” гэдэг зүйлийг бид судалмаар байна. Инженерийн дэд бүтцийг байгалийн өөрийнх нь онцлог, ач холбогдолтой хослуулж, байгалийн болон нийгмийн асуудлыг богино хугацаанд үр ашигтай, зардал мөнгө багатай шийдэж болох вэ гэдгийг олж харах хэрэгтэй байна.
Солонгосын Сөүл хотын дундуур Хан мөрнөөс гадна Шинжан гээд гол дээр хийсэн өөрчлөлтийг ч манайхан харчихмаар байгаа юм. Солонгост өмнө нь манайх шиг саарал дэд бүтцийг шүтэж, голоо үерийн эрсдлээс хамгаалж байна гээд цементэн хана босгоод, дээгүүр нь хурдны зам тавьж байсан үе бий. Тэнд байсан биологийн янз бүрийн мэрэгч, шавьж, шувуунууд нь алга болсон. Дээрээс, доороос давхар төөнөж, маш бүгчим халуун арал үүсч байгаа юм. Үүнийг Сөүлийн захиргаа тухайн үед яаж шийдсэн бэ гэхээр энэ бол буруу шийдэл байж гээд бүх цементэн ханануудаа буулгасан. Буцаагаад голыг байгалийн аяс, хэв маягт нь оруулж, эргийг нь зүлэгжүүлсэн. Одоо тэнд нь маш гоё бичил байгалийн уур амьсгал, сэрүүхэн орчин бий болсон. Халуун өдрүүдэд тэр голын эрэг дээрээ сэрүүцдэг, ногоон байгууламж дотор нь амардаг. Шувууд нь жиргэж, олон амьтад амьдардаг болж, голын голдирол нь өөрчлөгдсөн байна. Энэ чинь бодит туршлага шүү дээ. Манайх чинь одоо яг байгалиараа мод буттай, зүлэгтэйгээ байна.
-Голыг нэг метр доош нь ухна гэсэн. Энэ хэр зөв шийдэл вэ?
-Механикаар сэтгээд байна. Амьгүй зүйлтэй харьцаж буй юм шиг байгальтайгаа ийм байдлаар харьцаж болохгүй. Байгалийн биш зүйл дээр урсгал сайжруулах инженерийн энэ арга бол зөв. Голын голдирол, хөрс, ургамал нь бий болж, мод бут чинь ургах гэж маш олон зуун жилийг туулж байж өнөөдрийнхөө дүр төрхөнд орсон байж таарна. Үүнийг хэдхэн өдрийн дотор юу ч үгүй ухаад малтаад, аваачаад хаяна гэдэг аймар харамсалтай. Мэргэжлийн хүний нүдээр харахад эмгэнэлтэй дүр зураг юм. Бургасуудыг аваад зогсохгүй цементэлбэл улам л халуун бүгчим хот болно гэсэн үг.
-Мод тарих тухай ярьж буй энэ цаг үед мод бутаа тасдаж авах нь сонин байна. Зөөж тээвэрлэхэд тодорхой шаардлага байна биз?
-Би өөр газар шилжүүлж суулгана гэдэгт нь итгэхгүй байгаа. Харахад малтагчтай бульдозероор хуу татаад байна лээ. Суулгах модны үндсийг бүрэн бүтэн авч, хатаахгүй, үхүүлэхгүй байлгах гэж чийгтэй шороотой нь ороож хадгалан, нүдний цөцгий мэт хамгаалж байж, дараагийнхаа газар тарьдаг. Заавал бургасыг шилжүүлэн суулгах ямар шаардлагатай юм. Зүгээр голдоо байсан бургасыг голынх нь эко системийг эвдэн байж авч, өөр газар суулгах гэж буйг би сайн ойлгохгүй байна. Бургасуудыг авснаар эдийн засгийн болон экологийн ямар үр өгөөж байгааг нь би лав олж харахгүй байгаа. Угаасаа байгальд илүү юм гэж хаана ч байхгүй. Тэр нь буцаад байгальдаа үер болгоод байдаг ч юм биш.
Хүний буруутай үйл ажиллагаатай холбоотойгоор экологийн тэнцвэрт байдал алдагдсан. Голын урсац хааж, газар олгож барьсан барилга байгууламжаа зайлуулахгүй, гэмгүй байгалиараа ургасан бургасыг авч хаядаг нь яаж байгаа юм бэ гэж хэлмээр байна. Өөрсдийн алдаагаа засахгүй байгаль руугаа дайрна гэдэг оновчтой шийдэл биш.
