Month: October 2023

Мэргэжлийн социологичдын холбооны үүсгэн байгуулагч Н.Батзоригтой ярилцлаа.

-Хагархай цонхны онолын тухай нийгмээрээ ярьцгааж байна. Жижиг асуудлыг засч сайжруулахгүй орхивол улам томорсоор нийгмийн асуудал, эмх замбараагүй байдалд хүргэдэг агуулгатай. Энэ онолын үр дагавар манайд бодитоороо бий болчихоод байна уу даа?

-Социологид үүнтэй ижилхэн онолууд бас бий. Девиацийн онолууд, хамтын замналын онолууд дээр энэ тухай илүү чухалчилж авч үлдэг. Эдгээр онолд аливаа нийгмийн асуудал, үзэгдэл үйл явцыг тухайн үеийн төр болон нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа институт богино хугацаанд шийдвэрлэхгүй бол даамжирч нийгмийн өвчин, гажуудал болж хувирдаг гэсэн санаа. Тиймээс нийгэм гэсэн системийн оролцогч талууд болсон иргэд, олон нийт байгууллагад тулгамдаж байгаа асуудал, үйл явцуудыг хагархай цонхны онолын зарчмаар богино хугацаанд шийдвэрлэж явснаар нийгмийн хөгжил, зохион байгуулалттай системийг удаан хугацаанд хадгалах суурь болдог.

Монголын нийгэмд хулгай авлига, нүүрсний хулгай, хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал, сошиал сүлжээнд гарч байгаа олон төрлийн хүчирхийллүүдийг шийдэхгүй удаан хугацаанд ужигруулж явж байгаа нь девиаци буюу нийгмийн хэм хэмжээг зөрчсөн суурь хүчин зүйл болж байгаа гэдэгтэй социологич хүний хувьд санал нэг байна

-Шийдэл гарц юу байж болох вэ. Шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс ажиллаад л байх шиг байна. Гэвч засарч сайжрахаас илүү улам дордоод байгаа үзэгдэл олон талд байна. Нийгмийн сөрөг үзэгдлүүдэд нийгэм дасчихдаг болсон байна шүү дээ?

-Хүн хоорондын харилцан үйлчлэлийг судалдаг социологийн шинжлэх ухааны хувьд энэ асуудлууд яагаад үүсээд байна вэ гэхээр өнөөдөр хүртэл шалтгаантай биш үр дагавартай тэмцсэн бодлого шийдвэрүүдийг гаргаж, ийм процессоор л явж ирсэн. Үндсэн шалтгаан энэ. Нийгэм даяараа ийм болчихоод байна.

Уг нь үр дагавартай биш шалтгааныг арилгах тал дээр ажиллах ёстой. Жишээ нь, гэр бүлийн хүчирхийлэл, архидалт, авлигаас гарч байгаа үр дагаврыг ярьж, түүнд ач холбогдол өгсөөр байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэл гараад байгаа шалтгаан юу байна вэ, хүчирхийлэл, авлига үйлдэгдээд байгаа шалтгаан юу юм бэ гэдэг системийнхээ үндсэн ойлголт, шинж чанарыг таних зүйлийг маш бага хийж байна. Хүүхэд хүчирхийлэлд өртүүлэхгүйн тулд сургууль хэр хүртээмжтэй байна вэ, сургууль дээр зааж байгаа зүйлс хүүхдүүдэд хүрдэг үү, эцэг эхчүүд хүүхдүүдтэйгээ хэр харилцдаг, өрхүүдийн эдийн засгийн чадавхи ямар байна гэсэн суурь асуудлуудаа хамгийн түрүүнд ярьж, шийдэж байж эрсдэл гарахгүй байх суурь болдог. Нийгэм даяараа, ялангуяа шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс үүнийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Үр дагавартай тэмцдэг гэдгийг олон хүн ярьдаг. Замын түгжрэлийг шийдэхээр болоход дугаарын хязгаарлалт хүчээр хийж үр дагавартай нь тэмцдэг. Гэвч үр дүн өгдөггүй. Өнөөдөр хүнд ял шийтгэлийн тухай яригдаж байна. Яагаад манайх ингэж эсрэгээр нь ажилладаг юм бол оо?

-Манай улсад шинжлэх ухаанд ач холбогдол өгдөггүй, шинжлэх ухааны ажилчид, судлаачид, аналистуудаа тоодоггүйтэй холбоотой. Нөгөө талаасаа улстөрчдийн өөрсдийнх нь сонирхол ч байна. Сонгууль, улс төрийн ашиг сонирхлууд явж байгааг үгүйсгэхгүй. Уг нь бид анхнаасаа нийгэмд системтэй аливаа асуудалд хандах ёстой гэдгийг ойлгох ёстой. Хууль баталлаа гэхэд ял шийтгэлийг чангаруулах ёстой гэдэг эцсийн үр дагавар дээр ажиллах гээд байна. Үүнээс өмнө хууль хэр хэрэгжиж байна вэ гэж хэрэгжилтэд үнэлэлт дүгнэлт өгч, хэмжээд үнэлээд үүнийхээ дараа бодлогоо гаргах ёстой. Энэ хуулийг олон нийт ингэж үзэж байгаа, мэргэжлийн бүлгүүд ингэж үзэж байна гэх мэтчилэн маш олон удаагийн хэлэлцүүлэг процесс дээрээ үндэслэж хуулиа чангаруулах уу үгүй юу гэдгийг шийддэг байх хэрэгтэй.

Одоо бол хэн нэгэн улстөрч, шийдвэр гаргагч гарч ирээд л үр дагавартай тэмцэх бодлого ярьчихаж байна. Эсвэл сошиал дээр явж байгаа массын мэдээлэл дээр тулгуурлаад шууд шийдвэр гаргах гэж байна. Энэ бол асар буруу юм.

Ер нь хуулийн нэг хэсэг хариуцлагын механизм дээр ажилла гэдэг. Тэр хууль ямар зорилгоор гарсан юм, нийгмийн ямар харилцааг зохицуулдаг юм бэ, энэ асуудал маань нийгмийн ийм асуудлуудыг ингэж зохицуулж байгаа, бүхэл бүтэн механизм юм аа гэдэг талаас авч үзээд нийгмийн анхдагч нэгж болсон гэр бүлд яаж бууж байгаа дээр л системийн анализ, шинжилгээнүүдийг хийх ёстой юм. Харин манайд энэ талаарх судалгаа шинжилгээ огт хийгддэггүй. Асуудлыг цогцоор нь ул суурьтай авч үзэх, суурь судалгаанууд, бодлогын шинжилгээнүүд хийх тал дээр манай улстөрчид, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын гишүүд ойлголтгүй, мэдлэггүй байгаатай л холбоотой асуудал.

-Энгийнээр ярья л даа. Гудамжинд гараад л харахад эргэн тойронд эвдэрч хэмхэрсэн хайс хашаанаас эхлээд л тулгардаг. Хэдэн сарын дараа ч засагдаггүй, улам л муудаж хотын өнгө зүсийг гутааж байдаг. Хүний сэтгэл зүйд ч сөргөөр нөлөөлдөг гэх юм?

-Тухайн нэг асуудлыг шийдэхгүй явсаар удаан хугацаанд даамжран хямралын түвшинд очдог гэсэн үг. Социологид үүнтэй төстэй толины тусгалын онол, өсөн нэмэгдэх үнэт зүйлсийн онол, ойртолтын онол гээд ижил төстэй онолууд бий. Эдгээр нэг л зүйлийн агуулгыг тайлбарладаг. Жишээ нь, хотод явган хүний зам эвдэрлээ гэхэд түүнийг богино хугацаанд засахгүй бол бордюурууд бутарч хагараад л байдаг. Удалгүй дээр нь машин тавьчихдаг. Тэр асуудлыг шийдэхгүйгээс болоод явган зорчигч явж чадахгүйд хүрч, жолооч нар машинаа тавьдаг болчихсон, хүүхэд түрээд явж байгаа, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүс явах боломжууд хумигддаг. Явган хүний зам дээр гэхэд ийм олон асуудал үүсч байдаг. Тиймээс асуудал тулгарсан бол тэр талаар холбогдох байгууллагуудад яаралтай мэдэгдэх иргэдийн оролцоо чухал. Нөгөө талаар төрийн байгууллагууд буюу Нийслэлийн захирагчийн алба, барилга байгууламж, авто зам хариуцдаг газар нь маш богино хугацаанд шийдвэрлэх ёстой. Тэгж байж иргэд аз жаргалтай, сэтгэл ханамжтай байх, аюулгүй орчинд амьдрах эрхүүд хэрэгжиж эхэлнэ гэсэн үг.

Социологийн шинжлэх ухааны нэг салбар бол хотын социологи юм. Энэ нь нийгмийн дэд бүтцийн барилга байгууламж болох сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг, цагдаагийн газар зэрэг нь иргэдэд хамгийн ойр, нөгөө талаасаа гэрэлтүүлэг, хяналтын камер зэрэг бусад аюулгүй байдлыг хангах бүтцүүдийг олноор бий болгосноор нийгмийн хэм хэмжээг барих боломжтой гэсэн санааг тайлбарладаг шинжлэх ухаан. Маш энгийнээр бол нийгмийн дэд бүтцүүдийг сайн хийж өгснөөр иргэдийн аюулгүй байдал хангагдаж байдаг.

-Харамсалтай нь өнөөдрийн нийгэмд эдгээр асуудал орхигдсон. Хамгийн түрүүнд ямар алхам хийх шаардлагатай вэ?

-Бидний байгаа өнөөгийн байдал дандаа үр дагавартай тэмцсээр байгаад жижиг асуудлуудыг тоохоо больчихсон. Энэ маань ужиграсаар байгаад нийгмийн гүнзгий хямралд хүргэх хэмжээний асуудал бий болчихоод байна гэж үзэж байна. Энэ нь олон асуудлаар илэрч байгаа. Жишээ нь, Монгол Улс авлигын индексээр жил бүр хойшилсоор дэлхийд 126-д явж байна. Ядуурлын үзүүлэлт гэхэд гурван хүн тутмын нэг нь ядууралтай гэдэг бүр хямралын түвшин. Боловсролын хүртээмжтэй байдлын үзүүлэлт бас л тааруу. Иймэрхүү үзүүлэлт суурь хам шинжтэй, ужиграх шинжтэй болчихсон байна гэдэг маш олон нийгмийн индикаторуудаар илэрч гарч ирж байгаа.

Тэгэхээр бид системийн хэмжээнд яаралтай эмчлэх оношлох шаарлдлага зүй ёсоор бий болчихсон байна гэсэн үг. Нөгөө талаас нийгэмд бий болоод байгаа криминологийн аюултай үзэгдлүүдийг иргэд олон нийттэй харилцдаг нийгмийн ажлын үйлчилгээг сайжруулах хэрэгтэй болно. Барууны орнуудад нийгмийн ажлын үйлчилгээг асар хүчтэй болгож байна. Үүндээ маш их хөрөнгө хаяж байдаг. Энэ нь зөвхөн баг хорооны нийгмийн ажилтнаар тогтохгүй гэмт хэрэгтнүүд, эмзэг бүлэгтэй ажилладаг нийгмийн ажлыг хэлж байна. Ингэснээр тэд нэг талаас тэдэнд сэтгэл зүйн үйлчилгээ үзүүлж, нөгөө талаасаа нийгэм дээр гараад хэрхэн нийгэмшиж ажил хөдөлмөртэй болгох вэ гэдэг дээр цогц сургалтуудыг зохион байгуулж байдаг. Ингэж тогтмол ажилласнаар зан үйлийн өөрчлөлтүүдийг илүү суулгаж өгдөг. Хүмүүс ярьдаг, бүр мэргэжлийн хүмүүс ч хэлж харагддаг зүйл бол гэмт хэрэгтнүүд нийгэмшихгүй гэдэг. Энэ бол буруу ойлголт. Хүн бол нийгэмшлийн бүтээгдэхүүн. Тэр хүмүүсийг нийгмийн ажлын үйлчилгээгээр дадал хандлагынх нь түвшинд өөрчлөх боломж бүрэн бий. Манайд гэхэд хорих анги дахь сэтгэлзүйчдийн үйлчилгээг сайжруулахаас эхлэх учиртай. Түүгээр зогсохгүй тэдгээр хүмүүс суллагдсаны дараа нийгэмд хэрхэн аж төрөх хөтөлбөрүүд бэлэн байх ёстой. Ингэснээр гэр бүл хамгаалагдах, энгийн иргэд, олон нийт хамгаалагдах суурь нөхцөл бүрддэж байдаг.

Б.ЭНХЗАЯА

Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн парк шинэчлэл хийхээр энэ онд 384 автобус шинээр авна хэмээн нэгдүгээр сард Нийслэлийн засаг даргын тамгын газраас мэдээлж байв. Ингээд энэ оны нэгдүгээр сараас эхлэн ээлж дараалан шинэ автобусууд оруулж ирсэн. Хамгийн сүүлд “Ногоон автобус”-ын дуулиан гараад байгаа. Уг автобусуудыг өнгөрсөн есдүгээр сард оруулж ирээд олон нийтэд үзүүлсэн. Гэвч “Ногоон автобус” нь хуучин хэмээн холбогдох хүмүүсийг АТГ-аас шалгаж, заримыг нь цагдан хориод байгаа. Энэ талаар ч нэмэлт мэдээллүүд гарч, хэргийн материалууд нэмэгдэж буйг эх сурвалжууд үгүйлсээр байгаа юм. Өмнө нь манай сонин уг ногоон автобусыг Эрээн-Замын-Үүд боомтоор оруулж ирэхэд сошиал орчин хуучин хэмээн хамгийн эхний постыг оруулж байсан механикийн инженер Ч.Эрдэнэбатын ярилцлагыг хүргэж байсан. Тэрбээр ярилцлагадаа “Тухайн автобусууд 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглогдсон. Би хашаандаа угсарчихсан юм шиг мэргэжлийн бус хүн харахад ч илт хуучин автобусууд. Арлын дугаарыг нь алхаар нүдээд цохьчихсон юм шиг дээрээс нь давхар цохьсон. Дулаалгад нь барилгын хөөс шахсан, Бүх эд ангийг хуучин гэдгийг мэдэгдүүлэхгүйн тулд хар будгаар шүршиж будсан” гэж байв. Тэгвэл хуучин автобусны эд анги, тоноглол хэдэн төгрөг болдог, 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглосон капитал автобус хэдэн төгрөг болох тухай сурвалжиллаа.

Эхлээд ШУТИС-ийн Механик инженерийн сургуулийн багш Д.Пүрэвдоржоос тодруулсан юм.

-“Ногоон автобус”-ны шуугианыг та сонссон байх. 2003 оны эд ангиар сэлбэсэн хуучин автобус хэдэн төгрөгт босох бол?

-Би механик эд ангийг хэрхэн тоноглох, түүнийг хэрхэн хөдөлгөх тухай онолын мэдлэг л заадаг учраас үнэ ханшийн талаар мэдээллийг мэдэхгүй байна. Манай сургуулийн зүгээс тухайн автобусуудыг шалгая гэж хүсэлт тавьсан. Гэвч удирдлагууд солигдсон, холбогдох хүмүүс нь алга гээд хариу ирэхгүй удаж байна. Тухайн автобусуудыг анх оруулж ирэхдээ евро-5 стандартынх гэж хэлсэн.

Манайд евро-5 стандартыг шалгадаг хяналтын багаж хэрэгсэл байдаггүй. Гэхдээ мэргэжлийнхний нүдээр харахад өөр байх гэв.

Ингээд адил төстэй компаниудын худалдан авах газрууд тоног төхөөрөмжөө хэдэн төгрөгт авдаг тухай тодруулав. Нийтийн тээврийн нэгэн компаниас тодруулахад “Сэлбэг хэрэгсэл гурван янзын үнэтэй байдаг. Хямд, дунд зэрэг, үнэтэй. Мэдээж үнээсээ шалтгаалсан чанар дагалдана. Хувийн хэвшлийн компаниудад орлого бага, төрөөс өгөх мөнгө ч бага. Тиймээс бид аль болох хямд сэлбэг хэрэгслээр автобусуудаа засаж тоноглодог” гэх хариултыг өглөө.

Цахилгаан автобус нийлүүлсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байрлах “Golden Dragon” компаниас Монгол Улсад нийлүүлсэн албан ёсны гэрээний үнийн дүн

Ингээд хувийн автобус үйлчилгээ эрхэлдэг жолооч А.Дугардоржтой ярилцлаа.

-Та хувийн автобус үйлчилгээ эрхлээд хэдэн жил болж байна вэ?

-Би анх нийтийн тээвэрт жолоо барьдаг байсан. Тэгээд актад гарсан автобусаасаа нэгийг аваад хувиараа орон нутагт тээврийн үйлчилгээ эрхлэх болсон. Эхэндээ зөвшөөрөл энэ тэрээ бүрдүүлэхэд жаахан явдал суудалтай хэцүү байсан. Сүүлдээ хувийн компанийн нэр дээр явдаг болсон болохоор явдал суудал бага болсон л доо.

-Та актад гарсан автобус авсан гэлээ. Тухайн автобусаа хэзээ авч байсан бэ?

-Би 2015 онд авсан. Бүх тоног төхөөрөмжийг нь урдаас оруулж ирээд сэлбэж зассан л даа.

-Та сүүлд гарсан ногоон автобусны дуулианыг дуулсан байх. Механик инженер хүн манай сонинд ярилцлага өгөхдөө 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглосон автобус гээд байгаа. Тийм хуучин эд анги худалдаж авахад хэдэн төгрөг болох вэ?

-Нийтийн тээвэрт үйлчилгээ эрхэлж байгаа учраас сонсолгүй яахав. Улаанбаатар хотын иргэн бүр үүн дээр чих дэлдийлгээд буруутай этгээдүүдэд яаж хариуцлага тооцох тухай чих тавин хүлээж байгаа гэж итгэж байна. Би ч тэдгээр автобусыг талбай дээр үзүүлэхэд очиж үзсэн. Нэлээд оройхон очсон. Харваас хуучин юм билээ. Миний өөрөө угсарсан автобус шиг л юм байна лээ. Шинэ автобус хэзээ ч тэгж утаа хаяж асахгүй. Ер нь 2003 оны эд анги гэж зах зээл дээр бол байхгүй. Яахав хэрэв хүсвэл захиалгаар хийж өгдөг.

-Тэгвэл захиалгаар хийлгэхээр үнэтэй юу?

-Нөгөө гурван үнийн дүрэм үйлчилнэ л дээ. Мэдээж манайхан юм чинь хамгийн хямдаар нь хийлгэсэн байх.

-Автобусны эд ангиас хамгийн үнэтэй нь ямар эд анги байдаг вэ?

-Мотор, явах эд анги л хамгийн үнэтэй. Эдгээр нь нийлээд хуучин эд анги юм чинь хамгийн үнэтэйдээ 10 мянган ам.доллар л болно. За тэгээд бусад эд анги тоног төхөөрөмж, засвар үйлчилгээ бүгд нийлээд тийм хэмжээний капитал автобус босгоход хамгийн үнэтэй нь 25 мянган ам.доллар болно.

-Гэтэл тэдгээр автобусын нэг бүрийн үнэ нь 400 сая гээд байгаа шүү дээ?

-Тийм хэмжээний мөнгөөр дэлхийн стандартад нийцсэн хамгийн дээд зэрэглэлийн автобус хоёрыг авна. Та бүхэн олон улсын нэр бүхий худалдааны сайтуудаас ороод үзээрэй. Хамгийн сүүлийн үеийн дээд зэрэглэлийн автобус 69 мянган ам.доллараас эхэлж байгаа. Тэр нь электрон автобус шүү. Бусад улс манайх шиг нийслэл хотынхоо төвд дизель түлшээр явдаг автобус хэрэглэдэггүй. Цахилгаан тээвэр л хэрэглэдэг. Бидний хуучин автобусны хэрүүл дэлхийд аль хэдийнэ хоцрогдсон.

Нэг ширхэга автобуснаас 300 сая төгрөгийн “нугалаа” гаргасан уу?

Ногоон автобусны дуулиан дуусаагүй байхад дахин автобусны “Цавчаа”-ны хэрэг мандаж байгаа аж. Тодруулбал, өмнөх онд буюу 2022 онд нийлүүлэгдсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байдаг Golden Dragon компаниас албан ёсоор нийлүүлсэн 160 цахилгаан автобусны нэг ширхгийн үнэ 105.000 ам.доллар буюу Монгол төгрөгөөр 367.5 сая төгрөгөөр орж ирсэн хэмээн тухайн үедээ мэдээлж байлаа. Уг цахилгаан автобусны бөөний үнэ 95 мянган ам.доллар байсан юм. Энэ хэргийн мөрөөр эх сурвалж холбогдон мэдээлэл өглөө. Түүний хэлж буйгаар манайх худалдан авалт хийхдээ цахилгаан автобусны жижиглэнгийн үнээр тооцсон. Үүнээс хэдэн төгрөгийн нугалаа гарсныг тооцъё. Нэг ширхэг цахилгаан автобусыг Монгол Улсад зарсан үнэ үүнд дараахи задаргаа орно. Засгийн газраас гааль, НӨАТ татвар тэглүүлж, монголчуудын дундын санд буюу төсөвт орох ёстой мөнгийг шамшигдуулсан. Тус автобусыг зарсан үнэ 667.5 сая төгрөг. Ширхгийн үнэ нь 367.5 сая төгрөг. Тэгэхээр 300 сая төгрөгийг нэг цахилгаан автобусны үнээс нугалаа гарган авсан байх магадлалтай. 160 ширхэг цахилгаан автобусыг 300 сая төгрөгт үржүүлэхэд 48 тэрбум төгрөг ор сураггүй болоод байна. Гааль, НӨАТ-ыг төлүүлсэн бол нэг ширхэг цахилгаан автобусны үнэ 817 сая төгрөг болох юм. Монголчуудын нийтийн сан буюу улсын төсөвт орох боломжтой 24 тэрбум төгрөгийг Засгийн газар гааль бүрдүүлэлт, НӨАТ-ыг гарган өгчээ. Тэгэхээр 160 ширхэг цахилгаан автобус нь 150 сая төгрөгийн гааль, НӨАТ-ын тэглэлт хийж, үүнээс 24 тэрбум төгрөг мөн л хаачсан нь мэдэгдэхгүй алга болсон аж. Зөвхөн 160 ширхэг цахилгаан автобусны худалдан авах төслөөс 72 тэрбум төгрөг хаачсан нь ор сураггүй гэсэн тооцоо гарч байна. Үүнд тус цахилгаан автобусыг нийлүүлсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байрлах “Golden Dragon” компаниас Монгол улсад нийлүүлэх албан ёсны гэрээний үнийн дүнг хавсаргаж байна.

С.ОТГОНБАЯР