Энэ оны буюу 2023 оны 8 дугаар сарын 15-ны байдлаар төмөр замаар 19.14 сая.тонн ачаа, 1.293.846 зорчигч, олон улсын нислэгээр 773.9 мянга, орон нутгийн нислэгээр 249.7 мянган зорчигч тус тус тээвэрлэжээ.
Харин авто тээврээр 37.78 сая.тонн ачаа тээвэрлэж, 2023 оны зорилтоо 107.9 хувиар давуулан биелүүлсэн байна гэж Зам, Тээврийн Хөгжлийн яамнаас мэдээллээ.
Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дамбатай ярилцлаа.
-Эрчим хүчний сайд агаарын бохирдлыг бууруулах шинэ хувилбар хэмээн кокс нүүрсийг БНХАУ-аас импортлон нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд хэрэглүүлнэ гэж өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Үүнийг тойрсон олон нийтийн, мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурь янз бүр байна. Үрэлгэн зардалтай, эрсдэлтэй хувилбар гэж ихэнх нь үзэж байна. Нүүрсний салбарын эрдэмтний хувьд таны байр суурийг сонсмоор байна?
-Кокс гэвэл нэг өөр, коксжих гэвэл бас өөр. Нүүрсийг дутуу шатаагаад гаргасан нүүрсийг кокс гэдэг. Тэр коксыг хийхийн тулд нэлээд ажиллагаатай. Шууд аваачаад галд шатаачихгүй. Кокс хийдэг үйлдвэр байгуулагдах ёстой. Манайх утаанаас салах гэж олон жил ярилаа. Мөн ч олон зүйл туршиж үзлээ, үр дүн байхгүй. Анхнаасаа кокс, химийн үйлдвэр барих ёстой байсан юм. Тэгсэн бол өдийд утаанаас салчихсан байх ёстой. Ер нь утаагүй түлш гэж байхгүй. Илч гаргадаг юм болгон утаа гаргана. Их үү, бага уу, хортой юу, хоргүй юу гэдэг л асуудал.
Нөгөө талаар бид нүүрсээр баян улс. Тэр дундаа коксжсон нүүрсээр баян. Бидний ярьдаг Өмнөговийн Таван толгойн орд бол маш сайн чанарын коксждог нүүрстэй. Түүнээс гадна хагас коксждог нүүрс гэж бий. Наад зах нь Дорноговийн Баянжаргаланд байдаг Элдэвийн уурхай хагас коксждог нүүрстэй. Товчхон ойлгоё гэвэл кокс бол нүүрсийг дутуу шатаасан гэсэн үг. Утааг нь урд нь шатаагаад арилгачихсан учраас утаагүй түлшинд орж явдаг. Эрчим хүчний сайдын яриа тийм л нүүрс хийх санаа л болов уу гэж ойлгож байна. Яахав, олон түмнийг шуугиулж анхаарал татах гэж ярив уу даа гэж харсан.
-Нүүрсээр баялаг орон гаднаас экспортолж авдаг нь ямар учиртай юм бэ?
-Хятадаас кокс нүүрс худалдаж аваад хэрэглэнэ гэдэг мэдэхгүй. Нэлээд бүдүүн тоймын асуудал. Өчнөөн олон коксждог, хагас коксждог уурхайнуудтай байж хүнээс кокс нүүрс худалдаж авна гэдэг бол арчаагүй айлын жишээ. Өөрсдөө үүнийгээ хийх ёстой.
-Хугацаа, зардал мөнгө орох эд үү?
-Хөрөнгө зарна, хугацаа орно. Аль 10 жилийн өмнөөс бид зуух пийшин оролдож эхэлсэн биз дээ. Түүний оронд коксын үйлдвэрийн сууриа тавьчихсан байсан бол өдийд кокс хийдэг болчихсон л байхгүй юу.
Гэхдээ коксыг энгийн хэрэглээнд нэвтрүүлбэл илчлэг өндөртэй учраас гэрийн зуух дийлэх үү, угаарын хий өндөртэй юм биш үү?
-Дутуу шатаагаад кокс гаргана гэдэг ямар нэгэн утаа гаргадгийг нь байхгүй болгоно гэсэн үг. Түүний тулд шатааж байж л байхгүй болгоно. Гэхдээ хот дотор үйлдвэр байгуулахгүй. Хорыг нь арилгадаг төхөөрөмжтэй зууханд хийж шатаана.
Гол нь амьдрал дээр манай төр засгийн удирдлагууд, мөнгө шийддэг хүмүүс уурхайчдаасаа асуухгүй юм байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарын өчнөөн олон инженер, мэргэжлийн хүмүүс байхад ерөөсөө асуудаггүй. Хаагуур яаж хийгээд байдаг юм, нэг мэдэхэд л дээгүүрээ улстөрчид нэг юм хийгээд л, тэр нь мөнгө угаалт болоод л явдаг болчихож. Ерөөсөө үр дүнтэй, шинжлэх ухааны үндэстэй ажил байхгүй болсон байна.
Жишээ нь, би хоёр жилийн өмнө уул уурхайн салбарын 100 жилийн ойд зориулаад орон нутгийн нүүрсний уурхайнуудын түүхээр баримтат кино хийсэн хүн. Ингэж явахдаа Өвөрхангай аймгийн Баянтээгийн нүүрсний уурхайд очсон. Тэндхийн нүүрс хагас коксждог нүүрс. Уурхайн нөхөд нүүрсээрээ кокс хийдэг цех байгуулчихсан байсан. Ингээд цехдээ кокс хийгээд түүгээрээ шахмал түлш хийж байсан шүү. Аль эрт уурхайчид амьдрал дээр хийчихсэн эд. Яагаад түүнийг өлгөж аваад, тэнд мөнгө өгөөд хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлээд хийчихэж болдоггүй юм.
Улстөрчдөд ашиггүй болохоор дэмждэггүй юм. Манай улс орны өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал ийм заваан болчихсон. Сураг сонсвол тэрийг анх зохион байгуулж ном дүрмээр нь хийсэн хүн нь Улаанбаатарт шахмал түлшний үйлдвэрийг анх байгуулсан инженер залуу юм билээ. Тэр залуугаар шахмал түлш хийлгээд амжилттай боллоо гэнгүүт жийчихсэн байхгүй юу. Учир нь тэр инженер улстөрчдийн хүн биш. Жинхэнэ мэргэжлийн инженер хүн номын дагуу хийсэн. Ажлаас нь чөлөөлчихөөр нутагтаа очоод коксоор шахмал түлш хийж эхэлсэн юм билээ.
-Танил технологи гэдэг шиг л сонсогдоод явчихлаа. Олон салбарт ийм зүйл ажиглагддаг болчихсон. Шахмал түлшний үйлдвэрлэл тэр чигээрээ бизнес юм биш үү?
-Би Баянтээгийн уурхайн шахмал түлшний цех рүү нь орж үзсэн. Одоо манай нийслэлчүүд хэрэглэдэг шахмал түлшний барьцалдуулагч бодис гээд Хятадаас оруулж ирээд байгаа нь хортой. Түүнээс болж олон хүн үхсэнийг харж байгаа биз дээ.
Гэтэл тэр инженер нөхөр барьцалдуулагчийг нь улаан буудайгаар хийж байсан. Улаанбуудай бол их цавуулаг. Нунтаглаж тээрэмдээд барьцалдуулагч болгож байгааг нүдээрээ харсан. Улаанбуудай яавч хортой юм биш. Химийн бодис биш, органик гаралтай. Яагаад түүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж, дэмжихгүй байна вэ гэдэгт асуудал байна.
Ах нь одоогоос 40 жилийн өмнө энэ шахмал түлшийг хийж явлаа. Дундговийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний уурхайд инженер байхдаа шахмал түлш хийж үзэж байлаа. Бидэнд тухайн үед шахдаг төхөөрөмж нь байгаагүй. Нэг ёсондоо хөрөнгө мөнгө нь байгаагүй гэсэн үг. Ер нь энд тэнд мэргэжлийн хүмүүс олон шинэ санаа ажил эхлүүлдэг, хөрөнгөгүй болоод л зогсдог юм шүү дээ. Бид тэр үед үхрийн баасыг нунтаг нүүрстэй хольж зуурч байгаад хөлөөр гишгэдэг төмөр хэвээр хэвлэдэг байв. Үхрийн баастай холино гэдэг нь ямар нэгэн байдлаар барьцалдуулж байгаа арга нь. Утаа нь хоргүй. Аргалаас цэнхэр утаа гардаг. Тэнд монголчууд үхээгүй.
Өнөөдрийн манай шахмал түлшийг 1990 хэдэн оны үеэр Бээжинд хийж хэрэглэж байсан. Манайд бол нэлээд олон жил янз бүрийн юм туршиж байж саяхнаас л шахмал түлш хийж эхэлсэн. Яахав, утаа 25 хувиар багассан гэж би тооцоолдог юм. Гэхдээ барьцалдуулдаг бодисыг бодох ёстой. Тэр л хортой байгаад хүмүүс угаартаад байх шиг байна. Төр засаг үүнийг хортой юм байна гээд ойлгочихоод өөр барьцалдуулагч, өөр ноу-хау хайхын оронд хүний хийчихсэн юмыг шууд оруулж ирж хэрэглэе гэж байна. Энэ бол нэлээд залхуу бөгөөд үрэлгэн бодлого.
-Манайх өөрсдөө шахмал түлшийг аюулгүй хийчихэж чадах юм байна гэж ойлголоо. Харин түүнийг хэрэглээнд оруулах сонирхол алга. Агаарын бохирдлыг бууруулах нэрээр хичнээн хөрөнгө зарлагадаж, хэдэн арван энгийн иргэд амиа алдав. Өнөөдөр ч тогтсон бодлого, зөв шийдэл алга. Салбарын сайд нь “Арга ядсан арга” гэж тайлбарлахдаа тулж болох уу?
-Салбарыг мэргэжлийн хүн удирдахгүй юм даа. Миний мэдэхийн сүүлийн 20 жил манай яамны сайд 10-аад хүн солигдсоноос нэг нь л мэргэжлийн хүн байлаа. Бусад нь улстөрчид. Ингээд л салбарын хөгжил явахгүй байгаа юм. Мэргэжлийн бус хүнийг доогуур нь байдаг цүнх баригчид их уруу татдаг, толгойг нь эргүүлдэг, шийдвэрт нь нөлөөлдөг юм. Мэргэжлийн бус учраас шийдвэр дээрээ тууштай зогсож чаддаггүй, гуйвж дайвдаг. Улс төрийн, хувийн ашиг сонирхол орж ирээд тэр хүнийг хэн ч биш болгодог. Мэргэжлийн хүн бол өөр. Боловсон хүчний асуудал маш их чухал байдаг юм байна.
Өнөөдөр нэг хүн сошиалд бичсэн байна лээ. Бид урьд нь ухаантай хүмүүс хажуудаа байлгахыг хичээдэг байсан. Өнөөдөр жаахан ч гэсэн хүний мөс чанартай хүн байлгамаар байна гэж. Тэгэхээр бидэнд тийм зүйл үгүйлэгдээд байна гэдэг нь та бид хоёрын ярианаас харагдаж байна шүү дээ. Хүний мөс чанар байхгүй, ашиг хонжоо, хувийн эрх ашгийг улс орны эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг болчихсон цаг.
-Ёс зүйгүй болчихсон гэдэг…?
-Тэгсэн. Тийм хүмүүс нь сайн явдаг. Ёс зүйгээ барьдаг мань мэтийг “Энэ олон юм яриад унана” гээд түлхчихдэг болчихсон. Би уул уурхайн салбарын төлөө сүүлийн 20 жил донгодсон хүн. Одоо намайг шууд түлхдэг. Тэр байтугай манай хүүхдийг ажилд авахгүй байна. “Аав нь аюултай, юм яриад унана” гээд. Хэлмэгдүүлэлтийн үеэс ялгаагүй болчихсон нийгэм юм биш үү.
-Кокс нүүрс түлбэл эрсдэл байна уу гэдэгт хариулт сонсчих уу даа?
-Коксыг түлж болно. Маш сайн илчлэгтэй, утаа багатай эд. Түүнийг гаргаж авахын тулд үйлдвэрлэл л хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл нь манайд алга. Урдаас кокс оруулж ирээд яах юм бэ. Бид өөрсдөө нүүрстэй байж хийж чадахгүй, хүнээс худалдаж авна гэж боломжгүй. Чи бод доо, хоёр айл байлаа гэхэд нэг нь бууз хийгээд байдаг. Нөгөө нь лапшанаас өөр юм хийж чаддаггүй. Гурил, мах нь байдаг. Буузыг гурил, мах хоёроор л хийдэг биз дээ. Боломжтой байж яагаад гурил махаа ашиглаад хажуу айл шигээ амттай бууз хийж чадахгүй байгаа юм. Тэднийхээс бууз худалдаж аваад байна гэдэг тэнэг хэрэг. Үүн шиг бидэнд кокс хийдэг нүүрс нь байна. Яагаад хийчихэж болдоггүй юм. Заавал Хятадад хийж болдог, тэндээс худалдаж авна гэдэг л ойлгомжгүй зүйл.
-Кокс нүүрс худалдаж авахад 177.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Дотооддоо үйлдвэр баривал хэр хөрөнгө зарцуулах бол?
-Нэлээд өртөгтэй байх. Гэхдээ 177.5 тэрбумаар ч нэлээд юм хийчихнэ. Ер нь өөрт байгаа потенциалаа ашиглаж чадахгүй, нэг л их мөнгөтэй улс шиг гаднаас юм худалдаж аваад байдаг баян орон манайх биш. Нэг хүний дундаж орлого хэд билээ. ДНБ-ий нэг хүнд ногдох зардлаар улс орны амьжиргааны түвшнийг тогтоодог. Манайх дөрөв таван мянган доллараас хэтэрдэггүй. Гэтэл БНХАУ гэхэд 10 гаруй мянган доллар болчихсон шүү. Өндөр хөгжилтэй Сингапур зэрэг зарим орнуудад 50, 60 мянган доллар байдаг юм билээ. Бид ийм баян орон биш мөртлөө байгаа зүйлээ гаднаас худалдаж авна гэдэг бэлэнчлэх сэтгэлгээ юм уу даа. Өөрсдөө хийх хэрэгтэй. Хийхийн төлөө зүтгэж, чаддаг мэддэг инженерүүдээ ашиглаач гэж хэлмээр байна.
Дархан, Эрдэнэт хавьцаа коксын үйлдвэр байгуулна гэж нэг шуугиад байхгүй болсон. Уг нь тэр үед л хийх ёстой байсан юм. Ер нь ингээд харахад манай улстөрчид, том дарга нар сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд ханддаг. Тэр маш аюултай. Аливаа ажлыг, аливаа нэг төслийг явуулахын тулд хамгийн түрүүнд судалгаа хэрэгтэй. Ингэвэл яах вэ, аль нь дээр вэ гээд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдог байх хэрэгтэй. Түүн дээр нь үндэслээд судалгаа хийдэг байгууллагатай байх. Тэгж байж сая гольдролдоо орно. Сэтгэлийн хөөрлөөр ханддаг улстөрчдийн савлагаа байна шүү дээ. Би олон хурал номд сууж олон даргыг ярьж байхыг харж байлаа. Нэг л их сэтгэлийн хөөрлөөр ярьцгаадаг. Аж үйлдвэр хөгжүүлнэ гээд л яриад байгаа. Яг үнэндээ аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхийн тулд иж бүрэн юм байдаг. Түүнийг хөгжүүлээгүй цагт хичнээн мянган сайхан юм яриад явахгүй. Одоо манай Засгийн газар “Шинэчилнэ” гээд яриад л байна. Яг яаж гэдэг дээр очихоор хийдэг арга барил биш л байдаг. Мэргэжлийн хүн байхгүй, мэргэжлийн хүн тавихгүй, мэргэжлийн хүний үгийг сонсохгүй. Тэгээд яаж хийх вэ. Улстөрчид хийгээд сайхан болчихдог байсансан бол өдийд Монгол маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Гэтэл энэ биш юм байна гэдгийг ойлгож баймаар юм. Агаарын бохирдлыг бууруулна гэж хэдэн жил хэр их хөрөнгө зарав. Судалгаагүй юм хийдгийн илрэл энэ байгаа юм.
Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дамбатай ярилцлаа.
-Эрчим хүчний сайд агаарын бохирдлыг бууруулах шинэ хувилбар хэмээн кокс нүүрсийг БНХАУ-аас импортлон нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд хэрэглүүлнэ гэж өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Үүнийг тойрсон олон нийтийн, мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурь янз бүр байна. Үрэлгэн зардалтай, эрсдэлтэй хувилбар гэж ихэнх нь үзэж байна. Нүүрсний салбарын эрдэмтний хувьд таны байр суурийг сонсмоор байна?
-Кокс гэвэл нэг өөр, коксжих гэвэл бас өөр. Нүүрсийг дутуу шатаагаад гаргасан нүүрсийг кокс гэдэг. Тэр коксыг хийхийн тулд нэлээд ажиллагаатай. Шууд аваачаад галд шатаачихгүй. Кокс хийдэг үйлдвэр байгуулагдах ёстой. Манайх утаанаас салах гэж олон жил ярилаа. Мөн ч олон зүйл туршиж үзлээ, үр дүн байхгүй. Анхнаасаа кокс, химийн үйлдвэр барих ёстой байсан юм. Тэгсэн бол өдийд утаанаас салчихсан байх ёстой. Ер нь утаагүй түлш гэж байхгүй. Илч гаргадаг юм болгон утаа гаргана. Их үү, бага уу, хортой юу, хоргүй юу гэдэг л асуудал.
Нөгөө талаар бид нүүрсээр баян улс. Тэр дундаа коксжсон нүүрсээр баян. Бидний ярьдаг Өмнөговийн Таван толгойн орд бол маш сайн чанарын коксждог нүүрстэй. Түүнээс гадна хагас коксждог нүүрс гэж бий. Наад зах нь Дорноговийн Баянжаргаланд байдаг Элдэвийн уурхай хагас коксждог нүүрстэй. Товчхон ойлгоё гэвэл кокс бол нүүрсийг дутуу шатаасан гэсэн үг. Утааг нь урд нь шатаагаад арилгачихсан учраас утаагүй түлшинд орж явдаг. Эрчим хүчний сайдын яриа тийм л нүүрс хийх санаа л болов уу гэж ойлгож байна. Яахав, олон түмнийг шуугиулж анхаарал татах гэж ярив уу даа гэж харсан.
-Нүүрсээр баялаг орон гаднаас экспортолж авдаг нь ямар учиртай юм бэ?
-Хятадаас кокс нүүрс худалдаж аваад хэрэглэнэ гэдэг мэдэхгүй. Нэлээд бүдүүн тоймын асуудал. Өчнөөн олон коксждог, хагас коксждог уурхайнуудтай байж хүнээс кокс нүүрс худалдаж авна гэдэг бол арчаагүй айлын жишээ. Өөрсдөө үүнийгээ хийх ёстой.
-Хугацаа, зардал мөнгө орох эд үү?
-Хөрөнгө зарна, хугацаа орно. Аль 10 жилийн өмнөөс бид зуух пийшин оролдож эхэлсэн биз дээ. Түүний оронд коксын үйлдвэрийн сууриа тавьчихсан байсан бол өдийд кокс хийдэг болчихсон л байхгүй юу.
Гэхдээ коксыг энгийн хэрэглээнд нэвтрүүлбэл илчлэг өндөртэй учраас гэрийн зуух дийлэх үү, угаарын хий өндөртэй юм биш үү?
-Дутуу шатаагаад кокс гаргана гэдэг ямар нэгэн утаа гаргадгийг нь байхгүй болгоно гэсэн үг. Түүний тулд шатааж байж л байхгүй болгоно. Гэхдээ хот дотор үйлдвэр байгуулахгүй. Хорыг нь арилгадаг төхөөрөмжтэй зууханд хийж шатаана.
Гол нь амьдрал дээр манай төр засгийн удирдлагууд, мөнгө шийддэг хүмүүс уурхайчдаасаа асуухгүй юм байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарын өчнөөн олон инженер, мэргэжлийн хүмүүс байхад ерөөсөө асуудаггүй. Хаагуур яаж хийгээд байдаг юм, нэг мэдэхэд л дээгүүрээ улстөрчид нэг юм хийгээд л, тэр нь мөнгө угаалт болоод л явдаг болчихож. Ерөөсөө үр дүнтэй, шинжлэх ухааны үндэстэй ажил байхгүй болсон байна.
Жишээ нь, би хоёр жилийн өмнө уул уурхайн салбарын 100 жилийн ойд зориулаад орон нутгийн нүүрсний уурхайнуудын түүхээр баримтат кино хийсэн хүн. Ингэж явахдаа Өвөрхангай аймгийн Баянтээгийн нүүрсний уурхайд очсон. Тэндхийн нүүрс хагас коксждог нүүрс. Уурхайн нөхөд нүүрсээрээ кокс хийдэг цех байгуулчихсан байсан. Ингээд цехдээ кокс хийгээд түүгээрээ шахмал түлш хийж байсан шүү. Аль эрт уурхайчид амьдрал дээр хийчихсэн эд. Яагаад түүнийг өлгөж аваад, тэнд мөнгө өгөөд хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлээд хийчихэж болдоггүй юм.
Улстөрчдөд ашиггүй болохоор дэмждэггүй юм. Манай улс орны өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал ийм заваан болчихсон. Сураг сонсвол тэрийг анх зохион байгуулж ном дүрмээр нь хийсэн хүн нь Улаанбаатарт шахмал түлшний үйлдвэрийг анх байгуулсан инженер залуу юм билээ. Тэр залуугаар шахмал түлш хийлгээд амжилттай боллоо гэнгүүт жийчихсэн байхгүй юу. Учир нь тэр инженер улстөрчдийн хүн биш. Жинхэнэ мэргэжлийн инженер хүн номын дагуу хийсэн. Ажлаас нь чөлөөлчихөөр нутагтаа очоод коксоор шахмал түлш хийж эхэлсэн юм билээ.
-Танил технологи гэдэг шиг л сонсогдоод явчихлаа. Олон салбарт ийм зүйл ажиглагддаг болчихсон. Шахмал түлшний үйлдвэрлэл тэр чигээрээ бизнес юм биш үү?
-Би Баянтээгийн уурхайн шахмал түлшний цех рүү нь орж үзсэн. Одоо манай нийслэлчүүд хэрэглэдэг шахмал түлшний барьцалдуулагч бодис гээд Хятадаас оруулж ирээд байгаа нь хортой. Түүнээс болж олон хүн үхсэнийг харж байгаа биз дээ.
Гэтэл тэр инженер нөхөр барьцалдуулагчийг нь улаан буудайгаар хийж байсан. Улаанбуудай бол их цавуулаг. Нунтаглаж тээрэмдээд барьцалдуулагч болгож байгааг нүдээрээ харсан. Улаанбуудай яавч хортой юм биш. Химийн бодис биш, органик гаралтай. Яагаад түүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж, дэмжихгүй байна вэ гэдэгт асуудал байна.
Ах нь одоогоос 40 жилийн өмнө энэ шахмал түлшийг хийж явлаа. Дундговийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний уурхайд инженер байхдаа шахмал түлш хийж үзэж байлаа. Бидэнд тухайн үед шахдаг төхөөрөмж нь байгаагүй. Нэг ёсондоо хөрөнгө мөнгө нь байгаагүй гэсэн үг. Ер нь энд тэнд мэргэжлийн хүмүүс олон шинэ санаа ажил эхлүүлдэг, хөрөнгөгүй болоод л зогсдог юм шүү дээ. Бид тэр үед үхрийн баасыг нунтаг нүүрстэй хольж зуурч байгаад хөлөөр гишгэдэг төмөр хэвээр хэвлэдэг байв. Үхрийн баастай холино гэдэг нь ямар нэгэн байдлаар барьцалдуулж байгаа арга нь. Утаа нь хоргүй. Аргалаас цэнхэр утаа гардаг. Тэнд монголчууд үхээгүй.
Өнөөдрийн манай шахмал түлшийг 1990 хэдэн оны үеэр Бээжинд хийж хэрэглэж байсан. Манайд бол нэлээд олон жил янз бүрийн юм туршиж байж саяхнаас л шахмал түлш хийж эхэлсэн. Яахав, утаа 25 хувиар багассан гэж би тооцоолдог юм. Гэхдээ барьцалдуулдаг бодисыг бодох ёстой. Тэр л хортой байгаад хүмүүс угаартаад байх шиг байна. Төр засаг үүнийг хортой юм байна гээд ойлгочихоод өөр барьцалдуулагч, өөр ноу-хау хайхын оронд хүний хийчихсэн юмыг шууд оруулж ирж хэрэглэе гэж байна. Энэ бол нэлээд залхуу бөгөөд үрэлгэн бодлого.
-Манайх өөрсдөө шахмал түлшийг аюулгүй хийчихэж чадах юм байна гэж ойлголоо. Харин түүнийг хэрэглээнд оруулах сонирхол алга. Агаарын бохирдлыг бууруулах нэрээр хичнээн хөрөнгө зарлагадаж, хэдэн арван энгийн иргэд амиа алдав. Өнөөдөр ч тогтсон бодлого, зөв шийдэл алга. Салбарын сайд нь “Арга ядсан арга” гэж тайлбарлахдаа тулж болох уу?
-Салбарыг мэргэжлийн хүн удирдахгүй юм даа. Миний мэдэхийн сүүлийн 20 жил манай яамны сайд 10-аад хүн солигдсоноос нэг нь л мэргэжлийн хүн байлаа. Бусад нь улстөрчид. Ингээд л салбарын хөгжил явахгүй байгаа юм. Мэргэжлийн бус хүнийг доогуур нь байдаг цүнх баригчид их уруу татдаг, толгойг нь эргүүлдэг, шийдвэрт нь нөлөөлдөг юм. Мэргэжлийн бус учраас шийдвэр дээрээ тууштай зогсож чаддаггүй, гуйвж дайвдаг. Улс төрийн, хувийн ашиг сонирхол орж ирээд тэр хүнийг хэн ч биш болгодог. Мэргэжлийн хүн бол өөр. Боловсон хүчний асуудал маш их чухал байдаг юм байна.
Өнөөдөр нэг хүн сошиалд бичсэн байна лээ. Бид урьд нь ухаантай хүмүүс хажуудаа байлгахыг хичээдэг байсан. Өнөөдөр жаахан ч гэсэн хүний мөс чанартай хүн байлгамаар байна гэж. Тэгэхээр бидэнд тийм зүйл үгүйлэгдээд байна гэдэг нь та бид хоёрын ярианаас харагдаж байна шүү дээ. Хүний мөс чанар байхгүй, ашиг хонжоо, хувийн эрх ашгийг улс орны эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг болчихсон цаг.
-Ёс зүйгүй болчихсон гэдэг…?
-Тэгсэн. Тийм хүмүүс нь сайн явдаг. Ёс зүйгээ барьдаг мань мэтийг “Энэ олон юм яриад унана” гээд түлхчихдэг болчихсон. Би уул уурхайн салбарын төлөө сүүлийн 20 жил донгодсон хүн. Одоо намайг шууд түлхдэг. Тэр байтугай манай хүүхдийг ажилд авахгүй байна. “Аав нь аюултай, юм яриад унана” гээд. Хэлмэгдүүлэлтийн үеэс ялгаагүй болчихсон нийгэм юм биш үү.
-Кокс нүүрс түлбэл эрсдэл байна уу гэдэгт хариулт сонсчих уу даа?
-Коксыг түлж болно. Маш сайн илчлэгтэй, утаа багатай эд. Түүнийг гаргаж авахын тулд үйлдвэрлэл л хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл нь манайд алга. Урдаас кокс оруулж ирээд яах юм бэ. Бид өөрсдөө нүүрстэй байж хийж чадахгүй, хүнээс худалдаж авна гэж боломжгүй. Чи бод доо, хоёр айл байлаа гэхэд нэг нь бууз хийгээд байдаг. Нөгөө нь лапшанаас өөр юм хийж чаддаггүй. Гурил, мах нь байдаг. Буузыг гурил, мах хоёроор л хийдэг биз дээ. Боломжтой байж яагаад гурил махаа ашиглаад хажуу айл шигээ амттай бууз хийж чадахгүй байгаа юм. Тэднийхээс бууз худалдаж аваад байна гэдэг тэнэг хэрэг. Үүн шиг бидэнд кокс хийдэг нүүрс нь байна. Яагаад хийчихэж болдоггүй юм. Заавал Хятадад хийж болдог, тэндээс худалдаж авна гэдэг л ойлгомжгүй зүйл.
-Кокс нүүрс худалдаж авахад 177.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Дотооддоо үйлдвэр баривал хэр хөрөнгө зарцуулах бол?
-Нэлээд өртөгтэй байх. Гэхдээ 177.5 тэрбумаар ч нэлээд юм хийчихнэ. Ер нь өөрт байгаа потенциалаа ашиглаж чадахгүй, нэг л их мөнгөтэй улс шиг гаднаас юм худалдаж аваад байдаг баян орон манайх биш. Нэг хүний дундаж орлого хэд билээ. ДНБ-ий нэг хүнд ногдох зардлаар улс орны амьжиргааны түвшнийг тогтоодог. Манайх дөрөв таван мянган доллараас хэтэрдэггүй. Гэтэл БНХАУ гэхэд 10 гаруй мянган доллар болчихсон шүү. Өндөр хөгжилтэй Сингапур зэрэг зарим орнуудад 50, 60 мянган доллар байдаг юм билээ. Бид ийм баян орон биш мөртлөө байгаа зүйлээ гаднаас худалдаж авна гэдэг бэлэнчлэх сэтгэлгээ юм уу даа. Өөрсдөө хийх хэрэгтэй. Хийхийн төлөө зүтгэж, чаддаг мэддэг инженерүүдээ ашиглаач гэж хэлмээр байна.
Дархан, Эрдэнэт хавьцаа коксын үйлдвэр байгуулна гэж нэг шуугиад байхгүй болсон. Уг нь тэр үед л хийх ёстой байсан юм. Ер нь ингээд харахад манай улстөрчид, том дарга нар сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд ханддаг. Тэр маш аюултай. Аливаа ажлыг, аливаа нэг төслийг явуулахын тулд хамгийн түрүүнд судалгаа хэрэгтэй. Ингэвэл яах вэ, аль нь дээр вэ гээд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдог байх хэрэгтэй. Түүн дээр нь үндэслээд судалгаа хийдэг байгууллагатай байх. Тэгж байж сая гольдролдоо орно. Сэтгэлийн хөөрлөөр ханддаг улстөрчдийн савлагаа байна шүү дээ. Би олон хурал номд сууж олон даргыг ярьж байхыг харж байлаа. Нэг л их сэтгэлийн хөөрлөөр ярьцгаадаг. Аж үйлдвэр хөгжүүлнэ гээд л яриад байгаа. Яг үнэндээ аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхийн тулд иж бүрэн юм байдаг. Түүнийг хөгжүүлээгүй цагт хичнээн мянган сайхан юм яриад явахгүй. Одоо манай Засгийн газар “Шинэчилнэ” гээд яриад л байна. Яг яаж гэдэг дээр очихоор хийдэг арга барил биш л байдаг. Мэргэжлийн хүн байхгүй, мэргэжлийн хүн тавихгүй, мэргэжлийн хүний үгийг сонсохгүй. Тэгээд яаж хийх вэ. Улстөрчид хийгээд сайхан болчихдог байсансан бол өдийд Монгол маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Гэтэл энэ биш юм байна гэдгийг ойлгож баймаар юм. Агаарын бохирдлыг бууруулна гэж хэдэн жил хэр их хөрөнгө зарав. Судалгаагүй юм хийдгийн илрэл энэ байгаа юм.
Дохио!!! Цаг агаарын аюултай үзэгдлээс сэрэмжлүүлэх мэдээ:
Өнөө шөнө Хөвсгөлийн зүүн хэсэг, Архангай, Баянхонгорын нутаг, маргааш өдөр Өвөрхангай, Булган, Төв, Сэлэнгийн нутгаар ахиухан хэмжээний бороо орно.
Малчид, иргэд, аялагчидын анхааралд:
Өнөө шөнөдөө баруун аймгуудын нутгийн зүүн, төвийн аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр, маргааш өдөртөө төвийн аймгуудын ихэнх нутгаар усархаг бороо, дуу цахилгаантай аадар бороо орох тул болзошгүй аянга цахилгаан, мөндөр, нөөлөг салхи, үер усны аюулаас сэрэмжтэй байхыг онцгойлон анхааруулж байна.
17-нд баруун болон говийн аймгуудын нутгийн хойд хэсэг, төв болон зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар, 18, 20-нд нутгийн хойд хэсгээр, 19-нд төв болон зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар бороо, дуу цахилгаантай аадар бороо орно. Салхи ихэнх хугацаанд секундэд 6-11 метр, 17, 18-нд говь, тал, хээрийн нутгаар секундэд 13-15 метр хүрч, нутгийн зарим газраар борооны өмнө түр зуур ширүүснэ. Ихэнх нутгаар сэрүүсэж, Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Тэрэлж голын хөндийгөөр шөнөдөө 0…+5 градус, өдөртөө +12…+17 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө +16…+21 градус, өдөртөө +27…+32 градус, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн хойд хэсгээр шөнөдөө +11…+16 градус, өдөртөө +22…+27 градус, бусад нутгаар шөнөдөө +6…+11 градус, өдөртөө +18…+23 градус дулаан байна.
Монголын улс төрийн талбарт ганцаардсан чоно шиг явж байгаа улстөрч бол Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг юм. Яагаад гэхээр түүнээс өмнөх бүх лидер өөрийн бодит дэмжигчид, тойрон хүрээлдэг хүмүүстэй байдаг. Тэднийг нь гоёор хэлбэл баг гэдэг. Муухайгаар бол бүлэглэл гэх аж. Тэр нь Л.Оюун-Эрдэнэд байдаггүй юм байна. Ямар сайндаа түүнийг Х.Нямбаатараас өөр үнэнч хүнгүй гэх шахам зүйлийг гадаадын хэвлэлд хүртэл бичсэн байх вэ. Энэ үнэний ортой гэдгийг бүгдээрээ л мэднэ.
Шулуун хэлэхэд, Л.Оюун-Эрдэнийн дайснууд намд нь ч, засагт нь ч байна. Зундаа л салхинд гарч элдвээ хүүрнэж, толгой дохилцдог баг, бүлэглэлүүдийн уулзалтын сэдэв нь тэр болоод уджээ. Энэ жил ч давтагдсан байна. Энэ намрын улс төр халуун болно гээд хаа сайгүй яриад л, бичээд л байна. Тэр халуун улс төрийн төв цэг нь Л.Оюун-Эрдэнэ, түүний Засгийн газар болоод байгаа юм. Төв цэг гэдгийг объект гээд ойлгочихсон ч болно. Нэг талаас ийм юм.
Нөгөө талаас Л.Оюун-Эрдэнийн үйлдэл, үйл ажиллагаанууд нь их хачин. Ямар ч улстөрч үзэл баримтлал, намын харьяалалдаа хөтлөгдсөн үйл ажиллагаа явуулдаг. Л.Оюун-Эрдэнэ бол тэгдэггүй. Барьцгүй. Өнцөггүй. Жишээ нь Л.Оюун-Эрдэнэ МАН-ын дарга байгаад байдаг. Гэсэн атлаа АН-ын юм шиг ажилладаг, ярьдаг. Коммунист ч юм шиг, либерал ч юм шиг ажилладаг. Товч хэлэхэд, баруунтан уу, зүүнтэн үү гэдгийг тодорхойлоход хэцүү. Нэг л жишээ гэхэд Л.Оюун-Эрдэнийн зөвлөхүүдийг хараарай. Тэнд жинхэнэ “олон намын тогтолцоо” байж байх жишээтэй.
Ерөөсөө Л.Оюун-Эрдэнийн яриад, хийгээд байдаг нь нэг талаар коммунист хүний л үйлдэл харагддаг. Уг нь амьдрал дээр коммунист нийгэмтэй улс орон хэзээ ч байгаагүй гэдэг. Дээр хэлсэнчлэн ерээд оноос өмнө барууныхан ЗХУ болон бусад социалист гэгдэж байсан орнуудыг “Коммунист улс” гэдэг байж л дээ. Бид тэр ерээд оноос өмнөх 70 жил энэ сурталд нухлуулж, чихнээ хоногшуулсан учраас тэр долгионыг нь барьж авч чаддаггүй байж мэднэ. Коммунизм нь онолоороо нийгмийн тэгш байдлыг хангах үйлдвэрлэлийн хэрэгслийн нийгмийн өмчид суурилсан нийгэм, эдийн засгийн онолын тогтолцоо юм. Л.Оюун-Эрдэнийн зарим үйлдэл энэ рүү л яваад байдаг. Хувьд очсон том орд, үйлдвэрүүдийг улсад буцаана гэх зэргээр яваад байгаа нь үүний нотолгоо юм.
Нөгөө талаас тэр либерализм ханхлуулдаг. Мөн л үйл ажиллагаа, яриа хөөрөө нь хүний эрх чөлөөг ханган хамгаалах, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог хязгаарлах, ардчилал бол тулгуур үнэт зүйл, зах зээлийн тогтолцоо, парламентат ёс, олон ургальч үзэл, хүн бүр хууль шүүхийн өмнө тэгш байх гээд либерализмын хэв шинж рүү хөтөлдөг. Ингэж ярьдаг, хийдэг. Сая АНУ-д айлчлаад ярьж тохирсон зүйлүүдийн дийлэнх нь дээрх онолтой уягдана.
Гэхдээ Л.Оюун-Эрдэнэ бол МАН-ын дарга шүү дээ. МАН ямар нам билээ дээ. Үүнийг мартаж болохгүй. Энэ нам социал демократ үзэл баримтлалтай гэдэг. МАН-ын генсек нь үзэл баримтлалаа “Маш товчоор хэлэхэд хүн төвтэй хөгжлийн бодлогыг социал демократ үзэл баримтлал гэж болно. Хүн хорвоод мэндлэхдээ олон эрх, үүрэг, дагасан хариуцлагатайгаа ирдэг. Энэ бүхнийг өргөн хүрээгээр нь агуулж, тэр хэрээр хамгаалах шаардлагыг бий болгодог үзэл санаа социал демократ үзэл баримтлалд илүүтэйгээр тусгагддаг. Нөгөө талаас монголчуудын зан заншил, ёс суртахуун гээд олон зүйл дээр нийтийн хамтач үзэл давамгайлдаг. Энэхүү хамтач үзлийн үндэс нь социал демократ үзэл баримтлал гэж бид үздэг. Тэр ч утгаараа 1990-ээд оноос олон намын тогтолцоонд шилжсэн цаг үеэс эхлээд энэ нам өөрийнхөө үзэл баримтлалыг олж, төлөвших арга замыг хэдэнтээ эрэлхийлсэн байдаг. Тухайлбал, 1990-ээд оны дунд үед бид яг ямар үзэлтэй улс төрийн хүчин байх ёстой вэ, дэлхий даяар ямар үзэл баримтлал олон нийтийн дэмжлэгийг авч давамгайлж байна вэ, хэт зүүнээс зүүн төв рүү шилжиж буй намуудад аль чиглэл нь илүү тохиромжтой вэ гээд үзэл баримтлалын сонголтууд хэдэнтээ гарсан” гэж тайлбарласан. Гэхдээ энэ лав Л.Оюун-Эрдэнийн дагадаг чиг шугам биш. Ийм л барьц барилгүй бөмбөг шиг хүн.
Тэгэхээр Л.Оюун-Эрдэнэ яагаад ийм олон дайсантай болчихов гэдэг талаас нь харах хэрэгтэй байх.
Монголын нийгэм, улс төр, эдийн засагт сүүлийн гурван жилийн хугацаанд тогтолцооны томоохон өөрчлөлтүүд гарлаа. Сайн муугийнх нь үр дүн сардаа, жилдаа, бүр алсдаа гарах өөрчлөлтүүд Үндсэн хуульд, бусад олон хуульд орлоо. Эдгээрийг энэ хүнээс салгаж ойлгох боломжгүй юм. Тэр утгаараа Л.Оюун-Эрдэнэ яахын аргагүй Монголын улс төрийн энэ цаг үеийн “төвийн тоглогч” нь болоод байгаа юм. Гэлээ гээд ардчилсан нийгэмд түүний үйлдлийг тэр чигт нь зөвтгөх боломжгүй. Бүх зүйл Л.Оюун-Эрдэнийн хүссэнээр 100 хувь шийдэгдэж ч болохгүй. Тэгвэл буруу болно.
Гэхдээ ямар ч байсан улстөрчид бизнесмэнүүд нийлж байгаад төрийн, нийтийн хөрөнгийг хувийн юм шиг хэрэглэдэг байсан явдал ерөнхийдөө тасарч байх шиг байна. Өнөө маргаашдаа нүдэнд харагдаж, гарт баригдаагүй өөрчлөлтийн талаар яриад яахав. Харин тэд Хөгжлийн банкнаас зээл авахгүй. Боловсролын зээлийн сангаар хүүхдээ сургахгүй. ЖДҮХС-гаас компаниараа зээл авахгүй. Эрдэнэт шиг том ордыг УИХ-аар оруулалгүй хувьдаа авахгүй. Газрын албаныхан газрыг га га-гаар нь ил цагаан зарахгүй. Нүүрсний экспортоос хумсалж дураараа дургихгүй. Иймэрхүү үр дүн бол харагдаад байгаа юм. Гэхдээ томчууд голдуу нөхдийн араанд зуугдсан Л.Оюун-Эрдэнийн үйлдлүүд Монголын нийгэмд олон дохио, том том сургамжуудыг өгч чадлаа. Өөрийнх нь хэлдгээр үүнд нийгэм ч дүгнэлтээ хийчихээд байна. Ерөөсөө ардчилсан нийгмийн нэг гайхамшиг бол нийгэм өөрөө өөрийгөө засдаг. Гол нь тэр өөрчлөлтийг уриалан дууддаг манлайлагч л хэрэгтэй байдаг. Яг энэ агуулгаар бол Л.Оюун-Эрдэнэ “хонхны дуу” дуулчихаад байгаа юм.
Б.Тулгат
“Гэгээн наран” амралтын газарт хэд хоног амарч сувилуулахаар очсон Адъяа эрт эмчилгээ дуусч, үдээс хойшоос эхлэн завтай, хийцгүйрэх шинжтэй боллоо. Амралтын газар нь тохь тухтай, модны хаяа, уулын горхитой зэрэгцэх тус газарт үйлчлүүлэгчид олон. Өглөөнөөс эхлэн эмчилгээ сувилгаа, шавар усанд орж, тэнхрэлтийн элдэв асаргаанд нухуулсан амрагчид Адъяатай адил гадаалцгаана. Зарим нь сүүдрэвчинд тоглоцгоох. Горхи шандын хавиар элдвийг хүүрнэн, өнгөрсөн, өдгөө, ирээдүйг тунгаан, энд тэнд ажиллаж амьдарч байгаа үр хүүхэд, ач зээгээ ярьцгаах, улс орны талаар шүүмж хэлэлцэх, нийгмийн сүлжээнээс олж мэдсэнээ идэвхтэй хуучилцгаах орчинд, том сүүдрэвч дотор нас насны хэдэн хүн дуу шуу ихтэйхэн хөзөр тоглоцгоох нь анхаарал татах аж. Тэдний дунд эрүүндээ оочин хар сахалтай, саравчтай хар малгайтай, богино хар өмд, улаан цамцтай идэр насны нэгэн эрийн дуу тод, ихэнхдээ хожиж, тав арван төгрөг хураах нь Адъяад анзаарагдаж дэргэд нь очиж сонирхон зогслоо. Удалгүй тэдэнтэй нэгдлээ. Түрийвчний хэдээсээ хороож, бусдын адилаар мөнөөх дуу чангатай, гол дүр болж харагдах хар малгайтад цөөн хэдэн төгрөг алдав. Маргааш өдөр нь ч өчигдрийн дүр зураг үргэлжлэв. Харин үдийн алдад зөөлөн бороо шивэрч, тэнгэр бүүдгэрдүү, гадаа суугсадад нэн тааламжтай. Амрагчид эмчилгээ сувилгаагаа эрт дуусгацгаасан бололтой. Өнөөх сүүдрэвчиндээ цуглаж шаагилдан хөзрөө эхэллээ. Удсан ч үгүй өдрийн хоолондоо хэмээн зарласнаар тоглогсод хуйгаараа сувиллын хоёр том зоогийн газар руу хуваагдан алхацгаав. Адъяагийн хувьд эмчийн зөвлөгөөгөөр энэ хэд хоногт мацаг барьж байгаа тул сүүдрэвчинд үлдэж, дугуй ширээн дээр дэлгэсэн эрээн бүтээлэг, энэ тэнд тарсан хөзрүүдийг нь харан суух. Гэтэл түүнтэй өнөө эрүүндээ оочин сахалтай хар малгайт хүн бас үлдэв. Хоёр биенээ харан суусан тэд танилцаж, яагаад өдрийн хоолондоо орохгүй байгаагаа асууцгаан, бас бус аахар шаахрыг ярилцан цаг өнгөрөөлөө. Хар малгайт өөрийгөө Төгсөө гэж танилцууллаа. Цагаан хоолтон, тэгээд амралтын хоолонд орохгүй байгаагаа ярив. Бас дээр нь “Би гагнуурчин хүн шүү дээ” гэж хэлээд төвийн томоохон цахилгаан станцад 25 жил гагнуурчин хийснээ бардам янзтай хэлэх нь мэдрэгдэв. “Би чинь Ази тивийн аварга боксчин хүн шүү дээ” гэж байгаа юм шиг тийм нэг цээж түлхүү. Тэрбээр сувиллын төв хаалга руу харж “Миний үдийн хоолыг хүргэж ирэх ёстой юмсан” гэж хэлсэн нь том сайд дарга юм уу, томоохон компанийн захирал, эзэн аятай харагдав. Гэвч байдаг л нэг дүртэй нөхөр өмнө нь суух. -Цагаан хоол хүргэлтээр авдаг юм уу?-Үгүй ээ, манай компанийн залуус авчирна… хэмээн өндийж утас руугаа хялам хийснээ, хаалга руу харж “Өө ирж байна” хэмээн бослоо. Сувиллын төв хаалгаар том хар жип орж ирж зогслоо. Дотроос нь том дарга, захирлын туслах, нарийн бичиг, шадар хүмүүс болов уу гэмээр өндөр цагаан хоёр залуу бууж, гоё хайрцаг савтай хоол цай бололтой юмсыг барьсаар нааш алхлаа. Тэдний нэг нь “Үдийн хоолыг чинь оройтуулаагүй биз дээ, ах аа” хэмээн саймширч, “Энэ саравчинд идэх үү” гэв. Өнөөх гагнуурчин хар малгайт нэлээн даам байдалтай “За наад ширээний юмсаа хураагаад хоол цайгаа дэлгэчих” гэснээр хоёр залуу гялалзтал хөдлөн хөзрийн ширээн дээр тансаг гэгч нь хоол унд өрөх нь тэр. Цагаан хоол л бололтой. Залуусын нэг нь “Төгсөө ах аа, нөгөө кофегоо уух уу” хэмээн асууж, арай л хоолыг нь ам руу нь дөхүүлэх нь халаг. Адъяаг ч зоогноос хүрт гэсэн болохоор гял цал ууттай савхаар хоолноос нь савхадлаа. Өнөө өндөр цагаан залуус тэр хоёрын хажууд зогсож, өнөө ямаан сахалт гагнуурчны юу хэлэхийг хүлээн зогсох нь их л сонин. Адъяад эвгүй ч юм шиг. Адъяагийн дотор “Энэ чинь юу билээ, ямар сайд даргын хүлээн авалт, цайллага дайллагад уригдчихсан билээ” хэмээн эргэлзмээр орчныг тэрхэн зуурт мэдрэв. “Яах аргагүй л амралтын газарт сувилуулж, гадаа нь салхилж суугаа хүн дээ, би” хэмээн дотроо бодов. Өмнөх хоолноосоо удаанаар, эрхэмсэгдүүхэн ам руугаа савхдан хийх гагнуурчин гэх тэр бор царайтай эрийг Адъяа тогтож харав. “Энэ яах аргагүй л том компанийн босс байна даа. Худлаа гагнуурчин гэж намайг доёолж байгаа юм байх даа. Гэтэл гаднах байдал, өмсөж зүүсэн нь яах аргагүй ажилчин анги харагдаад байх юм” хэмээн гайхширч ядав. Өнөөх гагнуурчин сая дуугарч “За та хоёр буц буц” гэснээр хоёр залуу юм хумаа эмхлүүллээ. Гагнуурчныг сая нэг хоолоо зооглож дуусах аядахад нь Адъяа тэвчилгүй тонгойж “Чи хө, гагнуурчин гэсэн үү” гэвэл, “Тийм ээ, дулааны цахилгаан станцад тасралтгүй 25 жил гагнуур хийлээ шүү дээ…” гэж өнөөх л бардам, баавар өнгөөр хэлж, хойш гэдийн “Идчихэж болмоор аятайхан юмнууд аваад ирж, та наадхаасаа дахиад идээч” хэмээн Адъяад хэллээ. Адъяагийн дотор “Энэ өөрийгөө гагнуурчин гэх. Байж байгаа байдал нь яах аргагүй босс, том захирал, даргын өнгөтэй байна даа” гэж бодогдсоор… -Энэ хоол хүргэж ирсэн залуус таны юу вэ?-Манай компанийн залуус аа, даргын маань туслахууд нь…-Чи чинь компанийн захирал хүн байх нь дээ?-Үгүй ээ, би гагнуурчин. “Сүлд орших” компанийн гагнуурчин Төгсөө гэж танд хэлсэн дээ.-Аан тэгсэн л дээ. Чи тэгээд энд ямар эмчилгээ сувилгаа хийлгэж байгаа хүн бэ?-Юу ч хийлгээгүй. Захирал, бас манай нөхөд “Чи нэг 14 хоног сайхан амраадах” гээд энд авчирсан юм. Тоглохоос өөр хийх юм алга. Цагаан хоол энд байхгүй болохоор гаднаас залуучууд зөөж байхгүй юу… гэж хэлээд “Тэд тэгэх л ёстой хүмүүс” гэсэн маягтай хөдөлж байгаа том жипний хойноос харж, биеэ займчин тухалж, шүдээ чигчлээ. “Яасан гэхээрээ энэ гагнуурчин гэх нөхөр ийм айхавтар анхаарал халамжинд байдаг юм бол. Гагнуурчин л гээд байх юм. Монголд цөөхөн байдаг нарийн мэргэжлийн мэс заслын эмч гэж байгаа юм шиг л гагнуурчин гэдгээ бардам сайрхуу хэлэх юм” гэж Адъяа бодож суулаа.Өнөө ямаан сахалтай гагнуурчин, Адъяа руу харж инээвхийлэн, донжтой харсанаа “Ах хүү, намайг нэг л гайхаж асуугаад байх шиг байна даа. Би байхгүй бол цаана чинь Монголын эрчим хүчний хэдэн том компанийн цаг хугацаатай төслүүд зогсчих гээд байна шүү дээ. Монгол Улс хохирчих гээд байна шүү дээ” хэмээн маазрааад ч байгаа юм уу… гэтэл үнэн яриад ч байх шиг… бахтай инээлээ. Гэхдээ учир начир нь тайлагдаж эхлэв бололтой. Адъяа “Монголоор л дүүрэн гагнуурчид байгаа биз дээ. Чи ямар ид шидтэй хүн гэхээр ийм их сүрхий яриатай байдаг билээ” гэвэл тэрбээр “Миний хийж чаддагийг өөр хүмүүс хийж чаддаггүй байж болно биз дээ. Үүндээ л байхгүй юу. Би 25 жил энэ улсын хамгийн том цахилгаан станцын гагнуурчин байсандаа нийслэл хөлдөх аюулаас аврагдаж байсан байж мэднэ шүү” гэж туудаг юм байна. Гэхдээ тэр яг л үнэнээсээ хэлэх шиг боллоо. Өөрийгөө өндөрт өргөсөн, бардам тэр нөхөрт “Тэгээд чи тэр станцаасаа гарчихсан юм уу. Өнгөрсөн цаг дээр яриад байх чинь” гэвэл тэрбээр “Гарсаан. Илүү ихийг өгч байгаа хүмүүстэй ажиллаж байна. Би чинь бас амьдралаа бодох хэрэгтэй биз дээ. Хувийн компаниудад гэрээгээр ажиллаж олж байгаа маань манай дөрвөн ам бүлд хангалттай. Хоёр томыгоо гадагш нь хүссэн сургуульд нь явуулчихлаа. Одоо хожуу гарсан ганц охинтойгоо эхнэр бид гурав амьдарч байна. Би чинь гурван жилийн цэргээр ардын армид алба хааж байхдаа гагнуурчин болсон хүн. Сүүлд нэг жил ЗХУ-д мэргэжил дээшлүүлсэн ухаантай. Миний боловсрол ердөө л тэр. Сүүлийн нэг жил Солонгосын хөрөнгө оруулалттай нэг том ажил дээр хийн гагнуур хийж байна. Хүмүүс атаархмаар цалин хөлс авч байгаагаа хүмүүсээс би нуудаггүй. Ялангуяа залууст хэлдэг. Яагаад гэвэл миний ажлыг үргэлжлүүлэх, хийгээд сурчих залуус олдохгүй байна. Цөөнгүй залуусыг дагалдуулах гэж үзлээ. Үсрээд нэг сар болоод л явчих юм. Хожим таарахад их сургуулийн оюутан болсон. Хуульч болсон. Эдийн засагч болсон ч гэх шиг цагаан гартнууд тууж явах юм байна шүү дээ… хэмээн урсгалаа. Адъяагийн гайхширч байсныг ердөө энэ хэдэн үг тэр дор нь тайлав бололтой. Монголын бурхан гагнуурчдын нэг байх нь гэж…Ярьж болмоор, ил шулуухан үг яриатай тэр нөхөртэй ийнхүү нэлээн буу халсны эцэст “Чи тэгээд ер нь сард хэдийг олдог юм бэ. Чамд хүмүүс хоол унд зөөж байгаагаар бол чи ер нь сүрхий амьдрал ахуйтай, байшин савтай, унаа машинтай, мундаг байр суурьтай нэгэн бололтой” гэж асуув. -Нуух юм байхгүй ээ, Арцатын аманд хийсэн ажлын хөлсөнд авсан таван өрөө байранд амьдарч байна. Охиныхоо сургуульд ойртоод намар хичээл сургууль эхлэхээр хотын төвд очно. Тэнд бас гурван өрөө байр бий. Сая бага хүү маань Канад руу мастерт сурахаар явахдаа шинэ авсан Ланд300-гаа орхиод явсан. Надад ч эхнэр голдуухан унадаг 200 ч байгаа л даа… хэмээн ярих нь үнэндээ баярхал хийрхэлийг огтхон ч үнэртүүлсэнгүй. Харинчиг “Сайхан амьдарч байгаа эр хүн байна” хэмээн өөрийн эрхгүй бодогдож, сая л түүний ажил хийсэн, ажлын ард гарч сурсан байх гэмээр зангирсан том гарыг анзаарав. Удсан ч үгүй тоглоомчид нь хоолноосоо гарч ирсэнээр өнөөх гагнуурчин маань хөзөр тоглох хөгжил хөөр рүүгээ шумбан орлоо. Адъяа тэднээс холдож тамхи асаан суув. Тоглоомчид дунд дуу нь сонсогдох өнөөх гагнуурчны бардам яриа бодогдоно… Гагнуурчин… гагнуурчин. Өнөөдрийн залуусаас хэн нэг нь түүнээс гагнуурчны нарийн ур мэргэжлийг нь өвлөж, хүнээс сайхан амьдарч яагаад болохгүй гэж. Хүн бүрийн хүсээд байгаа сайхан амьдрал хажууд чинь байж л байна шүү дээ. Их дээгүүр сэвсэн хийрхэл энэ цаг үеийн залуусыг амьдралд хөлөө олоход нь мөн ч төвөг удаж байна даа гэж бодогдох. Гагнуурчны аз жаргалтай чанга дуу, байгаа бүхэндээ сэтгэл хангалуун дүр төрх, бүх зүйлийг өөрийн гараар босгож чадсан тэр их итгэл хажуугийн сүүдрэвчин дотроос дүүгтэл мэдрэгдэж байгааг Адъяа анзаарав. Тэр зүгээр л нэг гагнуурчин, гэхдээ зуу зуун саяын орлоготой баян гагнуурчин. Үр хүүхэд, хань ижил, аав ээж, ах дүүсийнхээ өмнө хариуцлагаа зуун хувь ухамсарласан эцэг, бас эр хүн. Тэр бас эх орныхоо өмнө үүргээ нэр төртэй биелүүлдэг иргэн. Түүний мэдлэг боловсрол гэвэл магадгүй гэрийнх нь бурхны гүнгэрваанд зэрэгцсэн гагнуурчны үнэмлэх нь байх. Зуу зуун саяын орлого авчирдаг гагнуурч-ны үнэмлэх нь. Харин өнөөд рийн залуусын хүсэл мөрөөдөл бол зуу зуун саяын орлого олж өгнө гэж итгэсэн их дээд сургуулийнх нь диплом…
Л.Оюун-Эрдэнэ коммунист уу, либерал уу?
ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Баабарын “Бурхан Халдун уулын нэр” нийтлэл хэвлэгдлээ
УИХ-ын гишүүн асан, Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн, хуульч О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.
-Нийслэлд болсон үер усны гамшгийн улмаас эрдэнэт хүмүүсийн амь нас эндлээ. Иргэд эд хөрөнгө, эрүүл мэндээрээ хохирч байна. Уг хэрэгт холбогдох төр засгийн удирдлагуудаас хариуцлага нэхсэн тэмцлийг АН-аас өрнүүлж байгаа. Гэвч хариуцлага ярьж байгаа хүн алга байна л даа. Үүнд та хуульч, улстөрч хүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Үер усны асуудлаар УИХ-ын гишүүн байхдаа миний хувьд хангалттай л дуугарсан. Өнгөрсөн хугацаанд нэг нам дангаараа төрийн эрхийг барьж явна. Цаашид ч яах юм мэдэхгүй. Юутай ч энэ намын дарга, удирдлагууд нь “Манай намд хулгайч, луйварчид бүгд бий. Нам доторх энэ хүмүүстэйгээ бид тэмцэнэ” гэж хэлж байсан. Ард түмний хувьд үүнийг нь дэмжсэн. Эсрэгээрээ Ардчилсан нам чимээгүй бай, та нарыг ажил хийлгэхгүй, зөвхөн Ардын нам ажил хийнэ гэж хэлсэн. Ингээд Ардын нам ажил хийсэн үү. 2021 онд ард түмэн Ардын намыг ажлаа хийгээч ээ гэж жагсаж, шаардсан.
Тухайн үед Ардчилсан нам иргэдтэйгээ нэгдээд Ардын намыг ажлаа хийхийг шаардах гэж очсон боловч ард түмэн “Та нар чимээгүй байж бай” л гэсэн шүү дээ. Гэтэл эрх баригчид ажлаа яаж хийсэн бэ. Бүх сан, бүх банк, бүх боломжийг хулгай хийхдээ сайн гэдгээ харуулсан. Хорооны дарга нар нь эмзэг бүлгийнхээ дэмжлэг дээр ажилладаг, дүүргийн дарга нар нь дүүргийнхээ төсвөөсөө хулгайлдаг. Сайд нар нь улсын төсвөөс хулгайлж, нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах томоохон төсөв, хөтөлбөрөөс луйвардаж авдаг болсон. Тухайлбал, ковидын үед эрх баригчид нэг иргэнд 114 сая төгрөг зарцуулах төсвийг хулгайлсан шүү дээ. Залгаад алдарт нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны луйврууд гарсан. Ийм олон хулгай байна, үүнийг Ардчилсан нам илрүүлж, олон нийттэй хамт хариуцлага тооцох асуудлыг хатуу ярья гэсэн. Гэвч ард түмэн дахиад л биднийг чимээгүй бай гэсэн шүү. Хариуцлага үүрч байгаа нэг ч хүн байхгүй. Хариуцлага ярьж байгаа ард түмэн ч гэж алга. Одоо манай ард түмэн амарч байна. Намар хичээл орсны дараа энэ асуудлууд хэрхэн сөхөгдөх юм, бүү мэд.
-Ардчилсан намын хувьд хүчтэй сөрөг хүчин хийж чадахгүй байна гэх шүүмжлэлийг олон авсан. Одоо цэгцэндээ орсон бол сөрөг хүчний ажлаа хийхгүй юм уу?
-Ардчилсан нам сөрөг хүчин байхаа болиод удаж байна. Ард түмэн сөрөг хүчин хийж байгаа шүү дээ. Манай намын зарим нөхөд эрх баригч намынхныгаа дэмжиж их явж байна. Саяны хэд хэдэн аймгуудын тэгш ойгоор манай намын гишүүн дөрвөн патрол бэлэглэсэн. Энд тэнд болж байгаа ой болгонд нь манай намын гишүүд дэмжлэг, хандив өргөж байна. Ардчилсан намын нэр дээр байдаг энэ мэтийн хүмүүс бол эрх баригчдаас сүнсээ зайлтал айж байгаа юм байна л гэж харж байгаа. Ардчилсан намын тухайд гэвэл Боловсролын сангийн зээлийн асуудал гарснаас хойш их дуу султай болсон шүү. Нөгөөтэйгүүр ард түмэн та нар битгий дуугар гэсэн учраас над мэтийн хүмүүс нь чимээгүй, тайван байх шиг байна даа.
-Ард түмэн чимээгүй бай гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Та нарын дууг яагаад ард түмэн хорино гэж…?
-Нэг зүйлийг тодорхой ойлгочих хэрэгтэй. Ард түмэн улс төрийн хүчнээс хоёрхон зүйлийг л хүсдэг. Нэгдүгээрт, шударга ёсыг тогтоох, хоёрдугаарт, эдийн засгаа өсгөхийг. 2016 онд МАН УИХ-ын 65 суудлыг дангаараа авч олонх болсон. Ингэхдээ шударга ёстой тэмцэнэ, МАНАН мафитай тэмцэнэ гэж гарч ирсэн. Улмаар цөөнгүй хүмүүсийг шоронд хийсэн. Гэтэл удалгүй ихэнх нь гарсан. Зарим нь бүр цагаадсан шүү дээ. Эдийн засгаа өсгөнө гэсэн. Эдийн засгийг өсгөнө гэдэг бол ядуурлыг бууруулна гэсэн үг. Гэтэл ядуурал буурах битгий хэл улных болтлоо доошоо орсон. Ажилгүйдлийг багасгана гэсэн. Гэтэл эсрэгээрээ цүнх баригчдынхаа тоог нэмсэн. Төрийн бүтцийг л данхайлгаснаас өөр ажлын байр бий болгоогүй. Угтаа үйлдвэр, бүтээн байгуулалтаар ажлын байр нэмэгдэх ёстой. Гэтэл төрийн бүтэц орон тоо л олон боллоо. Үүнээс болж үнийн өсөлт, эдийн засгийн хямрал улам гаарлаа. Одоо өдөр бүр л үнийн өсөлт явагдаж байна. Өнөөдөр нэг ширхэг талх 2500 төгрөгөөр авлаа гэхэд маргааш нь 2800 болчих жишээтэй. Энэ мэт өдөр болгон бүх юмны үнэ өсч байна. Энэ бол гамшиг шүү. Улс орон нь ийм байхад манай ард түмэн амар амгалан улсууд л даа. Яг одоо ард түмэн баярлаж байна, найрлаж байна, наадамлаж байна, амарч байна. Тиймээс үнийн өсөлт, улс орны хөгжил, эдийн засаг яриад ямар ч утгагүй. Ард түмэн ийм жаргалтай байгаа үеийг улстөрчид чадамгай ашиглаж байна. Тэд наадам, найр дээр нь очоод л ард түмний тархийг ёстой сайхан угааж өгч байна л даа. Мэдээж ирэх жил сонгуультай учир одоо л ард түмний толгойг угаах ёстой байх. Энэ мэт ажлуудаа эрх баригчид сурцтай, хурдтай хийж байна аа.
-УИХ дахь бүлгийн гишүүд тань сөрөг хүчний үүргээ сайн биелүүлэхгүй байна уу?
-Ардчилсан намаас гарч ирсэн УИХ-ын 11 гишүүн бий. Миний хувьд өнгөрсөн хугацаанд эдгээр гишүүд маань хангалттай сөрөг хүчин хийж чадаагүй гэж үзэж байгаа. Нөгөөтэйгүүр өнгөрсөн хугацаанд Ардчилсан нам маань тамга, гэрчилгээ, дарга суудлын маргаан хийсээр байгаад сөрөг хүчний үүргээ мартсан. Гэтэл одоо ч гэсэн бүрэн бүтэн цэгцэрч өгөхгүй байгаагаас болоод сөрөг хүчний дуу хоолой дутсаар л байна даа.
-АН-ын хувьд нийслэлийн удирдлагуудыг огцруулъя гэдэг тэмцлийг өрнүүлж байна. Огцрохгүй гэвэл тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжинэ гэдгээ мэдэгдээд байгаа. Таны хувьд нийслэлийн удирдлагууд огцрох ёстой гэж харж байгаа юу?
-Улаанбаатар хотыг хариуцсан олон дарга бий. Үнэхээр харицлага тооцуулж, хэн нэгэн нь огцрох ёстой л бол хамгийн томыг нь л зайлуулах хэрэгтэй. Тэр утгаараа хамгийн том нь Ерөнхий сайд, тийм үү. Дараагийн том дарга нь Шадар сайд. Үнэндээ энэ ус, үерийн асуудлыг Онцгой байдлын газар анхаарч, хариуцах ёстой. Шадар сайдын хувьд эрсдэлтэй нөхцөл байна, тиймээс далан, хамгаалалт юмнуудыг нь барьж байгуулъя гэдэг ажлаа хийх ёстой байсан. Харамсалтай нь ниргэсэн хойно хашгирав гэдэг шиг араас нь матрын нулимс унагаж байна. Нэмээд Хотыг хариуцсан сайд гэдэг хүн бий. Энэ хүн өөрийгөө Түгжрэлийн сайд гэдэг. Гэвч хуулийн нэршил нь тийм биш. Өөрөөр хэлбэл хуульд түгжрэл хариуцсан сайд гэж байхгүй. Харин хот хариусан сайд гэж бий. Энэ сайд юу хийх ёстой вэ. Улаанбаатар хотын төсвийг ярих ёстой. Мөн доошоо Нийслэлийн Засаг даргатай хариуцлага ярих ёстой. Энэ мэт олон хүн байна. Харин одоо хариуцлага ярихаар ганц харагдаж байгаа нь Д.Сумъяабазар юм байлгүй дээ. Угтаа дээрээс нь хамгийн том даргаас нь энэ бүх хариуцлагыг нэхэх, шаардах ёстой юм. Нөгөөтэйгүүр МАН-ын хувьд маш их аархаж байна. Асар их авлигалын мөнгөтэй, нэмээд төрийн мөнгөөр Ардын нам үнэхээр аархаж байна даа. Миний хувьд төрд найман жил болсон хүн. Арай ч ийм аархал харж байсангүй. Асар их мөнгөтэй, асар их хулгай байгаа учраас нийгэм өөрсдөө айгаад байгаа юм биш үү л гэж харж байна.
-Ардчилсан намын ҮБХ-ны хурал энэ сард зарлагдсан. Уг хурлаараа Лу.Гантөмөр дарга багаа бүрдүүлж авах гээд байна уу даа?
-Надад энэ талаар тодорхой мэдээлэл алга. Үндэсний бодлогын хорооноос хурал зарласан л гэсэн. Миний хувьд гишүүнийхээ хувиар оролцоод явах л байх. Нэг зүйл байгаа юм. Одоог хүртэл намын дотоод бүтэц, бүрэлдэхүүнээ яриад л байна. Ерөнхий нарийн бичгийн даргад байгаа зүйлийг солино ч гэх шиг. Иймэрхүү жижиг зүйл ярих хэрэггүй л байхгүй юу даа, жишээ нь. Хийж болдог хүн нь байгаа бол бушуухан хийгээд явах л хэрэгтэй. Яг үнэндээ аравхан сар л үлдэж байна даа. Өвөл болох нь тодорхой гэрээ барихгүй суугаад байж болохгүй гэж ярьдаг. Үүнтэй адилхан сонгууль болох нь тодорхой, намаа цэгцлэхгүй суугаад байж болохгүй л дээ. Бүтэц бүрэлдэхүүнээ шинэчлээд явбал хурдлаасай. Үгүй гэвэл энэ байдлаараа урагшаа хараад өмнөх ажлаа шийдвэрлээд явах ёстой. Миний хувьд энэ намын удирдлагууд хэн байх нь чухал биш.
-Өвөл гэснээс ирэх өвөл нийслэлчүүд бид нэгэн туршилтад орох гээд хүлээж сууна. Уг туршилт амжилттай болбол утаа 50 хувь буурна гэж байгаа. Таны хувьд үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ. Туршилтад ороход бэлэн байна уу?
-Туршилт хийхэд шаардлагатай 177 тэрбум төгрөг гэдэг бол асар их мөнгө шүү. Энэ хөрөнгөөр хажуудах нүүрсээ угаагаад коксжих болгочихож болно. Хагас коксжих нүүрсээр сайжруулсан түлш хийж утааг багасгаж байсан аргыг дэлхий дахинд л туршиж үзсэн юм билээ л дээ. Гэхдээ Монгол Улс өнөөдөр үүнийг өөрсдөө хийчих боломжтой байгаа. Заавал Хятадаас коксжих нүүрсээ авах шаардлага байна уу. Өөрөөр хэлбэл бид 97 ам.доллараар Хятад руу нүүрсээ гаргаж байгаа. Нөхөд тэндээ угаагаад хагас коксжих нүүрс болгочихоод манайх руу буцаагаад 150 ам.доллараар өгөх нь л дээ. Энэ чинь бидний том гутамшиг шүү дээ. Хоёрдугаарт, 2020 онд Улаанбаатар хотын утаа багассан. 20 жил ярьсан утаа гэнэт багассан. Энэ нь ямар учиртай гэхээр М СИ ЭС гэх компани бий дээ. Энэ компани өөрсдийнхөө хагас коксжих нүүрсээ төрд үнэгүй өгсөн байхгүй юу. Түүгээр нь түлш хийсэн. Тэгвэл одоо энэ компаниас тэр хагас коксжих нүүрсээ төлбөрийг нь төлөөд л авчих л даа. Заавал Хятадаас авах ямар шаардлага байгаа юм бэ. Өөрөөр хэлбэл гаднаас хагас коксжих нүүрсээ авч байхаар дотоодын компаниасаа аваач л гэсэн үг л дээ.
О.Баасанхүү: Авлигын асар их хөрөнгө, төрийн мөнгө хоёроор Ардын нам үнэхээр аархаж байна