Month: February 2023

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

УИХ-ын гишүүн Д.Балдан-Очиртой ярилцлаа

---

-Та Завханаас сонгогдсон гишүүн. Сүүлийн үед Завханд цаг агаарын байдал тун хэцүүхэн байгаа тухай ярих боллоо…

-Энэ жил цас их эрт орсон л доо. Бүр арваннэгдүгээр сарын эхээр их хэмжээний цас унасан. Тэгээд байнга цас нэмж орсоор өдийг хүрлээ. Ялангуяа Баянтэс, Тэс, Баянхайрхан, Асгат, Сонгино, Цэцэн-Уул, Их-Уул, Тосонцэнгэл гээд 24 сумын арав гаруй сум нь их хэмжээний цастай болчихлоо. Орсон цас нь хөлдөж, дагтаршаад мал бэлчээртээ гарч чаддаггүй, малд идэх өвс ч гэж байхгүй болсон. Өнгөрсөн зун говийн зарим сумдаар бараг ногоо ургаагүй. Тэгээд өвөл нь ингээд их цас уначихаар байдал үнэхээр хэцүүдэж байна. Завханаас сонгогдсон гишүүд бид дор бүртээ л үүнд их анхаарч байгаа. Оны өмнөхөн хуралдсан Улсын онцгой байдлын хуралдаанд ч оролцлоо. Нэлээд шаардлага тавьсан, ерөнхийдөө зохион байгуулалтын чанартай л арга хэмжээ аваад явж байна даа. Аль эртээс цас орсон болохоор мал хуй нь их туржээ. Тарга хүчээ алдаад эхэлсэн мал эхнээсээ үхэж байна гэж байна. Ядахад малчдын гар дээр мөнгө алга. Ноолуурын үнэ гурав, махны үнэ нэг дахин уначихсан болохоор малчдын амьдрал ч доошоо орчихсон байна. Гэтэл гаргадаг зардал нь хэвээрээ байгаа. Тиймээс УИХ-ын гишүүний хувьд Засгийн газарт хүсэлт тавьчихаад байна. Малын тарга, хүчийг бүр дор орчихоос нь өмнө арга хэмжээ авах хэрэгтэй байгаа юм. Тэр жаахан өвс тэжээл байгаа бол үүнийгээ энэ сард л багтааж өгөхгүй бол хэрэггүй болно. Ер нь их дор орсон мал сэргэдэггүй юм аа.

-Та бүхэн Засгийн газарт яг ямар шаардлага тавьж байгаа юм бэ?

-Энэ сардаа багтаж улсын нөөцөд байгаа өвсөө тавьж өгөөч ээ. Өгөхдөө хямдралтай үнээр өгч туслаач ээ. Бас зээлээр өгнө үү, бүр болдог бол үнэгүй өгөөч ээ гэсэн хүсэлтийг тавьж байгаа. Одоо Завханд нэг боодол өвс 4700-5000 төгрөгийн үнэтэй байна. Гэтэл нэг боодол өвсийг 5000 төгрөгөөр худалдаж авдаг малчин гэж байхгүй. Ноднин уржнан кг ноолуур 30- 40 мянган төгрөгтэй байхад л ийм үнээр боодол өвс авдаг малчин байгаагүй. Тиймээс одоо гар дээрээ мөнгөгүй малчид бүр ч авч чадахгүй. Засгийн газар энэ байдалд Д.Балдан-Очир: Хөлсөө гаргаж олсон мөнгөө адгуус, бөхөд бай болгож өгөхийн оронд хүүхдүүдэд өгсөн нь дээр дүгнэлт хийж арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна.

-Малчдын хувьд байдал хэцүүдэх нь гээд малаа нядалж мах ихээр бэлтгэсэн сурагтай байсан. Гиш үүд ч энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй байгаа талаар яриад байгаа ч Засгийн газраас арга хэмжээ авахг үй л байх шиг?

-Малчид нэлээд эртнээс нядалгаа хийж эхэлсэн дээ. Онд орох малаа авч үлдээд л нядалсан. Завхан аймагт одоогийн байдлаар гэхэд 1400 орчим тонн мах байгаа. Ганц аймагт гэхэд шүү дээ. Улсын хэмжээнд 5000-6000 орчим тонн мах байна гэсэн. Хөдөө- гийн иргэдээ төлөөлж төрд суугаа хэдэн гишүүдийн хувьд махыг хямд байгаа дээр нь худалдаад авчихаач ээ, хавар, зуны цагт суурин газрын иргэдээ хямд үнэтэй махаар хангах боломж байна шүү дээ гэсэн санал тавьсаар сууж байна. Бид уг нь өнгөрсөн арваннэгдүгээр сараас эхлэн Улсыг хөгжүү- лэх сангийн нөөц мөнгөнөөс 35-40 тэрбум төгрөг гаргаад 15 мянган тонн орчим мах худалдан авах хуулийн төслийг өргөн барихаар явлаа. Даанч энэ оны хувьд хугацаа дэндүү алдсан. Энэ хуулийн төсөл батлагдвал ирэх жилээс хэрэгжинэ.

-Тэгэхээр одоо яавал дээр байна. Бэлтгээд цасан дор дарчихсан махаа эртхэн нэг тийш нь болгохгүй бол цаашлаад бүр хэцүүднэ биз дээ?

-Тийм ээ. Өнөө жилийн хувьд дээр хэлсэн мөнгөөр тийм хэмжээний мах авна гэдэг асуудал оройтсон. Мал турж эцчихээд байгаа өдий цагт мах бэлтгэнэ гэж юу байхав. Тэгээд ч малчид оны өмнө өөрсдийнхөө хэмжээнд ямар нэг байдлаар мал хуйгаа эргэлтэд оруулчихсан байгаа. Дээрээс нь турж эцсэн малын махыг хавар хотынхонд зарвал байдал юу болох билээ дээ. Харин одоо оны өмнө бэлтгээд цасан дор дарсан байгаа махыг Засгийн газрыг нөөц хөрөнгөөрөө авахыг бид хүсч байна. Мөн үүнийг малчдаасаа худалдан авах өөр арга зам юу байгааг судалж үзэхийг хүсч байгаа юм. Бид хувьдаа ч арга барагдсандаа янз бүрийн арга сүвэгчилж байна. Завханы Баянтэсийн Арцсуурийн боомт гэж бий. Энэ боомтыг долоо хоногийн хугацаанд түр нээж, бараа солилцооны арга хэмжээ зохион байгуулахаар бид хөөцөлдөж байна. Гаалийн зохицуулалтаас эхлээд асуудал багаг үй байх юм аа. Гэхдээ аль алийг нь энэ нэгдүгээр сардаа л багтаахгүй бол цаг хугацааны хувьд хоцрох гээд байна.

-Өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуульд МАХНаас нэр дэвшигчдийг тодруулах гэж сонгуульд өрс өлдөхөөс бэрх зүйл болсон. Гэтэл Завханд Балдан-Очир гэсэн нэр сонсогдож бүр УИХ-д нэг суудал авч чадсан. Та хэзээнээс энэ намд зүтгэж эхэлсэн хүн бэ. Өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Гэв гэнэт Балдан-Очир гэсэн нэр гараад ирэхээр гайхсан уу. Бусадтай л адил Завхан нутагтаа арван жилийн сургуулиа төгсөөд Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, төлөвлөгөөний эдийн засагчийн мэргэжилтэй болсон. Сургуулиа төгсч ирээд Дарханы Цементийн заводын нормчиноос ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн. Дархан хотын Ардын депутатуудын гүйцэтгэх захиргаанд 1990 он хүртэл мэргэжилтэн, ахлах мэргэжилтэн, хэлстийн дарга хийж байсан даа. Тэр үед залуу ч байсан, их эрэмгий байж дээ гэж боддог юм. 1990 онд ардчилал өрнөж, тогтолцоо өөрчлөгдсөн тэр цагаас л улс төрд хөл тавьсан гэж болно. Монголчууд шинэ замыг сонгож, шинэ хууль тогтоомжоо батлах тэр түүхэн үед би Улсын бага хурлын гишүүнээр гурван жил ажилласан. Тэр үед хүмүүс энэ намаас зугтаж, зарим нь гишүүн гэж хэлэхээс ичдэг байв. Дэлхий дахинд ч ийм хандлага ажиглагдаж байсан. Хойно ЗХУ-ын коммунист намыг тарааж, Румынд Чаушескуг буудаж алаад л, коммунист дэглэмийг алга болгох их хөдөлгөөн өрнөж байсан. Тэр үед МАХН-ыг үндэсний том нам хэвээр байна гэж бодож байв. МАХН бол Европод бий болсон сонгодог коммунист нам биш байсан. Тэгээд ч монголчууд гарам дээр морио солих хэрэггүй гэж ярьдаг шүү дээ. Би эвлэлийн гишүүн байхдаа Улсын Бага хуралд суусан. Тэгээд эгзэгтэй энэ үед намын гишүүнээр элсэх нь зөв юм гэж хувьдаа үзсэн юм.

-Та тэгвэл төрд шинэ түшээ биш байх нь ээ?

-Мартагдсан хуучин гиш үүн гэж болох юм. Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай анхны парламентын гишүүн.

-Залуухан гишүүдийн нэг нь байсан биз?

-Хамгийн бага нь гэхэд С.Баярцогт бид хоёр орж ирж байсан юм. С.Баярцогт II эмнэлгийн эвлэлийн үүрийн дарга гээд ирж байлаа. Тэр үед би 26 настай байсан болов уу даа.

-Харин шинэ Үндсэн хууль батлалцаж, түүхэнд үлдэх хувь нэмрээ оруулсныхаа дараа та хаачсан хэрэг вэ?

-Бага хурлын бүрэн эрх дууссаны дараа би Орос руу эрдэм номын мөр хөөгөөд хэсэг явсан юм. Олон улсын эдийн засаг, улс төрийн академид 4-5 жил сурсан. Зах зээлийн нийгэмд мэдлэг боловсролоо дээшлүүлж, ажиллах хэрэгтэй гэж үзээд номын дуу сонссон.

Төгсөөд 1996 оноос бизнес хийж эхэлсэн дээ. Арваад жил бизнес хийж аядуу намдуу явж, “Мандал” групп гээд гадаад, дотоод худалдаа эрхэлдэг компаниа хариуцаж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд улс төр, нийгмийн амьдрал бодож төсөөлж ирснээс нэг л гажаад байгаа юм шиг санагдах болсон. Ялангуяа ерээд оны сүүлч, 2000 оны эхнээс төрд гажуудал үүсээд байгаа нь мэдрэгдэх болсон. Үндсэн хуулийн үзэл санаа зарим талаар хөндөгдөх болсон. Тиймээс улс төрд эргэн орж, бодлого тодорхойлох түвшинд дуу хоолойгоо оруулъя гэж бодох болсон юм.

-УИХ-д нэр дэвших гэж байгаа хүмүүс тойргоо нэлээд эртнээс торддог болсон юм билээ. Таны хувьд яав. Мөнгө цаас ч их тараадаг сурагтай?

-Үнэнээ хэлэхэд сонгуулиас өмнө жил хагас, хоёр жил орчмын хугацаанд нутагтаа ажилласаан. Тэгж мөнгө төгрөг тарааж, нэр төрөө алдаж, хэрэг төвөгт орооцолдоод юу хийх вэ гэж би боддог. Үнэхээр сонгуульд мөнгө зарах гээд таван цаас нь байгаа юм бол нутгийнхаа ах дүүст хэрэг болохуйц, сүүлд өөрсдөд нь үлдэх бү- тээн байгуулалтын юм хийгээд өгөх нь зөв гэж би үзсэн. Би нутгийнхаа ах дүүстэй хамтраад гурван чиглэлээр ажилласан. Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулж нийслэлд их мөнгө зарсан сүртэй арга хэмжээнүүд зөндөө зохиож байсан. Харин би Завхандаа “Миний эх орон-Монгол Улс” сэдэвтэй зохион бичлэгийн уралдааныг бүх сургуулийн сурагч, оюутан, багш нарын дунд явуулсан юм. Үнэндээ сэтгэлд маань эмзэглэлтэй санагдаж, байнга бодогддог юм бол дахиад 100 жилийн дараа монголчууд бид Их Монгол Улс байгуулагдсаны ойгоо тэмдэглэж чадах болов уу, тусгаар тогтнол маань байх болов уу гэсэн бодол юм. Өөртөө энэ асуултыг их тавьдаг ч хариу өгч чаддаггүй хүн. Тэгээд энэ уралдаан нь сүүлд хүүхдүүдэд үлдэж хоцрох юм ихтэй гэж үзсэн учраас багагүй мөнгө, хүч гарган зохион байгуулсан.

-Уучлаарай, яг хэдий хэмжээний мөнгө зарцуулсан талаар хэлж болох уу?

-Энэ шагналын болзол, бусад зардал нь гээд 50 сая төгрөг болсон. Манай Завхан чинь 17-18 мянган сурагчтай, дөчөөд ерөнхий боловсролын сургуультай том аймаг шүү дээ. Болзолд нь түрүүлсэн сурагч 250 мянга, оюутан 350 мянга билүү 400 мянган төгр өг, сургуульд нь сая төгр өгийн шагналтай гээд зарласан. Тэр зун хүүхдүүд багш нар, ээж аавыгаа ёстой амраагааг үй гэсэн дээ. Бүгд л энэ уралдаанд ормоор байна Монголын түүх нь юу юм, манай аймгийн түүх юу юм, ямар алдартай хүмүүс төрж гарав гээд тэднийгээ багагүй зовоосон гэсэн. Харин би тэр хэмжээгээр тэдэнд эрж олсон мэдлэг нь үлдсэнд баяртай байдаг юм. Хүмүүст өөрийгөө таниулахын тулд, олонд нэр олохын тулд нүсэр нүсэр даншиг наадам зохион байгуулахыг би ер ойшоодоггүй. Бөх барилдуулж, олон зуун морьд уралдуулж байгаа харагдах юм. Бай шагнал нь бас л 50-100 сая төгрөг болох байх. Түрүүлсэн морины эзэнд жийп машин өгдөг. Хэрэв нэг тийм уралдаан зохион байгуулаад нэг хүнд машин өгчихдөг. Нөгөөх нь халамцуу унаж яваад л аягүй бол эвдлээд хаяна шүү дээ. Харин би зовж хөдөлмөрлөж олсон мөнгөө тэгж үрэхийг хүсээгүй ээ. Жинхэнэ Тамирын мөсийг долоох шахам олсон таван цаасаа адгуус малд өгөөд яах юм бэ. Бөхөд өгөөд яах юм. Харин хүүхдүү- дэд өгөх нь өөр хэрэг шүү.

-Нээрэн ч тийм шүү. Бас өөр ямар арга хэмжээ та зохиов?

-Бас эрүүл мэндийн салбарынхан дунд өндөр бүтээлийн зургаан сарын аяныг зохион байгуулсан. Эрүүл мэндийн салбарын ажил сайжирвал ард иргэдэд л тус нь ирнэ гэдэг үүднээс хийсэн юм. Жинхэнэ гадаа гандаж, морь унаж мод тохож явдаг хүмүүс бол багийн эмч нар байдаг. Тэднээс эхлүүлээд бүх л хүмүүс энэ аянд оролцсон доо. Түрүүлсэн эмнэлэгт нь Японы түргэн тусламжийн машин өгөх уралдаан зарласан. Үүнд хогоо кг-аар нь үнэлж аваад, хур хогноосоо салж чадсан Тосонцэнгэлийнхэн түрүүлсэн. Монголчуудын хувьд амь амьдрал, гол амьжиргаа нь мал шүү дээ. Тиймээс энэ чиглэлд ажиллахаар шийдсэн. Өмч хувьчлалаар малтай болсон монголчууд нэг хэсэг тооны төлөө хөөцөлдөж, малынхаа үүлдэр угсаа, ашиг шимийг яаж арвижуулах асуудлаа орхигдуулж ирсэн шүү дээ. Одоо малын чанарын тухай ярих цаг болсон. Тиймээс энд тэндхийн үүлдэр угсаа сайтай малыг нутаг орондоо аваачиж, малын чанарыг нь сайжруулах ажлыг хийсэн. Ер нь сүүлийн жилүүдэд энэ ажлыг тогтмол хийж байна даа. Шилмэл омгийн хуц гэхэд их үнэтэй, тиймээс хурган хуц байхад нь худалдан авсан нь дээр байгаа юм. Тэгээд ч сүүлийн үед хүмүүс тоо чухал бус чанар гэдгийг ойлгох болсон учраас чиглэл чиглэлийн шилмэлүүдийн үнэ өсөөд байна. Жилдээ 2000 орчим хурган хуц, ухна нутагтаа тараадаг юм. Яваандаа энэ ажлын маань үр дүн гарч эхэлнэ дээ. Ер нь миний эхлүүлсэн ажил бол одоо ганц БалданОчирын бодол санаа бус төрийн бодлогын түвшинд үргэлжлэх болно. Би сонгуульд өрсөлдөх үедээ олон зүйл амлаагүй ээ. Би ийм, ийм бодолтой хэрэв та бүхэн надад итгэл хүлээлгэвэл үүнийгээ төрийн хэмжээнд бодлого болгон ажиллах болно. Бага мөнгөөр их зүйл амжуулах боломж бидэнд бий гэж хэлсэн. Өмнө нь би өөрийн халаасны мөнгөөр малын үүлдэр угсааг сайжруулах гэж оролдож байсан бол одоо татвар төлөгчдийнхөө мөнг өөр зөв бодлого хэрэгжүүлэх ёстой засагт саналаа гарган ажиллах болж байгаа.

-Саяхан Үндсэн хууль баталсны ойн өдөр боллоо. Тантай мөр зэрэгцэн явсан нөхөд чинь ордноор их ирсэн биз. Шинэ Үндсэн хууль эх барьж авах гэж байсан тэр өдрүүдийн талаар хөгжөөнтэй дурсамжаасаа хуваалцана уу?

-Тэгэлгүй яахав. Хэдэн өдөртөө манай өрөө хөл ихтэй байлаа. Тэр үеийн бид чинь намчирхана, улс төржинө гэсэн ойлголт байх биш. Тэр үед Төрийн ордонд нэг давхарт мухлаг байдаг байсан юм. Тэнд нэг кг нь гурван төгрөг 90 мөнгөний үнэтэй боорцог их хайрдаг байлаа. Картны барааны үед түүн шиг сайхан хоол үгүй шүү дээ. Дугаарлаж зогсч байгаад оройд тийм кг боовтой гэртээ очих нь чухал байлаа. Бас энд сайхан хуйхалсан толгой зардаг байсан юм. Бид чинь хуулиуд батлах гэж шөнө оройжин сууна. Өдрийн цайгаар дундаа нэг толгой аваад л иддэг байв. Биднийг Бага хурлын гишүүн болоход Арьс ширний нэгдлэлд үйлдвэрлэдэг нэг нэг цүнх өгсөн юм. Нэг тасалгаанд баахан ном дэвтрээ хийж аваад, нөгөө тасалгаанд нь нэг толгой, нэг кг боов хийж явсаар байтал сүүлдээ сунаад нэг богц шиг юм болчихсон байж билээ. Одоо ч би тэр цүнхээ хадгалдаг юм. Чимэд гуай тэр үед яг бидний эцэг шиг л байдаг байсан. Оройд арав, арван нэгэн цагт л тардаг байсан. Бид эрч хүчтэй л ажиллахгүй бол цаана эх орон хүлээж байна гэсэн сэтгэлээр ажиллаж байв. Оройд тарахад автобус зогсчихно. Нэг жижиг автобус гаргаж өгсөн нь хү- мүүсээ тараасаар мөдгүй учраас бидний хэдэн нөхөд шууд л Сансар руу алхчихдаг байлаа. Тэр үед парламентын байшин гээд Сансрын туннелийн дэргэдэх за гэсэн байшинд нэлээд нь амьдардаг байсан.

-Тэр үед та залуу байсан. Тийм том алба хашдаг хүн гэж хүмүүс ер таамаглахгүй биз?

-Уг нь Ардын Их Хурлын депутат хүн автобусанд үнэг үй явах ёстой байдаг юм. Тэгээд би амьхандаа нөгөө тэмдгээ энгэртээ зүүгээд зогсоно, үнэмлэхээ гаргаж үзүүлэхгүй бол итгэдэггүй байлаа шүү дээ. Нэг удаа бүр “Аавынхаа тэмдгийг зүүчихээд” гэж загнуулсан гээч. Кондукторууд ч ааштай шүү дээ. Харин сүүлдээ тэр чиглэлийнхэн андахаа байсан даа.

-Та гэр бүлийн хүнээ танилцуулахгүй юу. Та хоёр хэрхэн яаж танилцсан юм бэ?

-Би Дарханы Төлөвлөгөө- ний комиссын даргаар ажиллаж байлаа. Харин манай хүн Улсын төлөвлөгөөний комисст ажиллаж байв. Өөрөөр хэлбэл, миний дарга л гэсэн үг шүү дээ. Энд ажлаар ирэхдээ өрөөнд нь хувцсаа тавьдаг, цай уух зэргээр танилцсан. Хааяадаа ажлаа санаатай дутуу хийж, ирж уулзах арга олдог ч байлаа. Бид үерхээд хоёр жил болсон. Тэгээд Улсын бага хуралд сонгогдож, хотод ирснээр бид нэг гэрт орсон доо. Тэр үед Эдийн засгийн байнгын хорооныхноо, гурван даргатайгаа урьж цай уулгаж байсан юм. Ханийн маань мэргэжил гэвэл кибернетикч, эдийн засагч хүн л дээ. Бид хүү, охин хоёртой. Тэд маань дунд сургуульд суралцдаг юм.

-Монголдоо юу, эсвэл гадаад уу?

-Монголдоо. Тэд орос сургуульд сурдаг юм.

-Та өөрөө хойно сургууль төгссөн болохоор орос ах нарт элэгтэй байдаг байх?

-Би хойно боловсрол олж авсан нь үнэн ч орос хүмүүстээ ойртох болсон нь бүр эртнийх юм даа. Ээж маань намайг төрүүлэхдээ их зовж төрсөн гэдэг. Тэгээд дуншаад төрж чадахгүй байхад нь бригадын сестра хүчилж төрүүлснээс болж хэвтрийн хүн болсон. Аав маань намайг дөнгөж ухаан орж байх үед нас барсан юм. Эгч маань долдугаар ангиа төгс өөд сумын төвийн агентийн ажлыг хийх болж, зургаан настай би туслагч нь болсон доо. Би чинь Завхан аймгийн Завханмандал сумынх шүү дээ. Тэр жил улсын тэжээлийн фондын склад барихаар 200 орос цэрэг манай суманд ирсэн юм. Зургаан настайгаасаа есөн нас хүртлээ би агентийн ажлыг хийсэн. Тэр орос цэргүүдэд хэзээ хэрэгтэй цагт нь бараагаа дэлгээд зогсч байх би хэрэгтэй байсан. Тэд ч надад сайн гэж, би ч оросоор чөлөөтэй ярьдаг болчихсон. Бас болоогүй тэдний машинд сууж аваад сумаа тойроод бараагаа борлуулчихна. Миний ажлын төлөвлөгөө дандаа биелдэг байсан. Нэг бэрхшээл байсан нь орлогоо банкинд тушаах үед насанд хүрсэн хүн байх хэрэгтэй гэдэг нь л төвөг болдог байлаа. Надад дандаа гоё юм өгдөг орос цэргүүд маань буцах болж, би гунигласандаа лав долоон өдөр хичээлээ тасалж байсан санагддаг юм. Тэдэнтэй хамт байсных Архангайн багшийн сургууль төгсөөд ирсэн багшийнхаа орос хэл заахыг дотроо шүүмжлээд л суудаг болчихсон байсан даа. Тэднийг буцах үед сургуулиа төгсөөд Орост л сургуульд явъя гэж хатуу шийдсэн юм. Сургуулиа онц төгсөөд цөмийн физикч болъё гэж боддог байв.

-Та ч багаасаа бизнес хийж эхэлсэн юм биш үү?

-Тийм ээ. Тэр агентийн ажил бизнесийн дөр болж байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ удалгүй агентийн ажлыг танил талаараа өөр хүмүүс авчихсан. Харин би ажил хийж гэртээ хэдэн төгрөг олох нь хэрэгтэй байсан учраас дө- рөвдүгээр ангиасаа сум нэгдлийн галчаар ажиллах болсон. Малчин ахынхаа нэр дээр тушаал гаргуулж аваад ажиллаж эхэлсэн. Шөнө дундаас хойш 12, 13 пийшингээ шаттал галлаж аваад нэгдлийн даргын өрөөнд сууж аваад хичээлээ хийж эхэлнэ шүү дээ. Хуучин сумын эмнэлгийн байр байсан захиргааны байрыг гүйдэлтэй, ногоон дээлтэй эмэгтэй яваад байдаг гэсэн яриа байдаг байсан. Гэхдээ л тэр чөтгөр нь намайг тоогоогүй юм даа. Уг нь миний цалин 160 төгрөг ч, сардаа 30- 40 төгрөг л ирдэг байв. Харин сүүлд мэдсэн чинь малын эмч нарын акт бичиж өгөөгүй хорогдсон малын суутгалыг араас нь хэл ам хийхгүйгээр нь миний цалингаас суутгаад байдаг байсан байгаа юм. Би ч хүүхэд гэлээ цалин өгч шалихгүй байгаад байхаар нь сургуулийн галчийн ажил руу шилжиж байсан. -Тэгээд хүүхдээр ажиллуулж ажиллуулчихаад мөнгийг нь суутгаж аваад байсан тэр хэрэг илэрсэн үү? -Нээрээ, юм гэдэг сонин шүү. Сүүлд 2000 онд нэг хөгшин намайг таниад байдаг. Харин би мэддэггүй. “Би чамайг бүр иймээс чинь мэднэ” гээд гоморхонгуй явсан тэр хөгшин манай сум дундын шүүгч хийж байсан хүн байв. Дээр үед чинь юмны тайлан тооцоог нарийн гаргадаг байсан, миний цалинг суутгасан хэргийг шалгаад тэр шүүгч хохиролгүй болгох шийдвэр гаргаж, надад 500, 600 төгрөг өгүүлсэн хүн байсан байхгүй юу. Гэтэл би таньдаггүй. Харин сүүлд зориуд олж уулзаж байж билээ.

-Та бие муутай ээж, эмээдээ их л тусалдаг байж…

-Хоршооны складыг хоёр өвгөнтэй нийлж бариад 6000 төгрөгийг гурвуулаа хоёр, хоёр мянгаар нь авч байлаа. Нийтдээ 20 метр урт, найман метр өргөн склад байсан сан. Манай ээжийн өвөг нь хошууны захирагч байсан мал хуй, өмч хөрөнгө ихтэй хүн байсан гэдэг. Тэдэнд овоо ч юм үлдэж ирсэн ч нэгдэлд оруулах их шахалтаар орохоос аргагүй болсон юм билээ. Тэр үед мах, өөх тосны нормыг нь биелүүлэх гэж олон бод мал гаргаж байж биелүүлдэг байсан гэж ярьдаг юм. Тэгээд тэр болгоноос нь залхаад цөөхөн хэдэн мал үлдээгээд үлдсэнийг нь нэгдэлд өгч, харин цөөхөн хэдэн мал нь эхний зуднаар л байхг үй болсон гэдэг. Тэгээд л манайх гэдэг айл сум бараадаж амьдрах болсон. Ээж маань намайг нэгдүгээр курст ордог жил бурхан болсон доо. Өнгөрсөн жил сонгуулиар нутаг орондоо очоод явж байхад хүмүүс таниад их л сайхан юм билээ. Миний нутгийн ах дүүс надад 84, 85 хувийн санал өгсөн байсан шүү дээ. Хүнгүйн голоос айлуудад усыг нь зөөгөөд гүйж байсан хүүдээ итгэл хүлээлгэсэнд нь баярлаж байгаа. Бас тэднийхээ төлөө ч хичээн ажиллах болно гэж хэлмээр байна.

Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль болон Даатгалын тухай хуулиудад даатгагчийн баталгаа гаргах боломжийг бүрдүүлсэн зохицуулалтыг тусгаж, нэмэлт өөрчлөлт оруулсантай холбоотойгоор Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэд дарга Н.Хүдэрчулуунтай ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө, даатгагч баталгаа гаргахтай холбоотой одоогийн зохицуулалт ямар байгаа талаар ярилцлагаа эхлүүлье?

-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авах тухай хуульд заасны дагуу тендерт оролцогч нь тендерийн баталгаа, гүйцэтгэлийн баталгаа болон урьдчилгаа төлбөрийн баталгааг зөвхөн Засгийн газрын бонд, Засгийн газраас зөвшөөрсөн үнэт цаас, банкны баталгаагаар ирүүлэхээр тусгасан байдаг тул энэ нь даатгагчдын зах зээлд баталгаа, батлан даалт гаргах боломжийг хязгаарлаад байсан. Өөрөөр хэлбэл, төрийн болон орон нутгийн өмчит байгууллагууд мөн хувийн хэвшил, олон улсын төсөл хөтөлбөрүүдийн хувьд ч тендерийн үйл ажиллагаандаа зөвхөн банкны баталгааг хүлээн зөвшөөрөх нь хэвшиж тогтсон ойлголт бөгөөд энэ нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд санхүүгийн дарамт үүсгэдэг байсан. Тэгвэл дээрх асуудлуудыг шийдвэрлэх зорилгоор УИХ-аас 2022 оны 12 дугаар сарын 23-ны өдөр Даатгалын тухай хууль болон Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах хуулиудад даатгагч нь баталгаа, батлан даалт гаргах боломжийг бүрдүүлсэн нэмэлт өөрчлөлтийг оруулсан. Ингэснээр орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг даатгагчийн баталгаагаар шийдвэрлэх, төрийн худалдан авах ажиллагаанаас гадна аж ахуйн нэгж, хувийн хэвшлийн тендерт даатгагчийн баталгааг хүлээн авах боломжтой болсон бөгөөд энэхүү өөрчлөлт нь санхүүгийн салбарт, түүний дотор даатгалын салбарт томоохон өсөлтийг авчрах хөшүүрэг болно гэж бид харж байна.

-Дээрх хуулиудад оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь санхүүгийн салбарт томоохон өсөлт, хөгжлийг авчирна гэж байна. Энэ талаар товч танилцуулахгүй юу. Тэр дундаа даатгалын салбарт ямар, ямар өөрчлөлтийг авчирна гэж харж байна вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар даатгалын салбар нь санхүүгийн нийт салбарын хоёр хүрэхгүй хувийг эзэлж байна. Ийм учраас даатгалын салбарт салхи оруулж, салбарын өсөлтийг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэх шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хэрэгтэй энэ үед уг зохицуулалтыг бий болгосон нь даатгалын зах зээлийг өргөжүүлэн тэлэх цаашилбал улс орны эдийн засгийн хөгжилд томоохон түлхэц болох боломжийг бүрдүүлж байна. Тухайлбал даатгалын салбарын үйлчилгээний эрэлт, нийлүүлэлтийг өсгөж, салбарын хамрах хүрээ, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, эрсдэлийн удирдлага, санхүүгийн чадамжийг дээшлүүлэх ач холбогдолтой. Үүний зэрэгцээ иргэд, хувийн хэвшлийнхний санхүүгийн хүндрэлийг эдийн засгийн үр өгөөжтэй байдлаар шийдвэрлэх, санхүүгийн салбарт зөв өрсөлдөөнийг бий болгох, мөнгөн урсгалын эргэлтийг нэмэгдүүлэх улмаар олон тулгуурт санхүүгийн зах зээл, эдийн засгийг дэмжсэн бодлого, эрх зүйн чухал үр нөлөөтэй алхам болсон.

Даатгалын салбарт санхүүгийн шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бий болсноор салбарын мэргэжилтэн, боловсон хүчнийг чадавхжуулах, холбогдох мэдээллийн санг бүрдүүлэх гээд нэлээдгүй шаардлага зах зээл дээр бий болж байгаа бөгөөд энэ нь салбарын дэд бүтэц, хөгжлийг дараагийн шатанд авчрах хөшүүрэг болно. Нөгөөтэйгүүр жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн ч санхүүгийн хүндрэл, бэрхшээлийг даван туулах боломжийг бүрдүүлж чадсан гэдгийг онцлох нь зүйтэй.

-Иргэд болон жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн хувьд яг ямар давуу тал бий болж байна вэ?

-Төрийн худалдан авах ажиллагааны газраас энэ онд зөвхөн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлэх төсөл, арга хэмжээний жагсаалтад нийт 3.1 их наяд төгрөгийн буюу оны эхний хагас жилийн байдлаарх ДНБ-ний 13.5 хувьтай тэнцэхүйц 717 төсөл, арга хэмжээг төсвийн ерөнхийлөн захирагчид хэрэгжүүлэхээр тусгасан байна. Мөн хууль санаачлагчдын хийсэн судалгаагаар сүүлийн 5 жилд хувийн хэвшлийнхэн болон аж ахуйн нэгжүүд 2,3 их наяд төгрөгийг банкинд баталгаа хэлбэрээр хүүгүйгээр байршуулан царцааж байна гэдгийг онцолж байсан. Эдгээр баталгаа нь хувийн хэвшлийнхэнд гол бэрхшээл нь болж байсан. Харин даатгалын компаниуд баталгаа гаргаж эхэлснээр иргэд, хувийн хэвшлийнхэнд учрах санхүүгийн хүндрэл, бэрхшээлүүд илүү хямд, амар байдлаар шийдвэрлэгдэх боломжтой болно. Мөн хуулийн төсөлд орсон бас нэг чухал заалт бол орон сууцны ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг даатгагчийн баталгаагаар гаргах боломжийг бүрдүүлсэн явдал юм. Одоогийн байдлаар 20 гаруй мянган иргэн ипотекийн зээлд хамрагдахаар хүсэлтээ өгөөд байгаа талаар мэдээлэл байдаг. Иргэдийн хувьд ипотекийн зээлд хамрагдахын тулд банкинд 20-30 хувийн урьдчилгаа төлдөг бөгөөд хүсэлт гаргасан айл, өрх бүр энэ мөнгийг нэг дор төлөх боломж бололцоо тэр бүр байхгүй. Иймд энэ хэрэгцээг даатгалын баталгаагаар хангаснаар иргэдэд учрах санхүүгийн хүндрэлийг шийдвэрлэх, ипотекийн зээлд хамрагдах боломжийг нэмэгдүүлэх үүнтэй холбоотой бусад салбарын үйл ажиллагаанд дэмжлэг болох зэрэг нийгэм, эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой.

-Эдгээр зохицуулалттай холбоотой оролцогч талуудын зүгээс ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Даатгалын тухай хуульд даатгагч баталгаа гаргах талаарх зохицуулалтыг тусгахдаа уг харилцааг зохицуулсан журмыг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос баталж, мөрдүүлэхээр заасан. Иймд бид даатгагчийн баталгаа гаргах үйл ажиллагаа болон баталгаанд тавих шаардлага, түүнд хяналт тавихтай холбогдон үүсэх харилцааг зохицуулсан “Даатгагчийн баталгаа гаргах үйл ажиллагааны журам”-ыг батлаад байна. Ингэснээр даатгалын компаниуд баталгаа гаргах үйл ажиллагаа эрхлэхдээ санхүү, төлбөрийн чадвар болоод удирдлага, зохион байгуулалтын хувьд ямар шаардлага тавигдах, хэдий хэмжээний баталгааг гаргаж болох, үүсч болзошгүй эрсдэлээс хэрхэн сэргийлэх зэрэг шаардлагуудыг тодорхой болгож өгсөн. Тодруулбал, даатгагч нарын баталгаа гаргах үйл ажиллагаа эрхлэх эрх зүйн орчин бүрэн бүрдсэн гэж хэлж болно. Бидний тооцоолсноор даатгалын компаниуд 70 орчим тэрбум төгрөгийн баталгаа гаргах боломжтой бөгөөд энэ нь нийт гаргаж буй баталгааны 30 орчим хувийг даатгагчийн баталгаагаар хангуулах боломжийг бүрдүүлж байна гэсэн үг юм. Даатгагчийн баталгаа гаргах үйл ажиллагаа нь шинэ үйлчилгээ, үйл ажиллагаа бөгөөд баталгаатай холбоотой эрсдэлийг үнэлэх мэдээллийн сан, туршлага дутмаг. Мөн гэрээний үүрэг зөрчигдөх үед өндөр дүнтэй гэрээний төлбөрийг төлөх шаардлагууд бий болж, даатгагчийн санхүүгийн чадавхид тодорхой хэмжээгээр дарамт үүсэх, тэдний үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэл үүсч болзошгүй. Иймд даатгагчийн хувьд баталгаа гаргуулагч талын эрсдэлийг маш нарийн сайн тооцоолж, мэргэжлийн өндөр түвшинд буюу нарийн төлөвлөлт, судалгаа шинжилгээнд үндэслэн, мэдээллийн сан, мэргэшсэн боловсон хүчин, удирдлага зохион байгуулалт бүхий эрсдэлийн удирдлагын тогтолцоог бүрдүүлж хийх зайлшгүй шаардлага бий болоод байна.

-Даатгагч баталгаа гаргах нь өндөр эрсдэлийг дагуулдаг гэлээ. Даатгалын компаниуд энэ эрсдэлийг дааж чадах уу, ер нь энэ төрлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд бэлэн үү?

-Өмнө нь дурдсанчлан даатгагч баталгаа гаргаж эхэлснээр нэг талаасаа үйл ажиллагаа нь өргөжиж, салбарын нийгэм, эдийн засагт гүйцэтгэх үүрэг нэмэгдэх боломж бүрдэх ч нөгөө талаас даатгагчийн хүлээж авах эрсдэл тэр хэмжээгээр өсөх, даатгагчийн санхүүгийн чадавхад тодорхой хэмжээгээр дарамт үүсэх нөхцөл бүрдэхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бүх даатгагч энэ зах зээл рүү орно гэж байхгүй. Даатгагч өөрийн хөрөнгө, санхүүгийн чадвар, эрсдэл даах чадвартаа нийцүүлэн баталгаа гаргах эсэх шийдвэрийг гаргана. Өөрөөр хэлбэл, даатгалын компани тус бүрийн эрхэлж буй үйл ажиллагааны цар хүрээ, санхүүгийн болон хөрөнгийн чадвар гээд нөхцөл байдал нь бүгд ялгаатай учраас компани тус бүрийн хүлээж авах эрсдэлийн хэмжээ ялгаатай. Иймд өөрийн санхүүгийн чадавхаас давсан эрсдэлийн хувьд нэг бол баталгаа гаргахаас татгалзах эсхүл төлбөрийн чадварын шалгуур үзүүлэлтийг хангахын тулд өөрийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай болно. Үүнээс гадна хамтын даатгал, давхар даатгал болон бусад арга хэрэгслийг ашиглаж өөрийн хүлээж авсан эрсдэлийг шилжүүлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, даатгагч нар хамтраад энэ төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлбэл эрсдэлийг илүү бууруулах боломжтой. Тийм ч учраас, баталгаа гаргах үйл ажиллагаа эрхлэх даатгагч нарыг нэгдсэн зохион байгуулалт бүхий хамтын удирдлагын бүтцийг бий болгож ажиллах шаардлагыг бид журамдаа тусгаад байна. Даатгалын компаниуд хамтраад гэрээний нийтлэг загвараа гаргаж, нэг үнийн түвшнийг барьж ажиллах бөгөөд даатгагчийн баталгаатай холбоотой мэдээллийн нэгдсэн сан, хамтын эрсдэлийн санг байгуулж ажиллах юм. Ингэснээр нэг талаас даатгалын компаниуд харилцагчаа таних, эрсдэлийн үнэлгээ хийх чиглэлээр хамтран ажиллаж эрсдэлээ бууруулах боломжтой. Нөгөө талаас иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүгийн үйлчилгээний зардал буурч, үйлчилгээг илүү амар хялбар байдлаар авах боломжтой болно. Нэмж хэлэхэд, хуулиудад оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь өнгөрсөн сарын 31-ний өдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэлсэн бөгөөд хуулийн хэрэгжилтийг хангахад нэн шаардлагатай зохицуулалтын журмыг бид баталсан. Харин одоо даатгалын компаниуд нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар хамтран ажиллаж, баталгаа гаргах үйл ажиллагааныхаа эхлэлийг зөв тавих л үлдээд байна.

-Олон улсад даатгагчийн баталгаа гаргах үйл ажиллагааг хэрхэн хэрэгжүүлдэг бол…?

-Манай улсын хувьд шинээр гарч ирж буй ойлголт бол бусад орны хувьд түгээмэл хэрэглэгддэг бөгөөд зөвхөн даатгалын салбарт төдийгүй санхүүгийн бусад салбартаа ч дэмжлэг үзүүлдэг үйл ажиллагаа юм. Тухайлбал, Солонгост 1970-аад оноос хойш даатгагч нар баталгаа гаргах үйл ажиллагаанд оролцож эхэлсэн бөгөөд бүтээгдэхүүн хөгжлийн төрөл бүрийн үе шатыг дамжин хөгжиж ирсэн байна. Өнөөдрийн байдлаар тус улсад баталгааны даатгалын үйл ажиллагааг нэг компанид төвлөрүүлэн, баталгааны даатгалын цогц үйлчилгээг нэг дороос үзүүлж байна. Үүнээс гадна Энэтхэг улсын хувьд Даатгалын зохицуулалт, хөгжлийн газраас даатгагчийн гаргах баталгааны онцлог шинж чанар болон тухайн үйл ажиллагааны эрсдэл, онцлогийг харгалзан баталгааны даатгалын бизнесийг зохицуулах, хөгжүүлэх зорилгоор холбогдох журмыг баталж, мөрдүүлж байна. Энэ мэтээр АНУ, Сингапур, Герман зэрэг олон улсын даатгалын салбарт даатгагчийн баталгааны зохицуулалтыг бий болгож, уг баталгаа нь салбартаа тодорхой үүргийг гүйцэтгэдэг юм билээ.

УИХ-ын гишүүн, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын чуулган өндөрлөчихсөн энэ үед гишүүд тойрогтоо ажиллаж байна. Өнгөрсөн намрын чуулганаар таны хувьд ямар хуулийн төслүүдэд голлож анхаарч ажилласан бэ?

-Чуулганы завсарлагаар Зам тээврийн хөгжлийн салбарт энэ онд хийгдэх ажлынхаа төлөвлөгөөг чамбайруулах, оны эхнээс хэрэгжилт гүйцэтгэлд нь хяналт тавих гээд ажил чамгүй их байна. Өнгөрсөн намрын чуулганы хугацаанд Төмөр замын тээврийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьж энэ хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэхийг дэмжүүлсэн. Энэ хуулийг батлах нь цаг үеийн шаардлага. Зөвхөн өнгөрөгч онд л гэхэд манай улсын үндэсний төмөр замын сүлжээний урт 2.964 км болж 40 хувиар нэмэгдсэн. Урьд нь УБТЗ гэсэн ганц гол төмөр замтай байсан бол өнөөдөр Зүүнбаян-Ханги, Тавантолгой-Гашуунсухайт, Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн 876.4 км төмөр зам ашиглалтад ороод байна. Монгол Улс маань төмөр замаар тээвэр хийх экспортын гурван ч гарцтай болчихлоо. Ийм нөхцөлд Төмөр замын тухай хуулийг шинэчлэн баталж төмөр замын тээвэр, хөдөлгөөн зохион байгуулалт, аюулгүй ажиллагааг нэг гарт төвлөрүүлэн, нэгдсэн удирдлагаар хангах нь маш чухал. Тэгэхээр энэ хуулийг төмөр замын салбарын хөгжлийн эцэг хууль гэж ойлгож болно.

-Төмөр замын асуудлыг хойшоо ярина аа. Энэ цаг үед Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудлыг хөндөж байна. Бүр шинэ Үндсэн хууль батлах боловсруулах тухай маргалдаад амжлаа. Энэ асуудалд та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би 2019 онд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдэхэд Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргын хувьд Ажлын хэсгийн нарийн бичгийн даргаар ажилласан.

Гүйцэтгэх засаглал тогтвортой байх, Ерөнхий сайд бодлогоо хэрэгжүүлэх, шүүх эрх мэдлийн хараат бус шударга ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх, хуулийн хийгээд ёс зүйн зөрчил гаргасан шүүгчид хариуцлага тооцдог байх гээд зарчмын гол өөрчлөлтүүдийг энэ үед хийж чадсан. Батлагдаад 31 жил болж буй Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуульд дахиад ч засаж сайжруулах зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ асуудалд хөнгөн хандаж хэрхэвч болохгүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж байна гээд өмнөхөө дордуулж болохгүй гэдгийг ч Үндсэн хууль тогтоогчид маань байнга хэлж сануулдаг. Тийм болохоор асуудалд долоо хэмжиж, нэг огтол гэсэн зарчмаар хандах ёстой. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт өнөөдөр үнэхээр зайлшгүй юу, ийм өөрчлөлт хийснээр засаглал, сонгуулийн тогтолцоонд ямар дэвшил авчрах вэ гэдгийг сайтар тунгаах ёстой болов уу. Парламентын ардчилал, УИХ-ын нэр хүнд, иргэдийн төрдөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, хариуцлагыг дээрээс эхлүүлэх, сонгууль хийхдээ иргэдийн саналыг гээхгүй байж төлөөллийг бүрэн хангах гээд асуудлууд бий юу гэвэл бий. Гэхдээ энэ бүхнийг хийх ёстой гэж хэт хөөсөрч, асуудалд хөнгөн хуумгай хандаж болохгүй. Суурь хуулиараа хамаагүй оролдох нь улс төрийн орчинд ”газар хөдлөлт” үүсгэх эрсдэл дагуулахаас сэргийлж, тун хянамгай няхуур хандах ёстой.

-Ирэх хаврын чуулганаар ямар хуулийн төслүүд өргөн барихаар төлөвлөж байна вэ?

-Зам тээврийн сайдын хувьд Иргэний нисэхийн хуулийг хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх бодолтой байна. Мөн Авто тээврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг ч УИХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулна гэсэн төлөвлөгөө байна. Эрх зүйн орчин нь цаг үеийнхээ шаардлагад бүрэн нийцсэн, хийдэлгүй зөв байж гэмээнэ салбарын хөгжилд хэрэгтэй. Зам тээврийн салбар бол яах аргагүй эдийн засгийн цусны эргэлтийг хэвийн байлгах “судас”-ны үүрэг гүйцэтгэж буй. Тиймээс энэ “судас” эрүүл, бөглөрөл нарийсалгүй, бас олон байж улс орны хөгжилд ач холбогдолтой. Мөн эдгээр хуулиас гадна 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд нийцүүлж Ард түмний санал асуулгын тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Тодруулж хэлбэл Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалтай холбоотой, түүнд халдсан ямар ч санал асуулга байж болохгүй. Өвөг дээдсийнхээ цусаараа дархалсан тусгаар тогтнолыг Үндсэн хуулиараа улам бататгаж, түүнийг дагасан Ард нийтийн санал асуулган хуулиараа аргамжааг нь бөхлөх нь хууль тогтоогчдын үүрэг гэж би үзэж байгаа.

-УИХ-аас Казиногийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх эсэхийг шийдэж, хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр холбогдох байнгын хороодод өгсөн. Энэхүү хуулийн төсөлд та ямар байр суурьтай байна вэ. Үнэхээр манай улсад эдийн засгийн бодит үр өгөөж авчрах төсөл үү. Нөгөөтэйгүүр энэхүү хуулийн төслөөр бол Монголдоо казино байгуулсан ч монголчууд өөрсдөө орж болохгүй байхаар зохицуулагдаж байгаа юм билээ. Яагаад бид орж болохгүй юм бэ. Үүнд та гишүүнийхээ хувиар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Тун сонирхолтой асуулт байна. Казиногийн хуультай болохыг бол дэмжиж байгаа. Өнөөдөр хуулийн зохицуулалт байхгүйгээс цахим тоглоомд донтогсод, казино гэх нэргүй л болохоос нууц мөрийтэй тоглоомын газрууд газар авсаар л байна. Харин Монголд казино байгуулагдлаа гэхэд тэрэнд монгол хүн орохыг би л хувьдаа дэмжихгүй. Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүмүүс хамаг амьдралаа үрэн таран хийж, өр зээлд баригдсан гашуун түүх олон бий шүү дээ. Монгол хүний эрхийг хязгаарлах гэлээ, боомилох гэлээ гээд асуудалд шүүмжлэлтэй хандагсад бий л байх. Гэхдээ амьдралаа та үрэн таран хийх эрхтэй, та хөлөөрөө толгой хийх эрхтэй гээд бүхнийг дур зоргоор нь тавиад байвал юу болох бол. Мөрийтэй тоглоомд донтсон ухвар мөчид нэг нөхрөөс болж ар гэр, эхнэр хүүхдийнх нь амьдрал сүйрч, эрх нь зөрчигдөхийг хуулиар зөвшөөрч болно гэж үү. Тийм болохоор миний байр суурь тодорхой. Казино Монголд эдийн засгийн ашиг орлого нэмэгдүүлэх, зорилтот аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх талаасаа хэрэгтэй байж магад. Гэхдээ зөвхөн ашиг орлого гэдэг талаас нь хараад дунд нь монгол хүнийхээ амьдрал, үнэт зүйлийг хавханд хийж таарахгүй. Ер нь сураг сонсоод байхад гадны казинод тоглосон гэх нөхдүүд авсанаасаа алдсан нь хавь их байдаг юм биш үү дээ.

-Та сайдаар томилогдоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ямар ажил хэрэгжүүлж ажилласан бэ. Бодлогын болоод эдийн засгийн ач холбогдолтой голлох хийж хэрэгжүүлсэн ажлуудаасаа товчхон дурдахгүй юу?

-Зам тээвэр бол Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн “лугших судас” нь болсон чухал салбар гэж би түрүүн хэлсэн. Тэр ч утгаараа “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогын цөм нь манай салбарт хамаардаг. Өнгөрсөн онд 483 км автозам, 500 метр гүүр ашиглалтад оруулсан. Ингэснээр Монгол Улсын хэмжээнд хатуу хучилттай авто замын нийт урт 7.833 км болоод байна. Монгол Улсыг урд хойд хөрш, Ази Европтой холбосон авто замын хоёр дахь коридор нээгдлээ. Баруун босоо тэнхлэгийн АН-4 745 км авто зам ийнхүү бүрэн ашиглалтад орсноор манай улс Азийн авто замын сүлжээнд холбогдсон хоёр коридортой болж транзит тээвэр эхлээд байна. Одоогоор өдөрт 10 гаруй машин транзит тээвэр хийж байгаа ч цаашид энэ тоо хэдэн зуугаар нэмэгдэх нь гарцаагүй. Арвайхээр Хүйтний хөндийн 57 км авто замын их засварын ажлыг хийснээр өнөөдөр Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий гэсэн таван аймгийн иргэд маань тав тухтай, аюулгүй зорчих нөхцөл бүрдээд байгаа. “Slur­ry sealer”, “Chipseal” гэсэн шинэ технологийн техникээр авто замын гадаргуун боловсруулалтын ажлыг анх удаа туршиж, авто замын засварт хучилтын эвдрэлийг зогсоох, сааруулах боломжтой шинэ технологи нэвтрүүллээ. Автотээврээр 2022 онд 31 сая тонн ачаа тээвэрлэлээ. Жолооч тээвэрчдийнхээ эрх ашгийг эн тэргүүнд тавьж, экспортын нүүрс тээврийн жишиг тарифыг нэмэгдүүллээ. Мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэх сунгалтын шалгалтыг цахимаар авдаг болгож, экспортын тээврийн хэрэгслийн оношилгоог газар дээр нь зохион байгуулдаг болгон хэвшүүллээ. Монгол Улс 2022 онд шинээр 13 агаарын хөлөг хүлээн авч нийт 51 агаарын хөлөгтэй боллоо. Үндэсний агаарын тээвэрлэгчид маань 23 улс орны 49 байршилд давхацсан байдлаар 100 чиглэлд нислэг үйлдэх боломжтой боллоо. Монгол болон Туркийн агаарын тээвэрлэгч нар Улаанбаатар-Истанбул чиглэлд нийт долоо хоногт 34 удаа нисэх, МИАТ компани Туркиш эйрлайнс компанитай “code-share” буюу аяллын дугаар хамтран эзэмших гэрээ байгуулснаар Европ, хойд Америк, ойрхи дорнодын 16 чиглэлд хямд тарифаар хурдан шуурхай шууд нисэх боломж бүрдлээ. Монгол Улс БНСУ-ын хооронд долоо хоногт 70 хүртэл нислэг үйлдэх, Монгол Японы хооронд долоо хоногт 62 удаагийн нислэг үйлдэх боломжтой болсон. Энэ жил бид агаарын тээврээр 1.5 сая зорчигч тээвэрлэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоо хийсэн. Энэ нь өнгөрөгч жилийнхээс зорчигчийн тоо бараг хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл бид Монголд зочлох жилийн бэлтгэлийг үндсэндээ бүрэн хангаад байна.

-Мэдээж Төмөр замын асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Тэр утгаараа энэ салбарын авлигын асуудлыг хэрхэн хазаарлахаар байна вэ. Нөгөөтэйгүүр үүрэг, хариуцлагын талаасаа та сайдын хувьд ямар чиглэл барьж ажиллаж байна?

-Төмөр зам дагасан авлигын асуудал ерөөсөө үйл ажиллагаа нь нууц, далд, ойлгомжгүй байдлаас л үүдэлтэй. Тиймээс сайдын ажлаа авсан өдрөөсөө л эхлэн ачаа тээврийн үйлчилгээгээ ил тод, цахим, нээлттэй болго гэсэн шаардлага тавьж ирсэн. Ачаа тээврийн үйлчилгээний цахим системтэй болгосон. Одоо энэ системийг илүү төгөлдөржүүлэх, хэний ямар ачаатай галт тэрэг хаана яваа вэ гэдгийг “RFID” системээр хэн ч олж мэдэж болох тэр нөхцлийг бүрдүүлнэ. Олны нүдэн дээр ил байгаа зүйл дээр хулгай нүүрлэж чадахгүй. Луйвар орогнох, авлига үүрлэх орон зай байхгүй шүү дээ. Түгжрэлгүй төрийн үйлчилгээг нэвтрүүлэх нь эн тэргүүний зорилт. Энэ хүрээнд салбарын нэгдсэн флатформтой болж төрийн бусад байгууллагуудтай мэдээлэл солилцох ажиллагааг бүрэн цахимжуулна. Үнэмлэх, гэрчилгээ, зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг ил тод нээлттэйгээр бүрэн цахимжуулж хүнд суртал, авлигаас ангид байлгана. Салбарын хэмжээнд нийт 91 үйлчилгээг бүрэн цахимжуулж салбарын үйл ажиллагааг иргэдэд нээлттэй болгоно. Энэ бол бидний тавьсан зорилт. Үүнд хүрэхэд саад болсон хэнбугайд ч хатуу хариуцлага тооцно, салбараас шахан зайлуулна. Энэ бол миний, манай салбарын баримтлах зарчим.

-Төмөр замын цаашдын хөгжлийг бид хэрхэн харах ёстой юм бэ. Манай улс экспортоо нэмэгдүүлж байж эдийн засгаа сэргээж, улам бэхжүүлнэ гэдэг. Тэр утгаараа төмөр замын салбарын хөгжлийг ярихгүйгээр тээврийн асуудлыг зохицуулахгүйгээр экспортын асуудлыг ярих боломжгүй шүү дээ…?

-Яг үнэн. Төмөр зам бол “Хөгжлийн судас”. Тийм болох нь ч цар тахлын үед, хил боомт гацаа түгжээтэй байхад улам ч тод мэдрэгдсэн. Бүх юм хаалттай байхад төмөр замын тээвэр л зогсолгүй улс орноо гал алдахаас хамгаалж байлаа шүү дээ. Бид энэ онд төмөр замаар 35 сая.тн-оос доошгүй ачаа, 2,4 сая зорчигч тээвэрлэнэ. Хөдлөх бүрэлдэхүүнийг нэмэгдүүлнэ. Замын-Үүд-Эрээний хооронд хоногт дунджаар 16 галт тэрэг, болж өгвөл 17 галт тэрэг хүлээлгэн өгнө. Зүүнбаян-Сайншанд чиглэлийн төмөр замын 47 км хэсэглэлд их засвар хийж, Зүүнбаян-Сайншанд өртөөг өргөтгөнө. “Богдхан төмөр зам” төслийн ажлыг үргэлжлүүлнэ. Мэдээж энэ маш том зорилт. Гэхдээ зориглоод зүтгэхэд давна гэсэн итгэл бүрэн байна.

-Хил холболтын төмөр замын асуудал ямар түвшинд явагдаж байна вэ. Нөгөөтэйгүүр боомтууд дээр дамжуулан ачих терминалыг хэзээ барих вэ?

-Гашуунсухайт-Ганц мод боомтын хил холболтын төмөр замын асуудлаар дөнгөж сая Хятадын талтай санамж бичиг байгууллаа. Хоёр талаас хамтарсан Ажлын хэсэг байгуулж хийх ажлын төлөвлөгөөг батлан хурдан ажил эхлүүлэхээр тохирлоо. Ойрын үед гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг зарлана. Аль болох богино хугацаанд энэ чиглэлийн хил холболтын төмөр замыг барьж дуусгана. Нийтдээ хил холболтын төмөр замууд ороод шинээр дөрвөн чиглэлийн нийт 1,399 км төмөр замын барилгын ажлыг эхлүүлж, Ханги, Гашуунсухайт боомтод ачаа шилжүүлэн ачих терминал байгуулна. Шивээхүрэн-Сэхээ боомтын хил холболтын төмөр замын төсөл, Чойбалсан-Хөөт-Бичигт чиглэлийн 426,7 км төмөр замын төслийг эхлүүлнэ гээд зорьсон, төлөвлөсөн, заавал хийж хэрэгжүүлэх ажлууд олон байгаа. Хил холболтын төмөр замуудаа хамгийн богино хугацаанд, хамгийн хямд зардлаар, хамгийн зөв шийдлээр барьж байгуулах тал дээр ажлаа шуурхайлна даа.

–Тяньжины төслийн талаар та тодорхой тайлбарлахгүй юу. Ямар учраас өдийг хүртэл ярих төдий л ажил нь явагдаж байгаа юм бэ?

-Тяньжин төсөл арав гаруй жил яригдаж байгаа ч өнөө хэр ажил болоогүй нь харамсалтай. Гол нь асуудал айлын талаас биш биднээс манай талын санаачилга дутуугаас болж удааширсан юм билээ. Монгол Улсын импортын ачааны 88 хувь нь Тяньжин боомтоор тээвэрлэгддэг. Тиймээс одоогоос 19 жилийн өмнө анх яригдаж, 2009 онд санамж бичиг байгуулагдан, улмаар 2013 болон 2019 онд Засгийн газрын тогтоолоор баталгаажсан Тяньжин төслийг гацаанаас гаргаж ажил хэрэг болгохыг нэн түрүүнд чухалчилж байна. БНХАУ-ын Засгийн газар Монгол Улсад Тяньжин хотын Дунзяны гаалийн баталгаат боомт бүсэд 10 га газрыг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгосон ч бид үр дүнтэй ашиглаж чадаагүй өдийг хүрсэн. “Тяньжин Порт Групп” ХК-ийн төлөөллийг хүлээн авч уулзахдаа энэ асуудлыг хөндаж маш сайн ярилцсан. Монгол-Тяньжины худалдаа хамтын ажиллагааны хүрээнд “Монгол-Тяньжины Дунзян тээвэр логистикийн төв” төслийн ажлыг энэ онд эхлүүлнэ. Энэ хүрээнд “Монголиан порт групп” ХХК-ийн дүрэм, Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шинэчилж, тус төсөлд хөрөнгө оруулж хамтран ажиллах гадаад дотоод компанийг сонгон шалгаруулах ажлыг 2023 оны эхний хагастаа багтаан шийдвэрлэхийг зорьж байна. Уг нь энэ төсөл хэрэгжчихвэл улс хоорондын тээвэр логистикийн сүлжээ талаасаа ч, манай улсын экспорт, импортын ачааны тээвэрлэлтийн хугацаа болон зардал багасах талаасаа ч үнэхээр онцгой ач холбогдолтой төсөл байхгүй юу.

-Агаарын тээврийн салбарт ямар бодлого барьж ажиллаж байна. Тийзийн үнэ өндөр байгаа нь энэ салбарын тулгамдсан асуудал болоод байх шиг байна шүү дээ. Үнийг нь бууруулах, үйлчилгээг нь сайжруулах тал дээр таны бодлого, төлөвлөгөө юу байна вэ?

-Ая тухтай агаарын тээвэр, хямд тийз, хүртээмжтэй нислэг. Энэ бол бидний иргэний нисэхийн салбарт баримталж буй бодлогын товчлол. Агаарын тээврээр энэ онд 20 мянган тонн ачаа тээж, 1.5 сая зорчигч тээвэрлэнэ. Бид аль болох орон нутгийн нислэгийн үнийг бууруулах боломжийг эрэлхийлж байна. Түүний тулд орон нутгийн агаарын тээврийн үйлчилгээ, нисэх буудлын үйлчилгээг НӨАТ-аас чөлөөлөх, навигацийн орлогоос татаас олгох, онгоцны түлшийг Сингапурын биржийн ханшаар авах замаар алслагдсан есөн аймгийн нислэгийг сэргээж, тухайн орон нутгийн иргэд хямд үнээр зорчих, Монголд ирэх гадны жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх, дотоодын агаарын тээвэрлэгч нар олон нислэг үйлдэх боломж бүрдэнэ гэж харж байгаа. Бид орон нутгийн нислэгээр орон нутгийн иргэд нь хямд зорчдог нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Мөн Австрали, Катар, Грек зэрэг 10 улстай агаарын харилцааны хэлэлцээр байгуулна. Орон нутгийн нисэх буудлын хүчин чадал, ашиглалтыг сайжруулах төслийг эхлүүлнэ. Орон нутгийн нислэгийг сэргээж, есөн чиглэлд тогтмол нислэгтэй болно. Дотоодын нислэгийн тарифыг 40 хувиар хямдруулна гэсэн том зорилт тавьсан. Түүнчлэн агаарын хөлгийн парк шинэчлэлтийг үргэлжлүүлж, энэ ондоо шинээр том оврын зургаан онгоц оруулж ирнэ. Эхнийх нь ирэх тавдугаар сард МИАТ компани өргөн биетэй том оврын онгоц оруулж ирэх гэрээ хэлцэл нь хийгдэж бэлтгэл ажил нь бүрэн хангагдаад байна.

-Шууд нислэг хийх боломжтой болсон гэлээ. Тэгвэл Америк руу ч гэдэг юм уу алсын зайны шууд нислэг хийх боломж бидэнд бий юу. Энэ чиглэлд ямар ажил хэрэгжүүлж байна вэ?

-Байлгүй яахав. Монгол Улсаас АНУ руу шууд нислэгтэй болох боломж ойртсоор л байна. “Агаарын тээврийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Америкийн Нэгдсэн Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийн төслийг эцэслэн тохиролцож үзэглэснээр АНУ уруу анх удаа шууд нислэгтэй болох боломж бүрдсэн. Энэ оны тавдугаар сард гэрээнд гарын үсэг зурснаар бүрэн хүчин төгөлдөр болно. Ингэснээр Монгол Улсын 50 мянга орчим иргэн оршин суудаг АНУ-ын олон хот руу 2024 оноос өмнө шууд нислэг хийх, нислэгийн тийз дунджаар 500 орчим ам доллараар хямдрах, манай үндэсний агаарын тээвэрлэгч нар өсөн дэвжиж 15 сая орчим ам долларын гадаад валют Монголдоо үлдэх таатай боломж нээгдэх юм. Энэ хэрээр үндэсний авиа компаниуд маань ч өсөн дэвжинэ гэж үзэж байгаа.

-Дарханы зам бүрэн гүйцэд ашиглалтад ороогүй байгаа шүү дээ. Анхны ТЭЗҮ-ээрээ хэдийд ашиглалтад орохоор байна вэ. Замын ажил энэ хавраас дахиад үргэлжлэхээр байгаа юу. Үргэлжлэхээр бол дахиад зам хаах уу?

-Өнгөрөгч онд бид олон жил удааширч иргэдийг бухимдуулсан Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн 204.1 км авто замын нэг урсгал хоёр эгнээ замын хөдөлгөөнийг бүрэн нээсэн. Энэ 2023 онд үлдэх нэг урсгал хоёр эгнээ замын барилгын ажлыг дуусгаснаар Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн хоёр урсгал дөрвөн эгнээ нэгдүгээр зэрэглэлийн зам бүрэн ашиглалтад орно. Ингэхдээ дахиад зам хааж, иргэдийг бухимдуулахгүй байхаар ажлаа зохион байгуулна гэсэн тооцоотой байгаа.

-Сүүлд нэг зүйл асуухад Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын төсөл ямар түвшинд хэрэгжиж байна вэ. Тухайн газар нутгийн иргэдтэй хэл амаа ололцож чадсан уу. Баруун таван аймгийг эрчим хүчээр хангах энэ том төслийн үйл ажиллагаа хэр идэвхтэй явагдаж байна. Тулгамдаж буй асуудал бий юу?

-Сая би тойрогтоо ажиллаж иргэдтэй уулзаж явахад Булган суманд тог тасарлаа. Учрыг лавлавал Хятадын тал эрчим хүчээ тасласан гэнэ. Бусдаас хараат байхын зовлон энэ шүү дээ. Тог цахилгаангүй энэ үед хүн төрвөл яана, хэн нэгэн яаралтай мэс засалд орох бол яах билээ. Ид өвлөөр сургууль цэцэрлэг, айл өрхийн орон сууц хөлдвөл яана. Наад зах нь төрийн үйлчилгээ доголдож түмний амьдрал хэцүүднэ. Өнөөдөр Ховд аймгийн баруун гурван сум БНХАУ-аас импортын эрчим хүч авч хэрэглэж байна. Ингэхдээ дотоодын эрчим хүчний тарифаар долоо дахин өндөр үнээр цахилгаан авдаг. Хятадаас тогоо авдаг. Улс татаас өгдөг учраас иргэд ААН түүнийг нь сайн мэдэхгүй мэдрэхгүй байх шиг байна л даа. ОХУ-аас баруун бүс эрчим хүчний хэрэглээнийхээ 70 гаруй хувийг авч байгаа. Байгалийн гамшиг, салхи шуурга, элдэв шалтаг шалтгаанаар хойд айл цахилгаан хязгаарлахад өвлийн цагт бол баруун гурван аймаг хөлдөх хэмжээний эрсдэлтэй нөхцөлд тулаад байна. Тийм л учраас хагас зуун жил яригдсан Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл хэрэгжих ёстой. Энэ байр суурин дээр би хатуу зогсдог. Олон ч жил энэ төслийг хөдөлгөх гэж зүтгэлээ. Засгийн газар ч бүх хүчээрээ дэмжиж байна. Эрчим хүчний сэргэлт Эрдэнэбүрэнгээс эхэлнэ. Эхлэх эхлэхдээ энэ хавар эхэлнэ. Нутгийн иргэдтэй ойлголцож тохирсон гэж ойлгож байгаа. Цөөнхийн эрх ашгийг хамгаалах нь зөв. Гэхдээ олонхийн, тэр дундаа улс орны нийтлэг эрх ашгаас дээгүүр эрх ашиг гэж байх ёсгүй.