Төв талбайд өнөөдөр иргэд эрх баригчдаас алдсан боломжоо нэхэж, жагсаж байна. Тэдний зүгээс нүүрсний, улсын болон баялгийн хулгай, эрх баригчдын авлигыг ил болгох болон хулгайчдын нэрсийг зарлаж, асуудлыг шийдвэрлэхийг шаардаж байгаа юм.
Мөн ”Эх орноо хайрлахгүй юм бол иргэн нь байгаад яах билээ” уриан дор жагсаж, үзэл бодлоо илэрхийлж байна.
Арванхоёрдугаар сарын 5-нд Замын-Үүд-Шаргын-Овоо хооронд зам засварын ажил хийхтэй холбогдуулан 295, 296 дугаар галт тэрэгний хуваарьт дараах өөрчлөлт орох болсныг УБТЗ ХНН-ээс мэдээллээ.
Өнөөдөр 17:30 цагт Улаанбаатар-Замын-Үүд чиглэлийн 296 дугаар галт тэргийг цагийн хуваарийн дагуу Шаргын-Овоо зөрлөг хүртэл аялуулж, зорчигчдыг Замын-Үүд өртөө хүртэл автобусаар цагийн хуваарийн дагуу хүргэнэ.
Мөн арванхоёрдугаар сарын 5-нд Замын-Үүд-Улаанбаатар чиглэлд аялах 295 дугаар галт тэрэгний зорчигчдыг Замын-Үүд өртөөний вокзалаас Шаргын-Овоо зөрлөг хүртэл автобусаар тээвэрлэж, тус зөрлөгөөс хуваарийн дагуу 15:05 цагт галт тэргээр аялуулах болсныг мэдэгдэж байна.
Хөвсгөл аймгийн Ханх сумаас баруун зүгт 28 км-ийн зайд өчигдөр /2022.12.03/ 15:49 цагийн орчимд 4.4 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт боллоо.
УИХ-ын Намрын чуулганы ирэх долоо /2022.12.08-09/ хоногийн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх асуудлын дарааллыг танилцуулж байна.
|
Д/Д |
ЧУУЛГАНЫ НЭГДСЭН ХУРАЛДААН |
ЦАГ |
ТАНХИМ |
|
1 |
· Аялал жуулчилалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2022.11.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх, үргэлжилнэ/ · Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Засгийн газар 2021.11.29-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн, эцсийн хэлэлцүүлэг/ · Хот, суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Баделхан нарын 3 гишүүн 2021.07.05-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, эцсийн хэлэлцүүлэг/ · “Монгол Улсын хилийн зурвас газрыг улсын тусгай хэрэгцээнд авах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Засгийн газар 2022.10.12-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг, хаалттай/ · Төмөр замын тээврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2020.05.15-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/ · ““Эрдэнэт үйлдвэр” төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын технологид тохирохгүй хүдрийн овоолгыг ашиглах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Алтанхуяг 2022.04.14-ний өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/ · Татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Цогтбаатар 2022.10.05-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/ · Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн Даатгалын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Тэмүүлэн нарын 3 гишүүн 2022.11.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/ · Гэрийн тэжээвэр амьтны тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Энхбаяр нарын 3 гишүүн 2022.09.26-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/ · Геодези, зураг зүйн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2022.10.12-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/ · Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Баттөмөрөөс Монгол Улсын Ерөнхий сайдад хандаж “Дархан арьс ширний цогцолборын үйл ажиллагааны талаар” тавьсан асуулгын хариуг сонсох |
10.00 |
“Их хуралдай |
Хөдөлмөрийн гэрээгээр гадаадад зуучлагдсан иргэдийн тоо 2022 оны 3 дугаар улиралд 228 болж, өмнөх улирлаас 36.5 хувиар өссөн байна. Зуучлагдсан иргэдийн 70.2 хувь эрэгтэй, 29.8 хувь эмэгтэйчүүд байна гэж Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээллээ.
Катарт үргэлжилж буй хөл бөмбөгийн ДАШТ-ий хасагдах шатны эхний тоглолтдоо Аргентины шигшээ баг Австралийн багийг 2:1 харьцаагаар хожиж, шөвгийн 8-д шалгарлаа.
Аргентины шигшээ багийн эхний гоолыг 35 дахь минутад дэлхийн шилдэг хөл бөмбөгчдийн нэг Лионел Месси өрсөлдөгчийнхөө хаалганд оруулсан юм.
Энэ нь 35 настай Мессигийн спортын замналын 789 дэх гоол байв.
Тэр өчигдөр бас 1,000 дахь тоглолтдоо оролцсон юм.
Месси үүнээс 119-ийг нь Аргентины үндэсний шигшээ багт тоглож, 94 дэх гоолоо өчигдөр оруулжээ.
Одоо тэр Катар 2022 ДАШТ-д хамгийн олон буюу гурван гоол оруулсан зургаан тамирчны нэг болоод байна.
Мессигийн нийт ДАШТ-д оруулсан гоолын тоо нь ес болж, Аргентины үе үеийн тоглогчдоос 10 гоол оруулсан Габриэл Батистутагийн ард зөвхөн бичигдэж байгаа.
Түүний ард найман гоолтой Диего Марадона, Гилермо Стабиле нар жагсаж байна.
Аргентины шигшээ баг хасагдах шатны дараагийн тоглолтоо Баасан гарагт Нидерландын шигшээ багийн эсрэг хийх юм.
Д.Сумъяабазар: Нийтийн тээврийн парк шинэчлэлийн хүрээнд 2023 оны 1-р сараас Монголд орж ирэх 224 автобус үйлдвэрээс ачигдаж эхэллээ.
Маргаашнаас эхлэн Офицеруудын ордноос Таван шарын уулзвар хүртэлх замын зорчих хэсгийн нэгдүгээр эгнээгээр зөвшөөрөгдсөнөөс бусад автомашин зорчуулахгүй гэдгийг Тээврийн Цагдаагийн Алба(ТЦА)-аас мэдээллээ.
Нийслэл хотын замын хөдөлгөөний ачаалал нэмэгдэж, түгжрэл саатал олон цагаар үргэлжлэхтэй холбогдуулан Энхтайваны өргөн чөлөөнд Офицеруудын ордны аюулгүйн тойргоос Таван шарын автобусны буудал хүртэлх авто замын зорчих хэсгийн нэгдүгээр эгнээ буюу “Чиглэлийн тээврийн хэрэгсэл”-ийн эгнээнд тавих хяналт шалгалтыг маргаашаас эхлэн эрчимжүүлэх юм. Тодруулбал, ачаалал үүсэж байгаа цагуудад өдөр тутам хөдөлгөөн зохицуулж буй 100 гаруй алба хаагч дээр нэмж 400 гаруй алба хаагчийг хоёр ээлжээр 200 гаруй хяналтын цэгт ажиллуулахаар төлөвлөжээ.
Энхтайваны өргөн чөлөөнд Таван шарын автобусны буудлаас Офицеруудын ордны аюулгүйн тойрог хүртэлх авто зам дагуу 14 уулзвар, зогсоол, хороолол, ШТС зэргээс төв замтай нийлсэн 155 гарц, 39 автобусны буудал, авто замын зорчих хэсэгтэй залгаа 25 зогсоол байдаг. Эдгээрээс хөдөлгөөн эхэлсэн болон орохоор яваа тээврийн хэрэгслүүдийг
Эдгээр зөрчлийг “Е-Police” аппликэйшн, гудамж замд байршуулсан хяналтын камераар хянаж, хариуцлага оногдуулахаар тооцож байгаа юм.
Дээрх арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр нийтийн тээрийн автобус, зөвшөөрөлтэй такси үйлчилгээ түргэн шуурхай, чөлөөтэй зорчих боломжийг нээж, иргэдийг автомашинаасаа татгалзах, зорьсон газартаа цаг хугацааны хувьд хурдан очих нөхцөл бүрдэж, түгжрэлд саатаж зогсоход алдаж байгаа цагаа хэмнэх зэрэг бусад эерэг байдал үүснэ. Иймд Энхтайваны өргөн чөлөөнд нэгдүгээр эгнээгээр чиглэлийн тээврийн хэрэгсэл болох автобусны хөдөлгөөнд саад болж зорчихгүй байхыг анхаарууллаа.
Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч, олон улс судлаач, эдийн засагч П.Наранбаяртай нийслэлийн ирэх оны төсвийн хүрээнд болон цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Хуулиараа нийслэлийн төсвийг энэ сарын 5-ны дотор батлах ёстой байдаг. Тэгэхээр цаг хугацааны хувьд их тулгуу болж ирлээ. Ер нь таныхаар ирэх оны нийслэлийн төсөв ямар байдлаар тусгагдаж, батлагдах гэж байна вэ?
-Нийслэлийн төсөв энэ жил орлогоо 1.6 их наяд гэж тооцсон. Өнгөрсөн жил 1.2 их наяд байсан. Нөгөөтэйгүүр улсын төсөвт татан төвлөрүүлдэг орлого гэж бий. Энэхүү орлого 593 тэрбум төгрөг болсон орж ирсэн. Үүнийг өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад 3.5 дахин өссөн гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн жил энэхүү орлого 163 тэрбум төгрөг байсан. Тэгэхээр энэ нь ирэх оны нийслэлийн төсөвт маш их дарамт учруулах нь ойлгомжтой юм. Үүнийг дагаад дүүргүүдээс татан төвлөрүүлэх төсөв нэмэгдэж байгаа. Дарамт болж байна гэдэг бол шинэ зүйл санхүүжүүлэхэд хүндрэлтэй болж ирнэ гэсэн үг.
-Урсгал зардлын тухайд…
-Урсгал зардал 640 орчим тэрбум төгрөг байна. Үүнээс 593 тэрбум төгрөгийг улсад өгнө. Үлдсэнийг нь өнгөрсөн жилийн янз бүрийн дуусаагүй төсөл хөтөлбөрүүддээ хуваагдаад орно байх. Тэгэхээр энэ жилийн нийслэлийн төсөв үнэхээр хэцүү байдалтай орж ирж байна уу даа гэж харагдахаар байгаа. Ийм төсөв батлагдах гэж байхад эсрэгээрээ нийслэлийн иргэдийн зүгээс бидэнд тавьж байгаа шаардлага, хүсэлт, санал ямар билээ. Иргэдийн шаардлага бол жилээс жилд өснө. Түгжрэл, утаа, түлш, эрчим хүч, хичээл сургууль гээд олон асуудал бий. Энэ бүх зүйлээ өмнөхөөсөө илүү л шаардана.
Энэ долоо хоногийн эхээр хүүхүүдээ дахиад цахимаар хичээллүүлэхээр болголоо. Өвөл болж байна. Угаасаа л хүйтэн л байдаг шүү дээ. Ковид гээд хоёр жил гаруй хичээл сургууль гацсан. Өвөл болдог л хүйтэн өдрүүдийн нэг. Хүйтэн өдөр болгон хичээлийг цахимд шилжүүлээд байвал ирээдүйд гарах эрсдэл, боловсролын чанар юу болох билээ.
-Шинээр хөрөнгө оруулалт хийгдэхэд хэцүү болсон гэж ярилаа. Гэтэл зайлшгүй хийгдэх хөрөнгө оруулалтын төсөл байгаа. Энэ асуудлыг ямар байдлаар шийдэж байгаа юм бэ. Нөгөөтэйгүүр Хэмнэлтийн хууль ямар байдлаар үйлчлэв?
-Хэмнэлт их муу хийгдсэн төсөв орж ирсэн. Нийслэлийн Засаг даргын харьяанд 30 гаруй ангентлаг байдаг. Мөн орон нутгийн өмчит аж ахуйн тооцоот үйлдвэрийн газар 60 гаруй бий. Энэ дотроо үйл ажиллагаа нь давхацсан, чиг үүргийн шинэчлэлт хийгээд тоог нь багасгах, танах, данхар байдлыг нь нүсэр биш төсөр болгох ажлыг хийх шаардлагатай байгаа юм. Энэ талын судалгаа их муу хийгдсэн гэж үзэж байна. Ерөөсөө өнгөрсөн жилийнхээ бүх зүйлийг энэ жил шууд хуулаад л оруулж ирсэн. Үүнийг манай төлөөлөгчид ид шүүмжилж, ярьж байна. Эдгээр зүйлүүдэд маш том хэмнэлтийг үүсгэх боломж байсан. Одоо ч байгаа. Татварын орлогыг нэмэх тухай ярьж байна. Тухайлбал, нэг ийм дүгнэлт гарсан. Манай Улаанбаатар хотод 443 мянган мал байна. Үүнийг дүүргүүдийн төсвөөр дамжуулаад малын тоо толгойд татвар тавих ёстой байдаг ч одоог хүртэл татвар авдаггүй гэсэн АУДИТ-ын дүгнэлт гарч байна лээ. Энэ олон мянган малдаа татвар тавих тухай зөвлөмж мөн ирсэн.
-Татвар нэмэх тухай ярилаа. Эрх баригч намын мөрийн хөтөлбөрт ямар ч төрлийн татвар нэмэхгүй гэсэн атлаа энэ мэт татвар нэмж байгааг та юу гэж харж байна. Мөн төсөв дээр татвар нэмнэ гэж орж ирсэн нь биелэх боломж бий юү?
-Биелэх боломж муу. Өнгөрсөн жил 1.2 их наядаас тодорхой хэмжээний төсөв тасарчихаад явж байгаа. Ер нь бол татварыг нэмнэ гэдэг хамгийн муу бодлого. Харин эсрэгээрээ татварыг бууруулж, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, хөдөлмөрлөх таатай нөхцөлийг бий болгож байж юм явах ёстой шүү дээ. Гэтэл нөгөө талдаа татварын орлогоор нийслэл ажлаа явуулах ёстой. Энэ хоёрын уялдааг хангахад нэлээд их хүндрэлтэй төсөв бий болчихлоо л гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр надад нэг ийм санал байдаг. Өнөөдөр оюутнууд нийтийн тээврээр хөнгөлөлттэй зорчиж байна. Үүнийг болиулах хэрэгтэй. Харин оюутан, залуучууд сард нэг сая төгрөг хүрэхгүй үнэлэмжтэй цагийн ажил хийсэн тохиолдолд түүнээс нь нийгмийн даатгалын шимтгэл авахаа болих шаардлагатай. Ингэвэл асар олон ажлын байрыг дэмжинэ, залуучуудаа дэмжинэ гэсэн үг шүү дээ. Ийм маягийн зоригтой шинэчлэлт хийх шаардлагатай байна.
-Нөгөө олон нийтийн дунд шуугиан болсон 420 тэрбум төгрөгийн төсвийг яаж бүрдүүлэхээр байгаа юм бэ?
-Энэ их сонин зүйл болсон. Өнгөрсөн жил Д.Сумъяабазар дарга 420 тэрбум төгрөг олоод ирлээ гээд алгаа ташаад байсан. Би ёстой мундаг ажиллалаа, түүхэн шийдвэр гаргалаа гээд Л.Оюун-Эрдэнэтэй цуг суугаад л алгаа ташаад байсан. Гэтэл үүнээс хойш нэг жил өнгөрлөө. Одоог болтол 420 тэрбум төгрөгийнхөө задаргааг сайн тайлбарлаж чадахгүй л байна. Энэ төсвийг хаана, юунд зарцуулчихсан юм. Түгжрэлд зарцуулсан гэдэг. Гэтэл өнөөдөр хүн бүрийн нүдний өмнө түгжрэл улам нэмэгдсэн үү гэхээс буурсан зүйл алга байна. Монгол Улс Түгжрэлийн сайд гэж гаргаж ирсэн. Тэр сайд нь мөнгийг нь авчихсан. Энэ жил бол 390 орчим тэрбум төгрөг болсон гэж сонссон. Үүнээс нийслэлд гялаалгах зүйл юу ч байхгүй. Эсрэгээрээ нийслэл өнгөрсөн жилийнхээс гурав дахин их буюу 593 тэрбум төгрөг Засгийн газарт хураалгахаар болж байгаа. Тэгэхээр хотын даргын манлайллын асуудал яригдана. Хотын дарга маань дүүжин тээвэр, метро, LRT зэрэг асуудлаар иргэдийг хооронд нь талцуулах, муудалцуулах ажлыг л сайн хийж байна. Уул нь аль боломжтой хувилбараар нийтийн тээврийг төрөлжүүлэх, солонгоруулах шаардлагатай.
-Метро барих тухай асуудал чимээгүй л байна. Ирэх оны төсөвт нийтийн тээврийн салбарт хийгдэх томоохон төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийгдэх үү. Ямар төслийг нь дэмжиж байна вэ?
-Бидний хувьд LRT төслийг их ярьж ирсэн. Энэ нь илүү хямд тусна. Нөгөөтэйгүүр Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтэйгээр ТЭЗҮ-үүд нь хийгдчихсэн, ийм байгаа. Д.Сумъяабазар дарга LRT-ийг оруулаад ирсэн. Үүнийг нь ч бид дэмжсэн. Энэ бол цагт зөөх хүнийх нь тоо 14 мянга. Анхных нь шугам Яармагаас хөдлөөд Зуун айл, цаашлаад КТМС хүрэх байдлаар тооцсон. Энэ хооронд ердөө 40 минут л явна гэж байсан. Тэгэхээр нийтийн тээврийн салбарт гадны зээл тусламжуудыг оруулж ирээд энэ мэт төслүүдийг явуулах нь зөв. 1.5 сая хүн амттай хотод зөвхөн автобус биш бусад нийтийн тээврийг оруулж ирэх нь зайлшгүй шаардлагатай зүйл. Ирээдүйд метрогоо ч хийх шаардлагатай. Метро барихад тунель ухна. Энэ бол бидэнд асуудалгүй гэж боддог. Тэртэй тэргүй Оюу толгойд бид ямар урт тунель ухчихсан байна. Энэ арга туршлагаараа Улаанбаатар хотын гаднаас тунель ухахад болохгүй гэх газаргүй.
-Та хэллээ, Түгжрэл хариуцсан сайд нь 420 тэрбумыг авчихсан гэж. Тэгэхээр НИТХ-ын төлөөлөгч та бүхэн энэхүү сайдтайгаа ямар байдлаар уялдаж ажиллах ёстой юм. Та бүхэнд тайлангаа тавих ёстой юу?
-Өнөөдөр бид энэхүү асуудлыг хөндөж ярьж байгаа. Гэтэл Түгжрэлийн үндэсний хороо дээр очиж та нар энэхүү асуудлаа тавь гэсэн хариултыг өгдөг. Ер нь бол хоёр толгойтой болчихсон байна. Ямар нэгэн хариуцлагын асуудал яригдвал Д.Сумъяабазар нь уу эсвэл Ж.Сүхбаатар сайд нь хүлээх үү. Сүүлийн үед Түгжрэлийн сайд гэж гарч ирсэн хүн нь түгжрэлийн түмэн шалтгааныг нээж ярьдаг л болсон. Ер нь бол Төмөр замын төсөл, Улаанбаатар хотыг тойрсон 74 хурдны зам зэрэг ажлуудын аль нь ч эхлээгүй, юу ч хийгдээгүй.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд нэг зүйл асууя. Та судлаач, эдийн засагч хүн. Ерөнхийлөгч Хятад, Японд айлчилж байна. Энэхүү айлчлал эдийн засаг талаасаа ямар ач холбогдолтой болов гэдэг дээр товчхон хариулт өгөхгүй юү?
-Ерөнхийлөгчийн Хятадад хийсэн айлчлал бол их ажил хэрэгч, эдийн засгийн үр өгөөжтэй, томоохон асуудлуудыг шийдвэрлэсэн ийм айлчлал боллоо гэж харж байгаа. Одоо Ерөнхийлөгч Японд явж байх шиг байна. Японд бол эдийн засаг, ажил хэрэгч гэхээсээ илүү 50 жилийн ойг тэмдэглэх асуудлын хүрээнд айлчилж байгаа болов уу гэж харж байна. Миний хувьд гэхдээ Ерөнхийлөгчийн Япон дахь айлчлалын талаар нарийн судалж амжаагүй л байна.
Эгшиглэнт эхийн хишигт найрагч тодруулах “Болор цом-40” яруу найргийн наадамд тэргүүлж “Болор цом”-ын эзэн болсон М.Амархүүтэй ярилцлаа.
-“Болор цом-40” яруу найргийн наадамд тэргүүлж “Болор цом”-ын эзэн болсон танд баяр хүргэе. Тухайн үеийн сэтгэгдэл ямар байсан бэ?
-Энэ бол миний олон жилийн хөдөлмөрийн үр дүн гэдэг нь нэг талаасаа харагдаж байгаа юм. 21 жил тэмцээнд оролцож 21 дэх жилдээ “Болор цом” хүртлээ. 1990-ээд оны эхээс тус наадамд оролцож эхэлж, тусгай байруудад ч шалгарч байсан ийм наадам юм. “Болор цом”-ын эзэн болох энэ хүртэлх хугацаанд би улсын чанартай нэрэмжит яруу найргийн наадмуудад есөн удаа цом өргөж, нэг жанжны сэлэм өргөсөн. Нэг үгээр хэлбэл, байнгын бэлтгэлтэй улсын шигшээ багийн тамирчин шиг амжилттай явж ирсэн. Тэгэхээр “Болор цом” надад гэнэтийн цочир үйл явдал биш юм. Олон жилийн хүч хөдөлмөр шаардагдаж, шат дараалалтайгаар явж “Болор цом”-ын өндөр босгоор давж, өндөр тавцан дээр зогслоо гэж бодож болно.
-Яруу найргийн салбар утга зохиолд та хэрхэн орох болсон бэ, түүхээсээ хуваалцаач?
-Би 1990 оноос мөнгөн үеийнхэн гэгддэг яруу найрагчдын дунд, өнөр бүлд орж ирсэн. Манай мөнгөн үеийнхэн Монголын утга зохиолын шинэчилсэн давлагаа, шинэчлэл гэж үнэлэгддэг. Энэ сайхан үеийн төлөөлөл болсондоо их баяртай байдаг. Анхны шүлэг бичиж байсан үе гэвэл 1985 оны үед Зэвсэгт хүчний 016 нэгтгэл 096 ангид цэргийн алба хааж байх үедээ шүлгүүдээ бичиж байсан. Энэ нь үргэлжилсээр сургуулиа төгсөөд, 1990-ээд оных руу орж ирсэн. Үүнээс хойш утга зохиолын салбарт тасралтгүй явж байна даа.
-Анх яруу найрагт ороход нөлөөлсөн, дурлуулсан хүн гэвэл хэнийг хэлэх вэ?
-Цэрэгт анхны шүлгүүдээ бичиж байх үед армийн “Улаан-Од” сонинд миний шүлгүүд гарч байсан. Ер нь цэрэг дайчдын сэдэв миний хамгийн анхны яруу найрагт дөрөөлж орж ирсэн сэдэв юм. Тийм учраас энэ сэдэв рүү их ойр байж, Батлан хамгаалахын наадамд цом өргөж, дараагаар нь жанжин сэлэм хүртсэн. Тэгэхээр цэргийн энэ үе надад их нөлөөлсөн. Сүүлд нь Монголын өмнөх үеийн томоохон яруу найрагчдын бүтээлүүд бол миний багш юм. Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан гээд бүгдийг л уншдаг байлаа. 1990 оноос хойш миний бүтээлд гүнзгий нөлөөлсөн хүмүүс гэвэл Сүхбаатар аймгийн гурван яруу найрагч бий. Тэдний нэг нь О.Дашбалбар ах. О.Дашбалбар ахын хажууд би их ойр байсан.Г.Мэнд-Ооёо, Эрээнцавын Д.Нямсүрэн гээд Сүхбаатар нутгийн найрагчид, мөн Б.Лхагвасүрэн ах нар миний уран бүтээлд гүнзгий нөлөөлсөн. Мөн миний хамгийн их ойр дотны найз байсан Монголын 1980-аад оны сүүл үеийн нэртэй том яруу найрагчид болох Ж.Болд-Эрдэнэ, Ш.Уянга нар надад их хүчтэй нөлөөлж би их ойр дотно нөхөрлөж явсан. Эдгээр хүмүүсийн нөлөө маш их бий. Дээрх нэрийг нь дурдсан хүмүүс бол намайг эргэлт буцалтгүйгээр яруу найрагт шимтэн дурлуулсан хүмүүс юм.
-Таны үеийн Ш.Уянга, Ж.Болд-Эрдэнэ гээд мундаг яруу найрагчид байсан гэлээ. Та энэ хүмүүсийн талаар дэлгэрүүлээч?
-Би ярихдаа их тааламжтай байна. Ж.Болд-Эрдэнэ Ленинградын театрын зураачын сургууль төгссөн театрын зураач хүн. Мөнгөн үеийн яруу найргийн цээжний, гол толгой яруу найрагч. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын харьяат, “Гоо марал” үзэгдэл болсон ном зохиол гаргаж байсан. Ш.Уянга Москвагийн геодези зураг зүйн дээд сургууль, МУИС-ийн физикийн ангийг зэрэг төгссөн. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн төв хорооны товчооны гишүүн байсан. Манай үеийн хамгийн анхдагч боловсролтой яруу найрагч гэж хэлж болно. Үүний дараагаар утга зохиолын өндөр боловсролтой яруу найрагч гэвэл Г.Аюурзана, Ц.Буянзаяаг нэрлэхэд таатай байна.
-Архангайн утга зохиолын нэгдэлтэйгээ та ойр байсан уу, ер нь ямар байсан бэ?
-Намайг хөдөө орон нутагт зургийн багшаар сургуулиа төгсөөд 1990 оноос өмнө ажиллаж байх үед Архангай аймгийн Утга зохиолын нэгдэл ажиллаж байсан. Энэ утга зохиолын нэгдэл 1955 онд байгуулагдсан. Утга зохиолын нэгдлээс “Хангайн цом” наадмыг зохион байгуулдаг байлаа. “Хангайн цом” наадмын үед наадамд оролцдоггүй, очиж үздэг л байлаа. Миний эргэн тойрон, хүрээлэлд аймгийн урчуудын салбарын зураач нар их ойр байсан. Одоо бодоход манай зураач нар бүгд л яруу найраг сонирхдог мундаг хүмүүс байж дээ. Ингэж явсаар 2016 онд н.Минжинсайхан тэргүүтэй хүмүүс утга зохиолын нэгдлийг “Хан тамир” гэж нэр өгөн байнгын ажиллагаатай, Улаанбаатар төвтэй, Архангай аймагт төлөөлөлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагаа сэргээж байгуулсан. Үүнээс хойш би тасралтгүй зохион байгуулагддаг үйл ажиллагаанд нь оролцож явж байна даа. Хамгийн анхны оролцоо минь гэвэл “Хан тамир” утга зохиолын нэгдлийн логог зурж оролцож байсан. Манай нэгдэл Монголын зохиолчдын эвлэлийн салбарын харьяалалтай байдаг. Маш олон ажлыг зохион байгуулснаас хамгийн том нь “Хангайн цом” яруу найргийн наадмыг жил бүр зохион байгуулдаг болсон юм.
-Утга уран зохиолоос гадна мөн шог зураг зурдаг гэсэн үү, энэ талаар тодруулаач?
-Дүрслэх урлагийн хувьд би 1990-ээд оны зураач. Би зураасан зургийн мэргэжлийн хүн учраас номын чимэг зураг, шог зураг миний уран бүтээлийн гол байрыг эзэлдэг. Энэ хугацаанд Монголын урчуудын эвлэлийн “Art” галерейд бие даасан үзэсгэлэн, хамтарсан үзэсгэлэнгээ гаргаж залуу уран бүтээлчдийн үзэсгэлэнд ч оролцож байлаа. Шог зургийн үзэсгэлэнгүүдэд тогтмол оролцож байна. Одоогоор оны шилдэг бүтээлийн үзэсгэлэнд оролцох гээд бүтээлээ хийж байна даа. Урчуудын эвлэлийн 80 жилийн ой тохиож байгаа, үүний угтал болгоод дүрслэх урлагийн бүтээлүүдээ хийгээд явж байна. Үндсэндээ 450 орчим номын ялангуяа утга зохиолын номын чимэг зураг хийсэн байна. Сүүлийн 1990 оноос хойш гарсан Монголын утга зохиолын номын 70 хувь нь миний бүтээлүүд байгаа. Урлаг судлаачид намайг “Явдаг галерей” гэж хэлж, бичиж байсан. Энэ нь бас нэг үнэлгээ юм.
-Тэгвэл ямар үед танд уран бүтээлийн шинэ санаа, онгод илүү их төрдөг вэ?
-Хүмүүс намайг хоймсон уран бүтээлтэй, хос мөртэй гэж Монголын нэрт яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо ахаас эхлүүлж нэрлэсэн. Түүнээс хойш хүмүүс тэгж хэлдэг болсон байна лээ. Энэ хоёр уран бүтээл нь нэг нэгнийгээ нөхөж байдаг. Уран зураг бол харах яруу найраг, яруу найраг бол унших уран зураг. Зураг зурж байхад шүлгийн санаа төрдөг, шүлэг бичиж байхад зургийн санаа төрдөг гээд энэ их үнэн юм байна лээ. Ялангуяа яруу найрагт минийх дүрсэлгээ нь их өвөрмөц бусад яруу найрагчаас давуу талтай байх.
Монголын утга зохиолд дүрслэл сэтгэлгээний өөр өнгө аяс оруулж ирэхийг зорьсондоо хүрч сэтгэл хангалуун явж байгаа. Цаашид ч улам хөгжүүлж хийе гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл, би уран бүтээлийн өөрийнхөө ертөнцийг бий болгосон хүн. Үүндээ маш аз жаргалтай байдаг. Миний шүлгүүд бусдаас ялгагдана, танигдана.
-Яруу найраг таны хувьд юу вэ, шүлэг яруу найргийн сайхан зүйл нь юу байдаг вэ?
-Яруу найраг гэдэг бол үгийн урлаг, тэр дундаа хөгжимлөг, сэтгэлгээний, дүрслэх урлагаар маш уран тансаг зураг, сийлбэр юм. Яруу найрагч хөгжимтэй, сэтгэлгээтэй, уртай, утгатай хүн. Утга зохиолын хаан төрөл гэж нэрлэдгээс харахад яруу найраг утга зохиолын хамгийн хэцүү төрөл. Энэ хугацаанд яруу найргийн наадмуудын хувьд урам, өөрийгөө харах хэмжүүр юм. Ямар түвшинд байна, уншигчдад өөрийгөө илэрхийлэх, тэдэнтэй хамгийн ойр байх хэлбэрүүдийн нэг гэж боддог. Голлон уран бүтээлийг дүгнэхэд яруу найргийн ном юм. Ном бүтээл л яруу найргийн эцсийн хэмжүүр.
-Та 15 ном гаргаж байсан гэсэн үү?
-Тийм. Анхны ном гэхэд Монголын зохиолчдын эвлэлийн анхны номны уралдаан, шалгаруулалтад орж шалгарч хэвлэгдэж байсан. Миний бүтээлүүд дотор зохиолчдын эвлэлийн шагнал, утга зохиолын төрлөөр “Алтан-Өд” шагнал авсан ч ном бүтээлүүд минь бий. 2017 онд Монгол Улсад болсон дэлхийн яруу найргийн Их хурлын үеэр миний англи хэл дээр гарсан “Хөх цом” гэдэг нимгэн боршур ном маань Тайванийн утга зохиолын яруу найргийн алтан медаль хүртсэн нь гадаадаас авсан шагнал юм. Хамгийн сүүлд “Хөх цом” гэж ном гаргасан. Энэ бол миний яруу найргийн 16 дахь ном юм. Үүнээс гадна хүүхдийн зохиолын төрөл миний утга зохиолын гол бүтээл туурвидаг төрөл. Хүүхдийн зохиолын нийт 23 ном хийж бүтээсэн.
-Таныг архи согтууруулах ундаа их хэрэглэдэг хүн байсан гэж сонссон. Архинаас хэрхэн гарсан юм бэ?
-Би архинд баярладаг. Архийг сурталчилж байна гэж битгий бодоорой. Энэ бол хүн төрөлхтний хамгийн том хүндэтгэл, нээлт. Хүний хэрэглээнээс л шалтгаалдаг, хэтрүүлж, донтож хэрэглээд асуудалд орооцолдох гээд төрөл бүрийн зүйлс л тохиолдоно. Гэхдээ би шүтэж уусан хүн. Олон улсын шагнал хүртэж, бүтээл маань ч сайхан болж, номнуудаа ч гаргаж байсан. Жоохон идээ будаа хүртсээн, өмнө нь ч бага зэрэг амсдаг байж ширүүн хүртсэн. Гэхдээ би эвдэрч хүмүүсийг доромжилж, элдэв бусын зан авир гаргаагүй гэдгийг миний ойр дотны хүрээлэл зураачид, зохиолчид сайн мэднэ. Сэтгүүлчид ч мэднэ.
Энэ жилийн “Болор цом” их өндөр зохион байгуулалттай болсон. Ер нь цахим орчинд олны сэтгэгдлээс харахад М.Амархүү түрүүлээсэй гэсэн хүмүүсийн хүлээлт их байсан юм байна лээ. Энэ жил хүлээлт нь болж “Болор цом”-д түрүүлсэн. Шүүлт өндөр түвшинд явсан гэж сонссон, дектафон тавьж, хяналтын зөвлөлөөс давхар хяналт тавьж, оноонуудыг шууд нэмж газар дээр нь гаргаж олон түмний нүдэн дээр ил болсныг үзсэн ард түмэн хэлж байна лээ. Наадмыг чин шударгаар зохион байгуулсан Монголын зохиолчдын эвлэлийнхэндээ талархал илэрхийлэх ёстой гэж бодож байна.