Month: December 2022

Түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 111 жилийн түүхэн ой өнөөдөр тохиож байна. Төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан түүхэн өдрийн ой болж байна?

-“Өдрийн сонин”-ы эрхэм уншигчдад энэ түүхэн өдрийн мэндийг хүргэе. Энэ түүхэн өдрийг тэмдэглэхдээ болоод баяр ёслол, өнгөрсөн түүхэн үйл явц, үйл явдал гэхээсээ илүүтэй санаж, сэрэх, ухаарал сургамж, эх түүхээ танин мэдэх, эх оронч эцэг өвгөдөөрөө бахархах, тэдний үлдээсэн төр улсыг эзний ёсоор авч явах учир шалтгааныг өнөө үед танин мэдүүлэх түүхэн өдөр гэж харах нь зөв болов уу гэж судлаач хүний хувьд хардаг.

XX зууны Монголын түүх бол тэр чигтээ төрийн тусгаар тогтолоо олох, сэргээн мандуулах, хүлээн зөвшөөрүүлэх, баталгаажуулах, бүрэн эрхт улс болох тэмцлийн зуун байсан.

Энэ түүхэн үйл явц өнөө үед ч үргэлжилж, эдийн засаг, техник технологи зэрэгт суурилсан тусгаар байдлын ойлголтууд гарч ирж байна. Товчхондоо 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал бол Манж Чин гүрний эрхшээлд 200 гаруй жил оршиж, төрийн тусгаар тогтнолоо алдсан монголчууд эгэл ард, лам, тайж, ноёд бүгдээр эзний ёсоор өөрсдийн үйл хэргээ мэдэх язгуур эрх ашиг дээрээ нэгэн сэтгэлээр эвлэлдэж нэгдэж, Чин гүрний эрхшээлээс гарч, төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан түүхэн үйл явдал юм.

1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын түүхийн асуудал бол аав, охин шинжлэх ухааны доктор Л.Жамсран, Жамсрангийн Урангуа зэрэг тэргүүтэй олон судлаачид бүтээлүүдээ туурвисан, судалгааны маш өргөн агуулгатай, өргөн хүрээтэй сэдэв. Тэгэхээр энэ удаагийн ярилцлагаа төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулах үйл хэрэгт хүчин зүтгэсэн зарим эх орончдын тухай ярилцья гэж бодож байна.

-Тэгэлгүй яахав. Лам, хар, тайж, ноёд гэлтгүй хүчин зүтгэсэн гэж ойлгодог?

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд хар, лам, тайж, ноёд бүгд нэгэн сэтгэлээр оролцож, төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулахад хүчин зүтгэсэн гэж дээр өгүүлсэн.

Шашны зүтгэлтнүүдийн төлөөлөл болсон түүхэн хүний нэг бол Их Хүрээний гавж лам, Богд хааны даалгавраар Орос болон Туркт тусгай үүрэг гүйцэтгэж явсан Намжилын Хаянхирваа. Тэрбээр хаант төрийн нууц ажлыг тодорхой мэддэг, Халимагт олон жил шавилан сууж, дараа нь Туркт явж тусгай үүрэг гүйцэтгэж байв. Үүнийг нотлох баримтууд эдүгээ архивын хуудаснаа хадгалагдан үлдэж. Тухайлбал: Тэрбээр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед гадаадад тусгай үүрэг гүйцэтгэж байсан тухайгаа “… Олноо Өргөгдсөний хоёрдугаар оноос эхлэн эзэн хаан Жибзундамба хутагт, шанзудба Бадамдорж, чин ван лам Дашдэндэв нар сүм хийдийн дотор тагнуулын байгуулалт хийж, Да амбан, Магсар бээс харчуудын дотор тагнуулын ажил зохион байгуулж байхад Богдын дэргэд байсан Баатар захирагч тагнуулын ажилд товчлогчийн чанартай оролцож, гадаадаас ирсэн мэдээ зүйлийг Богдод нэвтрүүлэн өгөх ба Жибзундамба зэрэг дээд удирдагчдын гадаадад гарах ба дотоодын бүхий л бичиг хэргийг ерөнхийлөн эрхэлж байв. Баатар захирагч бүхий л мэдээг өөрийн гараар бичиж, Богдод өгдөг журамтай байв” хэмээсэн байдаг.

Мөн Н.Хаярхирваа эсперанто хэлийг Монголд дэлгэрүүлж байсан анхны хүн бөгөөд нэрт эрдэмтэн Бямбын Ренчин Хаянхирваагаар эсперанто хэл ззалган сурсан тухайгаа дурсахдаа “Би Хаянхирваагаар багшлуулж, эсперанто хэл сурсан. Хаянхирвааг би 1923 оноос танина. Намайг 1927 онд Судар Бичгийн хүрээлэнд ирж ажиллахад ДХГ-ын даргаар ажиллаж байсан. Чингээд намайг “эсперанто хэл сурч үз. Маш хялбархан хэл” гэхэд нь заалгасан. Чингээд эсперанто хэлээр ярих, тэр хэл дээрх ном үзэх гэж уулздаг байсан. Хаянхирваа энэ хэлээр бичсэн ном орчуулж байсан” хэмээн өгүүлсэн байдаг.

Хожим 1926 оноос Дотоодыг хамгаалах газрын даргаар ажиллах хугацаандаа Зөвлөлтийн зөвлөх, сургагч нар их гүрний бодлогыг хэрэгжүүлж, Монголын улс төрийн зарим зүтгэлтэн, сэхээтнийг хэлмэгдүүлж, тус улсын бүх ажилд шууд хутгалдан оролцох болсныг хязгаарлах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгаад өөрөө эцэстээ хэлмэгдэн хохирсон байдаг.

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд алтан ургийн тайж, ноёд оройлон оролцсон байдаг. Энэ тухай өгүүлбэл?

-Яах аргагүй хувьсгалын манлайлагч удирдагчид нь алтан ургийн тайж, ноёд байсан. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг ялалтад хүрэх урьдач нөхцөлийг бүрдүүлэх, Тусгаар Монголын төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж, түүхэн үүрэгтэй оролцсон хүмүүсийн нэг бол алтан ургийн тайж Жонон ван Ширнэндамдин. 1931 онд улс төрийн хэргээр баривчлагдах үедээ өгсөн мэдүүлэгтээ “… арван естэйгөөс эхлэн Манж амбан сайдын яамнаа алба гурван жил хааж, Чин Улсын эцсийн үед Хаалган хотноо Монгол-Дөрвөдийн албыг 40 жил шахам төлөөлж байсан. Ширнэндамдин би бол монгол овогтны үндсийг хамгаалах бодлогыг хэдийнээс бодож эрмэлзсээр ирсэн нь одоо хэвээр болой. Миний бие Ардын засаг байгуулсны дараа Холбоот улстай гэрээ байгуулах хэргээр явахдаа бид Тагна Тува, Дотоод Монгол зэргийг монгол овогтонд нэгтгэх тухай уул гэрээнд оруулах саналыг гаргаж байсан боловч уг саналыг бусдад эзэрхэх гэсэн бодлого хэмээн хэрэгсээгүй болой” гэсэн байдаг.

Бээжинд Манжийн хааны ордонд сууж байх үед нь1912 онд VIII Богдыг хаанд өргөмжлөх ёслолын үеэр Богд хаан болон Ханддорж ван тэргүүтэй алтан ургийн ноёдыг устгахаар “галт бөмбөг шидэхдээ гавшгай хэдэн хятад туршуул Хүрээ рүү гарсан”-ыг Хөлөнбуйрын төв Хайлаараас Монголын тагнуулчаар дамжуулан мэдээлсэн түүхэн баримт байдаг. Энэ нарийн мэдээллийг дээд түвшинд суугаа албан тушаалтан Ширнэндамдин тайжаас өөр олж чадаж, мэдээлэх хүн тухайн үед байгаагүй.

Хожим Ардын Засгийн газраас түүнийг 1923, 1924, 1927 онуудад тусгай үүрэг гүйцэтгүүлэхээр Хятадад томилон илгээсэн бөгөөд Монгол Улсын гадаад байдал түгшүүртэй байсан тэр үед гадаад орны байдал, улс төрийн зүтгэлтнүүдийн санаа бодол, эрмэлзлэлийг тандан мэдэх даалгаврыг гурван удаа амжилттай биелүүлж, тухай бүр чухал мэдээ сэлт олж ирж байсны зэрэгцээ гадаадад амьдарч буй нөлөө бүхий монгол гаралтай хүмүүстэй холбоо тогтооход ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.

-Эгэл ардуудын оруулсан хувь нэмрийг бас дурдах нь зүйтэй байх. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд гар бие оролцож, түүхэнд нэрээ үлдээсэн ард олон байсан гэдэг?

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үйл хэргийг амжилтад хүрч, тусгаар тогтнолоо бусад улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд эгэл ардаас эхлээд бүхий л давхаргынхан идэвхийлэн хүчин зүтгэсэн байдаг. Эгэл ардын төлөөлөл Ажвайн Данзан нь Богд хаант болон Ардын Засгийн хоёр төрийн нүүрэнд эх орныхоо үндэсний нэгдэл, тусгаар тогтнолын төлөө амь насаа хайрлалгүй зүтгэж явсан тагнуулч, “япон” хэмээн алдаршсан англи, япон, хятад, орос, төвд хэлний мэдлэгтэй, Москва, Бээжин, Токиод төрийн албаны өндөр зиндааны түшмэдээс эхлээд дипломатчид, худалдаачид хүртэл танигдсан Олноо Өргөгдсөн төрийн зүтгэлтэн байв.

1913 оны нэгдүгээр сард Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэд “Японтой харилцаа тогтоох, Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрүүлэх, Ар, Өвөр Монголыг хамаарсан тусгаар тогтнолын талаар Японы үзэл бодлыг лавлаж мэдэх”-ээр явсан хэрэг нь бүтсэнгүй буцан ирсэн байна.

Үүний дараа хэрэг явдлыг илээр явуулж болохгүйд хүрмэгц туршлагатай тагнуулч “япон” хэмээх А.Данзанг 1914-1915 оны үед Гадаад яамны сайд чин ван М.Ханддоржийн даалгавраар Харбинд явуулж, япончуудын Монголын талаарх байр суурь, Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрүүлэх болон дипломат харилцаа тогтоох боломж нөхцөл буй эсэхийг тандан мэдэхээр явуулж байв.

А.Данзан Японд явсан тухайгаа 1932 онд мэдүүлэхдээ “Миний бие урьд автономит засгийн үед Япон Улсад хувийн хэргээр зугаацан явахаар зохих газар мэдүүлэхэд тэр үеийн Гадаад яамны сайд Цэрэндоржоос чиний явах гэсэн чинь зүйтэй. Ер нь Монголоос Японд явсан хүн байдаггүй хэмээн хүлээн зөвшөөрч, тус хотноо байсан Сато хэмээх хүний хамтаар Японы нийслэл Токио хотноо очиж, Гадаад яамны зэрэг газруудаар очсон ба өөрийн хэргээр зугаацан явсан атал Японоос намайг их л хүндэтгэн үзэж, Гадаад яамандаа хүлээн авч, элдэв олон үзэсгэлэн ба цэргийн хэрэглэл, зэр зэвсэг тэргүүтнийг бүгдийг үзүүлсэн… Хамт явсан Сато бол урьд монгол газар тагнуулаар ирж байсан бөгөөд дараа 17 (1927) онд Жанчхүү хотноо дахин учирсан” хэмээжээ. Үүнээс үзэхэд А.Данзан тэрхүү Сато гэгчийг Хүрээнд хэдэн жил суусан мэргэжлийн тагнуулч гэдгийг мэддэг байсан нь Богдын тагнуулын алба мэргэжлийн түвшингээр чамлалтгүй байсныг илтгэдэг.

Хожмоо 1921 онд Ардын хувьсгалыг ялалтанд хүргэх, тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа сахин хамгаалах үйлсэд эдгээр хүмүүс ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг.

Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 111 жилийн ой тохиож байна.

1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний энэ өдөр Монгол Улсын түүхэнд 200 гаруй жил үргэлжилсэн Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгон Монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо зарлаж, VIII Богдыг Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжлөн түүнд төрийн тамга, төрийн далбаа, өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван яам бүхий засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гарган, тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан юм.VIII Богд Жавзандамба хаан ширээнд суусан 1911 оноос он тооллыг “Олноо өргөгдсөн”, улсын цолыг “Монгол”, Их хүрээг “Нийслэл хүрээ” хэмээн нэрийджээ. Монголчуудын сэргэн мандлын эхийг тавьсан 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь төрт ёсны өнө эртний уламжлалтай Монголын ард түмний түүхийн онцгой хуудас, хойч үе нь бахархан дурсвал зохих түүхт үйл явдал юм. Энэхүү Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь Монголчуудын туурга тусгаар улсаа сэргээн байгуулах гэсэн олон арван жилийн мохошгүй хүсэл тэмүүлэл, тууштай тэмцлийн биелэл, үндэсний ухамсрын их сэргэлтийн эхлэл болсон билээ.

УИХ-ын 2007 оны наймдугаар сарын 16-ны хуралдаанаар арванхоёрдугаар дугаар сарын 29-ний өдрийг “Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр” хэмээн “нийтээр тэмдэглэх тэмдэглэх баярын өдөр” болгон хуульчилсан юм. Хуулийн дагуу энэ өдөр бүх нийтээр амран, тэмдэглэн өнгөрүүлдэг уламжлалтай.

Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 111 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд цол, одон, медаль гардуулах ёслол 10.00 цагт болно. Түүнчлэн ойд зориулсан уламжлалт арга хэмжээг Богд хааны ордонд музейд зохион байгуулах аж.

-ОДООГИЙН БАЙДЛААР 9.9 МЯНГАН ТОНН МАХ, ДАЙВАР БҮТЭЭГДЭХҮҮН ЭКСПОРТОЛСОН-

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

-Та сайд болоод чамгүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд салбартаа хийсэн томоохон ажил юу байна вэ?

-Олон улсын жишгээр мал, махаа экспортлох эрүүл бүс байгуулах тухай манай яамнаас бодлого гарган “Мал эмнэлгийн хорио цээрт дэглэм бүхий эрүүл бүс байгуулах тухай” Засгийн газраас тогтоол батлууллаа. Хэдийгээр манай бэлчээрийн хонины мах олон улсад “Эрүүл” гэдгээрээ танигдсан ч, үхрийн махны тухайд шимэгч ихтэй учраас улс орнууд импортлохоос зайлсхийдэг. Тиймээс тус тогтоол батлагдсанаар Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын стандартыг хангасан чанартай малын махыг хоёр жилийн дараа гадны зах зээлд нийлүүлэх баталгаа болж байна. Мөн экспортод гаргах малын махыг квотгүй болгож, нэг цонхны бодлогоор борлуулахаар шийдвэрлэлээ. Нэг цонхны бодлогоор борлуулалт хийснээр малын махны суурь үнийг тогтмол зарлан мэдээлж байх юм. Мах бэлтгэгчдийн хувьд ч бүтээгдэхүүнийхээ чанарт анхаарах нь эргэлзээгүй. Цаашлаад зөвхөн олон улсын зах зээлд малын мах нийлүүлэхээс гадна дотоодын хэрэглэгчдийнхээ малын чанартай мах хэрэглэх боломжийг хангахаар ажиллаж байна. Тухайлбал, 2023 онд бод мал, ялангуяа таван сая гаруй үхэр сүргээ ээмэгжүүлэн бүртгэлжүүлэх зорилт тавин төлөвлөгөө баталлаа. Ингэснээр хэрэглэгчдийн гарт очиж буй мал, махны гарал үүсэл тодорхой болж, эрүүл хүнс хэрэглэхийн сацуу малын хулгай хийдэл таслан зогсоогдоно. Бид чанаргүй хувцас хэрэглэж болох ч чанаргүй хүнс хэрэглэж хэрхэвч болохгүй. Тиймээс Монголдоо үйлдвэрлэж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүний импортын гаалийн татварыг хоёр жилд үе шаттайгаар нэмэгдүүлж, үндэсний үйлдвэрлэлээ “Төрийн хамгаалалт”-д авахаар шийдвэрлэж байна. Эх оронч сэтгэлгээгээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, үндэсний баялаг бүтээгчдээ дэмжин яамны дэргэдэх олон улсын хөнгөлөлттэй зээл, төсөл, хөтөлбөр, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас 70-аас доошгүй хувийг орон нутгийн үйлдвэрүүдэд хуваарилан санхүүжүүлэх шийдвэр гаргалаа. Энэ нь орон нутгаас олон улсад борлуулалт хийх боломжийг бий болгоно. Мөн үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжин угаасан бус зөвхөн самнасан ноолуур экспортлох бодлогыг Засгийн газрын хуралдаанд оруулж, батлуулсан. Үүний үр дүнд одоо байгаа 2200 ажлын байрыг хадгалж, 4000-5000 ажлын байрыг шинээр бий болгох юм. Харин газар тариалангийн салбарын тухайд хүнсний ногооны дотоодын үйлдвэрлэлийн хангамж 73 хувьд хүрлээ. Хүнсний ногооны үйлдвэрлэлийг дэмжих талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” Засгийн газрын тогтоолыг батлуулж хэрэгжилтийг зохион байгуулснаар зах зээлд борлуулагдсан 10 нэр төрлийн хүнсний ногоонд мөнгөн урамшуулал олголтыг цахим бүртгэлийн системээр эхлүүлээд байна.

-Та махыг гадагшаа экспортлох асуудлыг доривтой ажил хэрэг болгож хийнэ гэж байсан. Өөрөөр хэлбэл, махаа бид гуйж биш гуядаж өгдөг болно гэсэн. Энэхүү ажилд ямар бодлогоор хэрхэн ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар манай улс гадагшаа хэчнээн хэмжээний мах экспортолсон байна вэ?

-Одоогийн байдлаар БНХАУ, ОХУ, Япон, Казахстан, Киргизистан, Узбекстан, Азербайжан, Иран, Арабын нэгдсэн Эмират, Катар, Гонконг, Вьетнам улсууд руу 36.4 сая ам.долларын өртөг бүхий 4.5 мянган тн адууны мах, 80.0 тонн үхрийн мах, 3.3 мянган тн хонь, ямааны түүхий мах, 1.7 мянган тн боловсруулсан мах, 230.1 тн дайвар бүтээгдэхүүн нийтдээ 9.9 мянган тонн мах, дайвар бүтээгдэхүүн экспортолсон байна. Манай улсын мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын 90 гаруй хувийг БНХАУ, үлдсэн хувийг Иран, Арабын нэгдсэн Эмират Улс болон Хонконг эзэлж байна.

-Махыг экспортлохын тулд яг ямар системээр явах учиртай юм бэ. Та үүнийг энгийн жишээн дээр тайлбарлаж хэлэхгүй юү. Тухайлбал, мах малчдад бий. Малчид үүнд хэрхэн оролцохоос эхлээд ямар шат дамжлагаар мах гадагшаа гарах вэ?

-Малчид гадны оронд мах экспортлох эрхтэй үйлдвэрт хандаж, малаа төхөөрүүлэх, эсхүл худалдах замаар нөөцийн үр ашгийг хүртэх боломжтой. Шууд малчдын гар дээрээс мах худалдан авч, экспортлох боломжгүй байдаг. Энэ нь импортлогч орноос тавьж буй стандартын шаардлага, хоёр орны хооронд байгуулсан хэлэлцээр, протоколын хүрээнд хийгддэг. Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын журмын дагуу Монгол Улсаас мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох хүсэлт гаргасан аж ахуйн нэгжид импортлогч улсаас хянан магадлагааг хийж, шаардлага хангасан үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийг тухайн импортлогч орны эрх бүхий байгууллагын цахим системд бүртгэсний дараа тус улсад мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох эрх үүсдэг. Мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох хүсэлтэй мал төхөөрөх, мах боловсруулах үйлдвэрт мал эмнэлэг, хорио цээрийн үзлэг, хянан магадлагааг холбогдох төрийн байгууллагууд хамтран хийж, стандартын шаардлага хангасан аж ахуйн нэгжийн нэрсийг импортлогч улсад хүргүүлнэ. Тус улсын Гаалийн ерөнхий газраас ажлын хэсэг томилогдож, Монгол Улсад ажиллан, хянан магадлагаа хийсэн санал, дүгнэлт, импортлох тухай холбогдох шийдвэрийг гаргаж, албан ёсоор мэдэгдэнэ. Хэрэв ажлын хэсэг импортлох тухай холбогдох шийдвэр гараагүй тохиолдолд аж ахуйн нэгжид үйл ажиллагаагаа сайжруулах арга хэмжээ авах тухай санал, дүгнэлтийг ирүүлж, авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний тайлан, танилцуулгыг тухайн улсын талд хүргүүлдэг.

-Махны экспорт хэдий хэр хэмжээнд хүрч байж бид бодит утгаараа эдийн засгийн үр өгөөжийг нь хүртэх юм бэ?

-Монгол Улсын хэмжээнд экспортлох махны боломжит нөөц нь малын тоо толгойн өсөлт болон хүн амын хүнсний хэрэглээтэй шууд холбоотой. Энэ онд зах зээлийн эргэлтэд оруулах хонины махны 30 хувийг, ямааны махны 70 хувийг, үхрийн махны 20 хувийг, адууны махны 80 хувийг буюу нийт 185.8 мянган тонн мах экспортлох нөөцтэй байна. Боломжит нөөц буюу 185.8 мянган тонн мах экспортолбол эдийн засгийн үр өгөөж хүртэх боломжтой. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ, нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, зах зээлийг тэлэх зорилгоор холбогдох орнуудтай гэрээ, хэлэлцээрийг байгуулахаар ажиллаж байна. Тухайлбал, Казахстан, Узбекистан зэрэг улсад халал аргаар бэлтгэсэн махны экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр талууд хамтран ажиллаж байна. Монгол Улсаас мах, махан бүтээгдэхүүнийг экспортлогч аж ахуйн нэгж нэг удаагийн экспортын баримт бичгийн бүрдүүлэлт хийхэд нийт давхардсан тоогоор 50 баримт бичгийг бүрдүүлж байна. Тиймээс мах, махан бүтээгдэхүүнийг экспортлох баримт бичгийн бүрдүүлэлтийн шат дамжлагыг бууруулах, хугацаа хэмнэн мах, махан бүтээгдэхүүнийг Хөдөө аж ахуйн биржээр дамжуулан нэг цонхны бодлогоор экспортлохоор “Экспортын нэг цонх”-ны цахим систем нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна.

-Малын гаралтай түүхий эдийг боловсруулах салбар Монголд үндсэндээ үгүй болсонтой адил байна. Энэ салбарыг эрчимтэй сэргээх асуудалд салбарын сайдын хувьд ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ. Ядаж л малчид малынхаа арьс, ширийг өндөр үнээр өгчихмөөр байна шүү дээ…?

-Засгийн газрын 380 дугаар тогтоолоор “Ямааны ноолуурын боловсруулалт худалдаанд мөрдөх техникийн зохицуулалтыг баталсан. Манай улс дэлхийн ноолуурын 50 орчим хувийг бэлтгэн нийлүүлдэг томоохон үйлдвэрлэгч улс боловч бэлтгэсэн нийт ноолуурынхаа 70 гаруй хувийг зөвхөн угаагаад БНХАУ-д экспортолдог байсан. Энэхүү техникийн зохицуулалтыг мөрдөж эхэлснээр дотооддоо 100 хувь анхан шатны бүрэн боловсруулалт хийдэг болно. 2021 оны эхний 11 сарын байдлаар 374.3 тонн самнасан ноолуурыг экспортолж байсан бол 2022 оны эхний 11 сарын байдлаар 809 тонн самнасан ноолуурыг экспортолж, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 2.2 дахин өссөн байна. “Дархан арьс ширний цогцолбор”, “Шинэ ховд үйлдвэрлэл, технологийн парк”, “Дорнод зүүн бүсийн хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, технологийн парк”-ийг байгуулахаар ажиллаж байна. Эдгээр паркууд ашиглалтад орсноор малын гаралтай түүхий эд боловсруулах үйлдвэрийн хүчин чадал нэмэгдэнэ. Засгийн газрын 2022 оны 117, 144 дүгээр тогтоолын ноос, ноолуур, арьс , шир бэлтгэл, үйлдвэрлэлийн зориулалтаар 2022 оны 12 дугаар сарын байдлаар нийт 45 аж ахуйн нэгжид 119.9 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг тус тус олгоод байна. Үйлдвэрүүдэд хөнгөлөлттэй зээл олгосны үр дүнд дотоодын үйлдвэрлэлт болон төрийн худалдан авалт нэмэгдсэн байна.

-Монгол Улсын хоёр дахь эдийн засгийн гол салбар бол хөдөө аж ахуй. Гэтэл сүүлийн гуч гаруй жил бид энэхүү салбараас томоохон эдийн засгийн эргэлт авч чадахгүй байгаа гэдэг. Үүнтэй та санал нэг байна уу. Яавал бид энэ салбараас эрчимтэй эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох ёстой юм бэ. Хэдий хэр хугацаа хэрэгтэй вэ?

-Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбар нь малчдын орлогын эх үүсвэр, нийгмийн баталгаа болж байгаагийн зэрэгцээ хүн амыг хүнсээр, үндэсний үйлдвэрлэлийг малын гаралтай түүхий эдээр хангах, боловсруулах үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээний салбарын ажиллагсдыг ажлын байраар хангах, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэхэд шууд болон шууд бус хэлбэрээр онцгой үүрэг гүйцэтгэж байна. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нь жилээс жилд өсч, 2021 оны байдлаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн 30.8 хувь, экспортын орлогын 6.0 хувийг бүрдүүлж байна. Энэ салбараас эрчимтэй эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг бий болгоход дараах хэд хэдэн хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Тухайлбал, салбарын бүсчилсэн хөгжлийн бодлого тодорхой бус, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүний нөөц ихтэй бүс нутагт дэд бүтэц хөгжөөгүй, боомтуудын хөгжил сул, нийслэлд хүнс, хөнгөн үйлдвэрүүд дийлэнх нь байршиж байгаагаас орон нутагт үйлдвэрлэл хөгжөөгүй, санхүүгийн дутмаг байдал, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэлтийн тогтолцоо бүрдээгүй зэрэг нь ихээхэн нөлөөлж байна. Иймд олон улсын стандартын шаардлага хангахуйц, олон улсын чанарын хяналтын тогтолцоо нэвтэрсэн, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлд тулгуурлан томоохон бүтээн байгуулалтыг хөдөө аж ахуй үйлдвэрлэл хоршсон экспортын баримжаатай үйлдвэрлэл, технологийн паркууд, “Мал эмнэлгийн дэглэм бүхий хорио цээрийн бүс байгуулах, ХАА-н биржийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх замаар хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг экспортод нэг цонхны бодлогоор гаргах, экспортыг дэмжсэн бодлого, зохицуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр үр дүнд хүрнэ гэж үзэж байна.

-Баруун аймгууд болоод зарим орон нутагт өвөлжилтийн байдал сайнгүй байна. Малын үнэ ч уначихсан энэ үед малчид малаа нядлах уу, зуданд алдах уу гэсэн хоёр сонголт л байна. Малчдын амьжиргаа болоод цаг уурын байдал хүндхэн байна шүү дээ. Үүнд салбарын сайдын зүгээс малчдаа дэмжсэн, тусламж хүргүүлсэн ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Энэ сарын 1-ний байдлаар гаргасан зудын эрсдэлийн зургаас үзвэл нийт нутгийн 60 шахам хувьд их, 30 гаруй хувьд нь дунд зэрэг эрсдэлтэй байгаа бол 10 орчим хувьд бага болон хамгийн бага эрсдэлтэй байна. Зуд болох нэн их эрсдэлтэй сумдад Архангайн 17 сум, Баян-Өлгийн 11 сум, Баянхонгорын есөн сум, Говь-Алтайн 15 сум, Дорноговийн 6 сум, Дундговийн 3 сум, Завханы 14 сум, Өвөрхангайн 17 сум, Өмнөговийн найман сум, Увсын 18 сум, Ховдын 16 сум, Төвийн 16 сум, Хэнтийн найман сум нийт 13 аймгийн 158 сум байна. Эдгээр аймаг суманд 98583 өрхийн 35.5 сая мал өвөлжих бөгөөд үүнээс малчин өрхийн 11.8 хувь буюу 11628 өрх, малын 15.1 хувь буюу 5.3 сая мал отроор өвөлжиж байна. Малчид аль болох малаа борлуулах, нядлах нь зөв юм. Махны экспортоо чирэгдэлгүй явуулах зорилгоор нэг цонхны бодлогыг хэрэгжүүлж эхэллээ. Энэ оны 10 дугаар сараас эхлэн амьд мал экспортолж байна. Одоогийн байдлаар 1.3 сая ам.долларын өртөг бүхий 9900 толгой хонь, 5392 толгой ямаа, 11 толгой адуу нийт 15303 толгой мал экспортлоод байна.

-Отрын асуудалд нэг хэсэг маргаантай байсан. Үүнийг ер нь нэг талдаа гаргаад нэгдсэн удирдлага зохион байгуулалтад оруулж болохгүй юу. Ямар менежмэнт хийх шаардлагатай юм бэ?

-Отор нүүдлийн захиалгыг авч гэрээний үндсэн дээр хийдэг журамтай. Цөөн тооны малчид орон нутгийн удирдлагууддаа мэдэгдээгүй, эрүүл бүсээс эрүүл бүс рүү шилжилт хөдөлгөөн хийх мал эмнэлгийн гарал үүслийн гэрчилгээгүй зэрэг зөрчил гаргаснаас маргаан үүссэн тохиолдол гарсан.

Үүнийг тухайн аймгийн ХХААГ, МЭГ-ийнхан газар дээр нь үзлэг хийж, тархвар зүйн асуумжийн дагуу нэвтрүүлж зохицуулсан. Ер нь малчид дураараа отор нүүдэл хийх, тэр тусмаа өөр аймгийн хамгаалалтад авсан сум дундын отрын бүс рүү орох эрх байхгүй. Хаа хаанаа хариуцлагатай байхыг шаардана.

-Идэр есийн хүйтэн эхлээгүй байтал зарим орон нутгийн мал, малчид зутарч эхэллээ. Малын тарга муудаж байна. Энэ байдлаараа хавартай золговол ер нь л хүндхэн байх шинжиндээ орчихсон байна. Хаваржилт хүндрэх нь ойлгомжтой энэ цаг үед эртнээс эрсдэлийг бууруулах ямар бодлого байна вэ?

-Манай яам жил бүрийн 9, 10 дугаар сард ОБЕГ-т гангийн, эрсдэлийн үнэлгээ хийх хүсэлт илгээдэг. Энэхүү үнэлгээ нь аймгуудын эрсдэлийн зэргийг тогтоож, хамгийн их эрсдэл бүхий аймгуудад өвс, тэжээлийн тусламжийг хөнгөлөлттэй үнээр олгох Засгийн газрын шийдвэр гаргуулдаг. Яам малчдын өвс, тэжээлийн бэлтгэл хангуулах, аймаг,сум дүүргийн өвс,тэжээлийн аюулгүй нөөцийг заасан тоо хэмжээнд бэлдүүлэх тухай Засгийн газрын тогтоол гаргаж биелэлтийг хангуулдаг. Мөн хэрэгжилтийг орон нутагтай хамтран зохион байгуулна. Гамшгийн эрсдэлийн үнэлгээний дүнг УОК, Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэн орон нутгийн иргэд, малчдад нийгэм, эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх чадавхыг нэмэгдүүлэх зорилгоор Баян-Өлгий, Баянхонгор аймгийн Онцгой байдлын газар, Говь-Алтай аймгийн Алтай сум, Завхан аймгийн Баянтэс, Ховд аймгийн Булган, Алтай, Увс аймгийн Бөхмөрөн сумдын ЗДТГ, ЭМТ-үүдэд нийт долоон автомашин олголоо. Мөн Улсын нөөцөөс Архангай, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Төв аймгуудад тэжээл, Баянхонгор, Дундговь, Ховд, Өмнөговь, Өвөрхангай, Увс аймгуудад өвс, тэжээлийг 50 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр олгохоор шийдвэрлэлээ. Мөн өнөөгийн нөхцөл байдлыг НҮБ-ын ХААБ-ын дэргэдэх Хүнсний аюулгүй байдал, хөдөө аж ахуйн кластерын хуралд танилцуулсан бөгөөд тус хурлын үр дүнгээр одоогийн байдлаар Дэлхийн зөн-Монгол ОУБ-аас Ховд, Говь-Алтай, Завхан, Баянхонгор аймгийн эмзэг бүлгийн 1770 өрхөд 150.0 мянган ам.долларын, МУЗН-ээс Увс, Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай, Завхан, Баянхонгор, Өмнөговь, Өвөрхангай, Завхан, Дорноговь, Дундговь аймгийн 1000 өрхөд 107.5 мянган ам.долларын буюу өрх тус бүрт 100.0 ам.долларын бэлэн мөнгөний тусламж үзүүлэхээр боллоо. УОК-ын Нэгдсэн Шуурхай штабын хүрээнд ХХААХҮЯ, ХНХЯ, ЭМЯ, ЗТХЯ, цаг уурын байгууллагууд хамтран ажиллаж мэдээ, мэдээллээ нэгтгэх, чухал шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг төлөвлөхөөр нэгдсэн зохион байгуулалтад орж ажиллаж байна.