ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… Шиньжаан Уйгарын монголч эрдэмтэн Д.Цэвэгжавтай уулзсан тэмдэглэлийг дахин нийтэлж байна.
БНХАУ-ын Шиньжаан Уйгарын өөртөө засах орны Үрүмч хотын Шинжлэх ухааны академийн нэр хүндтэй профессор Д.Цэвэгжав эрдэмтнийг “Элэг нэгтэн” булангаараа та бүхэнтэй уулзуулъя. Тус хотод зохион байгуулагдсан Ази, Европын хэвлэл, мэдээллийн ажилтнуудын семинарт оролцох үеэрээ түүнтэй танилцаж, ахуй соёл, аж байдлынх нь талаар хөөрөлдсөн юм.
Д.Цэвэгжав гуай нэгэн дотнын найзаасаа “Олон улсын сэтгүүлчдийн хуралд Монгол хүн ирсэн байна” гэж сонсоод арга хэмжээ болсон газарт элэг нэгтнээ зорин ирж билээ. Ингэж бид уулзалдсан юм. “Сайн байна уу, би бол Цэвэгжав” гэж монголоор тун маруухан хэлж өөрийгөө танилцуулав. Монгол хүнтэй уулзсандаа тун ч их баяртай байгаа бололтой, хөөрч, омогшсон байдал царайнаас нь тод харагдаж байлаа.Найз нь ч өмнөөс нь “Монголчуудтайгаа уулзана гээд ихэд баярлан догдолсоор яаран ирсэн шүү” гэж нэмэв.
Д.Цэвэгжав гуай насны хувьд 60 дөхөж яваа, торгууд ястан л даа. Үрэмч хотод бага балчраасаа ирж суурьшсан гэнэ лээ. Олон үндэстэн ястантай энэ нутагт бүхий л насаараа амьдарсаар ирсэн болоод ч тэр үү төрөлх торгууд аялга нь хятад хэлтэй нэлээд уусчээ. Түүний зарим хэллэг нь ойлгогдохгүй, үгийн сонголт муутай байдал зэрэг нь монгол хэлний хэрэглээ байхгүйтэй холбоотой биз ээ. Тэглээ гээд Д.Цэвэгжав гуай монгол хэл, ахуй, ёс заншлаа ор тас гээчихээгүй. Хойч үедээ уламжлуулахаар зааж сургадаг тухайгаа бидэнд сонирхуулсан шүү. Ингээд бидний дунд ийм нэгэн энгийн яариа өрнөсөн юм.
-Д.Цэвэржав гуай та одоо Үрэмч хотын Шинжлэх ухааны академид яг ямар ажил хийж байна аа?
-Түүх, шашин соёл судлаач гэх үү дээ.
-Хаанахын түүх, соёлыг судалдаг юм бэ?
-Ерөнхийдөө Дундад улсын эртний түүхийг судалдаг. Тухайлбал, Хүннүгээс эхлээд Кидан, Түрэг, Монгол, Уйгар, Хятадын түүх, бурханы шашинг судалсан. Энэхүү судалгааныхаа ажлын хүрээнд хэд хэдэн ном хэвлүүлсэн байгаа. Сая шинээр гаргасан түүхэн судалгааны номоо та нарт дурсгал болгоё, ах нь. (номон дээрээ гарын үсгээ уйгаржинаар бичиж өгөв)
-За, баярлалаа. Та уйгаржингаар маш сайн бичиж байна шүү.
-Тэгвэл тануусын нэрийг бичиж үзүүлье л дээ.
-Ингэхэд та аль нутгийнх билээ. Хаана төрж, өссөн бэ?
-Хэрэйдийн Ван хааны удам угсаа даа(чанга, чанга инээв). Шиньжаан Уйгарын өөртөө засах орны нэг муж болох Баянгол аймагт төрсөн. Харин тануус Түшээт хан аймгийнх уу?
-Орчин цагт аймгуудын бүтэц өөрчлөгдөж, нэршил нь ч ондоо болсон. Хуучнаар бол Сайн ноён ханы нутаг л даа. Харин одоо бол Түшээт ханы нутаг болох Улаанбаатарт суурьшиж байгаа. Та Монголд очиж байв уу?
-Үгүй ээ. Очих юм сан гэж их л бодох юм. Тануусыг уривал ч дуртайяа очно шүү (инээв).
-Тэгвэл та Монгол оронд зочлоорой. Ингэхэд манай улсад таньдаг хүн бий юу?
-Монголд надад олон танил бий. Эрдэмтэн Бираг би танина. Яагаав, Улаанбаатар хотод амьдардаг шүү дээ. Та нар тэр хүнийг таних уу?
-Монголчууд энэ мундаг эрдэмтнийг мэднэ. Та түүнтэй яаж танилцаж байсан юм бэ?
-Түүнийг танина аа. Бид хуучны танилууд байгаа юм.
-Та нутаг руугаа очдог уу?
-Манай Баянгол аймаг ч сайхан шүү. Цэлгэр уудам тал, гол нууруудтай. Яг л ар Монголтой адил. Мал аж ахуйтай. Өглөө бүр бид цайныхаа дээжийг өргөж, бурхан шашиндаа сүсэглэн залбирдаг.
-Баянголын торгуудууд ямар шашин шүтэж байна?
-Бурханы, буддын шашнаа шүтдэг. Та нар ч гэсэн бурханы шашин шүтдэг биз дээ. Зонхова бурхан гээд л..?
-Тэгэлгүй яахав. Монголчууд буддын шашинтай ард түмэн шүү дээ. Баянголаймагт танай хамаатнууд хэр зэрэг байна?
-Манай ах дүүс байгаа. Одоо зарим нь хөдөөнөөс манайд ирчихсэн байна. Тэд борц авчирсан. Тануусыг манайд очвол сайхан борцтой шөл хийж өгмөөр байна.
-Баярлалаа. Гэхдээ бидэнд айлд очих зав үнэндээ гарахгүй. Шахуу хөтөлбөртэй. Ингэхэд та нар монгол хоолоо хийж иднэ биз?
-Иднэ, иднэ. Борцтой шөлтэй хоол ч сайхан амттай шүү, тийм ээ.
-Баянголын торгуудуудад монгол хэлийг сургуульд хэрхэн заадаг вэ. Тэд хоорондоо монголоор ярьдаг уу?
-Бидэнд тод монгол, худан монгол бичиг заадаг байлаа.Тиймээс балчир байхаасаа л монгол хэлээр бүгд ярьж мэднэ. Торгуудууд хоорондоо бол монголоор ярина аа, ярина. Голдуу бага сургуульд нь монгол хэл заадаг. Харин дунд сургуульд оронгуут нь хятад хэл заана. Гэсэн ч бид энэ хоёр хэлийг хавсарч хүүхдүүдэд сургахыг хичээдэг. Ингэхээр бид хос хэлтэй болчихож байгаа юм (инээв).
-Хятадын ерөнхий боловсролын сургуулиудад Монголын түүхийг заахдаа гуйвуулдаг гэх юм билээ. Энэ үнэн үү?
-Тийм зүйл огт байхгүй ээ. Бидэнд бол Дундад улсын болоод мануусын өөрсдийнх нь түүхийг өгүүлсэн судар олон байна. Тэрийг эх сурвалжаа болгодог юм. Хятадад түүхийн маш олон эх сурвалж, ном зохиол бий. Тэр дундаа шашны холбогдолтой түүх арвин.
-Баянголд Монгол гарал угсаатай хичнээн хүн байгаа вэ. Хэзээнээс энэ нутагт ирж суурьшсан юм бол?
-Түүхээс авч үзвэл, 1771 онд Ижил мөрнөөс нүүж ирсэн байдаг юм. Манай Увш хаан биднийг дагуулж ирсэн л дээ. Баянгол, Бор талын монголчууд нийлээд 20 түмэн хүн бий. Энд Торгууд, Хошууд, Цахар, Өөлд ястнууд бий. Тэрэн дундаас Торгууд хамгийн олон нь.
-ТэдМонголынхоо түүх соёл, ёс заншил, уламжлалыг хэр зэрэг хадгалан авч явж байна?
-Бидний дунд эрдэм мэдлэгтэй хүн олон байгаа. Сүм хийд, сургууль олноор бий болж, бүтээн байгуулалтууд ч арвин ундарч байна. Элэг нэгтэнтэйгээ уулзсан чинь сайхан байна аа. Амьдрал сайхаан.
-Баянголын монголчууд маань нутаг хошуундаа эрийн гурван наадмыг хийдэг үү?
-Долдугаар сарын сүүлчээс наймдугаар сарын эхээр, зуны дэлгэр цагт бид наадмаа хийдэг. Морь уралдуулж, сур харваж, хүчит бөхөө барилдуулна. Хошуу, хошуу сум, сумандаа гэрээ бариад бэсрэг наадмаа хийнэ дээ. Яг л ар Монголтой адил.
-Цагаан сарын баярыг тэмдэглэхдээ Монголоороо хийдэг үү, Хятадын ёс жаягийг дагадаг уу?
-Уламжлалынхаа дагуу л цагаан сарын баярыг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг дээ.
-Шиньжаанд нийт 13 үндэстэн ястан байдаг. Тэдний дундаас монголчуудын ахуй соёлд төр засгаас их анхаарал тавьдаг тухай энд болж байгаа Олон улсын хэвлэл мэдээллийн салбарынхны чуулга уулзалтын үеэр онцолж байсан. Амьдрал дээр ямар байдаг юм бэ?
-Тиймээ, монголчуудад анхаарал тавьдаг шүү. Бидний ёс заншил, түүхэн өв уламжлалаа хадгалан авч явах байдалд төрөөс хориг саад тавиад байдаггүй. Харин ч хойч үедээ өвлүүлэн уламжлуулахад анхаарал тавьдаг гэхэд болно. Тэр утгаараа Монгол дунд сургууль олон бий. Дээд сургууль ч зөндөө байгаа. Хүүхдүүд маань бага сургуульдаа монгол бичиг, соёлоо судалдаг. Дунд сургуульд ороод бүх хичээлүүдийг хятадаар үзнэ. Тэгээд их, дээд сургуульд орохоор Хятад, Монгол хэлээр хичээлүүдээ судалдаг.
-Дэлхийн томоохон агентлагууд Шиньжааны үймээний талаар их мэдээлдэг. Тэдний тэмцэл, мөргөлдөөний талаар та юу хэлэх вэ?
-Тэр яахав ээ(Шиньжаанд болдог мөргөлдөөнүүдийг төвөгшөөсөн шинжтэй хэлэв). Тийм ч мандаад байх асуудал байхгүй. Амьдралд жижиг мөргөлдөөн, тэмцэл, үл ойлголцол олон байдаг шүү дээ. Ахан дүүс хүртэл хоорондоо муудалцаж, маргалдахыг алийг тэр гэх вэ. Уйгаруудын дунд байгаа хоорондын үл ойлголцол, зөрчил тэмцэл нь Шиньжааны өөртөө засах орны нэр хүндийг ихэд унагадагт харамсдаг юм. Энэ бол бидэнд хамаагүй асуудал. Бид чинь их бодь хүмүүс шүү дээ. Тиймэрхүү зүйлд яснаасаа дургүй. Ер нь бол Шиньжааны энэ 13 үндэстэн дунд уйгарууд хүн муутай. Хасагууд орж ирж, аливаа хэрэг төвгийг хутган үймүүлдэг гэх юм билээ.
-Д.Цэвэгжав гуай бидний семинарын завсарлагаа дуусч байна. Дараа таныг Монголд очихоор тухтай уулзъя.
-Тэгье, тэгье. Баярлалаа, баяртай.
Тэрбээр бидэндтэй уулзсандаа маш их сэтгэл нь хөдөлсөн бололтой байв. Манай яруу найрагчдын хэд хэдэн дуу шүлгийг мэддэг тухайгаа сонирхуулж байсан гээч. Б.Цэвэгжав гуай тал нутгийн тухай дууг дуулахдаа хоолой зангируулав. Эх нутгаа санан мэгшсэн сэтгэлийнх нь хур түүний нүдний аягыг дүүргээд авлаа. Ийнхүү бид эргэн уулзалдахын ерөөл тавин тус тусынхаа ажлыг хөөцөлдсөн юм.
Монголдоо ирээд нэлээд хэд хоносны дараа гар утсанд арав гаруй оронтой тоо бүхий танихгүй дуудлага орж ирэв. Харилцуурын цаанаас танил хоолой дуугарах нь тэр. “Д.Цэвэгжав байна аа. Тануус сайн уу” гэж байна шүү. “Сайн, сайн. Таны ажил төрөл тавлаг уу” гэхэд “Ажлаа хийж байна аа. Монголчуудыгаа санаж байна шүү” гэж байлаа. Тэрбээр саявтар нэг ярихдаа шинэ оны мэнд дэвшүүлж байв. Хэрэв түүний ажил төрөл нь амжвал ирэх зун наадмаар Монголд зочлохоор төлөвлөснөө дуулгаж байна лээ.
М.МӨНХЦЭЦЭГ