Month: September 2022

Экспортын орлогын гуравны нэгээс илүү хувийг бүрдүүлдэг нүүрсний салбарын худалдаа, хөрөнгө оруулалтын олон улсын чуулга уулзалт “Coal Mon­golia-2022” өчигдөр Шангри-Ла зочид буудалд эхэллээ. Тус чуулга уулзалт ковидоос шалтгаалж хоёр жил өнжсөний эцэст болж байгаа нь энэ. “Сэргэлтийг хамтдаа” уриан дор өрнөж буй уг чуулга уулзалтыг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар нээж үг хэлсэн бол эхний өдрийн хуралдаанууд “Шинэ сэргэлтийн бодлого нүүрсний салбарт, нүүрсний салбарын оролцогч талууд”, “Уул уурхайн салбар дахь технологийн дэвшил, инноваци”, “Нүүрсний зах зээл дэх өөрчлөлт, түүний дүн шинжилгээ” гэсэн сэдвийн дор өрнөв. Өнөө жил нүүрсний салбар дангаараа 1.5 их наяд төгрөгийн орлогыг төсөвт бүрдүүлнэ, оны эхнээс хойш 14 сая орчим сая тонн нүүрс экспортолсон гэх мэдээг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас өгч байлаа.

Чуулга уулзалтын анхаарал татсан илтгэгчийн нэг нь “Монгол нүүрс” ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Ж.Золжаргал байв. Тэрээр “Нүүрсний үйлдвэрлэлд тулгамдаж буй асуудлууд ба боломжууд” гэсэн сэдэв сонгожээ. Ж.Золжаргалын хөндсөн эхний асуудал нь Гашуунсухайт, Шивээхүрэн дээр барьсан терминалууд. Гашуунсухайт дээр барьсан байгууламж гэхэд хүчин чадлынхаа тавны нэгийг л ашиглаж яваа гэнэ. Шивээхүрэнгийн тухайд контейнерийн терминал нь бэлэн болчихсон хэрнээ ашиглалт нь тэг байгаа аж. Хөрөнгө мөнгө зарцуулаад хийсэн терминалыг ашиглах ганц арга нь төр засгаас Хятадын талтай хэлэлцээ хийх юм байна. Засгаас энэ мэт асуудалд анхаараад өгчихвөл оны сүүлээр нүүрсний борлуулалт өсөх боломж бий хэмээн “Монгол нүүрс” ассоциацийн гүйцэтгэх захирал онцолж байв.

Түүний онцолсон дараагийн тулгамдсан асуудал бол жишиг үнэ, АМНАТ. Нүүрсний АМНАТ эдийн засгийн “шүдний өвчин” болсныг Ж.Золжаргалаас эхлээд засаг төлөөлсөн эрхмүүд ч онцолж байсныг тодотгоё. “Монгол нүүрс” ассоциацийн гүйцэтгэх захирал “Монгол Улсын хэмжээнд нүүрсний экспортын жишиг үнэ гэж тогтоогоод, гэрээний буюу бодит борлуулалтын үнээс бус, тэрхүү жишиг үнээр тооцон татвар авж байгаа. Жишээ нь, сүүлийн үед бодит борлуулалтын үнэ баяжуулсан коксжих нүүрсэн дээр л гэхэд хамгийн ихдээ тонн нь 150 орчим доллар байтал, Австралийн юм уу Хятадын аль нэг боомтын 300-400 ам.долларын үнийг жишиг болгон тооцоод, уг дүнгээр татвар авчихдаг гэсэн үг. Энэ нь нүүрсний компаниудад маш хүндээр тусдаг. АМНАТ буюу роялти татварыг ч бодит борлуулалтын үнээс маш зөрүүтэйгээр тооцон авдаг.

Үүнээс болж нүүрс экспортлогч компаниуд ихээхэн хүндрэл, алдагдалтай нүүр тулсаар яваа. Одоо эргээд харахад энэ нь дан ганц компаниудын алдагдал гэхээсээ илүү улсын эдийн засагт сөрөг нөлөө учруулж эхэлсэн. Цаасан дээрх тоог харвал 2022 оны эхний хагаст Монгол нүүрсний экспортоос гурван тэрбум ам.долларын орлого олсон гэж харагдана. Үнэхээр ийм их хэмжээний валют орж ирсэн бол өнөөдөр ам.долларын ханш бодитоор тогтворжин, буурах ёстой. Гэтэл Монголбанкны валютын нөөц алдагдалтай хэвээр байна. Статистик, дүн мэдээ буруу байснаар бүх анализ, бүх шийдвэрүүд бурууддаг. Нүүрсний экспортын орлого ба татварыг бодит бусаар тооцож ирсний сөрөг нөлөө нь ийнхүү улсын эдийн засаг, статистик, дүн мэдээнд хүртэл буруугаар нөлөөлж, төр засгаас буруу зөрүүтэй мэдээлэлтэйгээр, буруу зөрүү шийдвэр гаргах нөхцөл бүрдээд байна. Салбарын ассоциаци холбоод энэ асуудлаар нарийн тооцоо гарган, яамдад уламжлан ажиллаж байгаа ч бодит үр дүн өнөөхөндөө анзаарагдахгүй байна” хэмээн онцоллоо. Тэрээр ярианыхаа төгсгөлд “Компаниуд АМНАТ-аас гадна аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар гэх мэт бүх л татвар хураамжаа төлдөг. Өнөөдөр эдийн засаг хэцүү байна. Буруу шийдвэрээс болж ийм хэцүү үед АМНАТ-ын дарамтад орчихоод байна. Тэр нь акт, өр болчихсон яваа. Үүнийг хүлээн зөвшөөрч болохгүй” гэсэн юм.

“Coal Mongolia”-д оролцогчдын онцолсон тулгамдсан асуудлуудад тэсэлгээний түүхий эд ч багтав. Хойд хөршөөс импортолдог тэсэлгээний түүхий эд дайны байдлаас болж тасарч магадгүй байгаа аж. ОХУ тэслэх материалыг стратегийн чухал нөөцөд багтааж экспортлох хэмжээнд нь хязгаар тогтоожээ. Өнөө жилийн хувьд асуудалгүй ч ирэх жил тэслэх материалын хомсдолд орж магадгүй нь. Хэрвээ ийм байдал үүсвэл нүүрсний уурхайнууд ажиллах аргагүй болно гэсэн болгоомжлолыг салбарын компаниудын төлөөллүүд хэлж байв.

Чуулга уулзалтын анхаарал татсан илтгэлүүдийн нэгийг “Биг Могул” хөрөнгө оруулалтын сангийн захирал Б.Батмөнх тавьсан юм. Тэр илтгэлээ “Эрчим хүчний нүүрс дараагийн тэрбум ам.долларын салбар мөн үү” гэж гарчиглажээ. Дэлхийн улстөрийн уур амьсгал хүйтэрч байгаа ийм үед улс орнууд эрчим хүчнийхээ аюулгүй байдалд онцгой анхаараад эхэлчихсэн. Урд хөрш гэхэд өнгөрсөн жил нүүрсний олборлолтын хүчин чадлаа 300 сая тонноор өсгөж байв. Энэ алхмыг нь шинжээчид “Гаднаас нүүрс авахгүйн тулд дотоодын олборлолтоо нэмсэн хэрэг биш, эрчим хүчний аюулгүй байдлаа хангах бэлтгэлээ хийж байгаа хэрэг” хэмээн тайлбарлаж буй. Улс орнуудын иймэрхүү бодлогоос улбаалж эрчим хүчний нүүрсний эрэлт өсч, хомсдол үүснэ гэсэн таамаг дуулдаад эхэлчихэж. Эрэлт өсвөл эрчим хүчний нүүрсний үнэ дагаад өгсөх нь тодорхой. Тэр цагт эрчим хүчний нүүрсээ ахиухан экспортолж чадвал экспортын орлогоо огцом өсгөх боломж бий аж.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Г.Эрдэнэтуяагийн Coal Mon­golia 2022 чуулганд тавьсан “Хөрөнгө оруулалт, хууль, эрх зүйн орчин” сэдэвт илтгэлээс “Хөрөнгө оруулагчид зах зээл, нөөц боломж, улс төрийн тогтвортой байдал, хуулийн тогтвортой байдал, татвар болон бизнесийн орчинд онцгой анхаардаг. Гэтэл манай Засгийн газрын ажиллах дундаж хугацаа 1.8 жил, 1992 оноос хойш нийт 290 сайд Засгийн газарт багтсан байна. Ашигт малтмалын тухай хуулиа 1994 онд баталснаас хойш 44 удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан” гэсэн статистикууд анхаарал татав. Тэрээр “Алтны дундаж ордыг нээхэд 287 зөвшөөрөл буюу акт, дүгнэлт, гэрээ, төлөвлөгөө, захирамж авах үүрэгтэй. Эдгээрийг бүрдүүлэхэд цаг их зарцуулдаг нь хөрөнгө оруулалтад томоохон саад болж байна. 2-5 жилд дуусгах боломжтой байсан төслийг 7-8 жил болгон сунжруулдаг. Энэ хэрээр зардал өсдөг” хэмээн онцолж байв.

Чуулганы үдээс хойших хуралдаан “Нүүрсний зах зээл ба дүн шинжилгээ” сэдвээр үргэлжиллээ. Энэ хэсэгт нүүрсний зах зээлийн судалгаа хийдэг Фэнвэй, Түдэй тинк танк зэрэг байгууллагын шинжээчид онлайнаар илтгэл тавьсан юм. Урд хөршийн нүүрсний шинжээчдийн тухайд ковидын хөл хорионы дүрэм журмаас шалтгаалж онлайнаар оролцсон. “Фэнвэй дижитал Информэйшн Сервисек”-ийн ерөнхий менежер Фэнг Донгбин “Азийн зах зээл дэх Монголын нүүрсний эзлэх байр суурь ба боломжууд”-ыг онцолсон бол “Түдэй тинк танк”-ийн ерөнхий менежер “Цар тахлын дараах Хятад Монголын нүүрсний зах зээлийн төлөв байдал, цаашдын чиг хандлага”-ыг сонирхууллаа.

Экспортын нүүрсний төрөл нэмэгдэж, ангилал шинэчлэгдсэн нь нүүрсний салбарынхны олзуурхаж ярьсан өнцгийн нэг байсан юм. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд О.Батнайрамдал нүүрсний ангилал нэмэгдсэний давуу талыг “Нүүрсний экспортын жишиг үнийг бодитой тогтоох, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа бизнесийн бодит нөхцөлд нийцэж, санхүүгийн дарамтад орохгүй байх, Монгол Улсын экспортын нүүрсний нэр төрөл олширч, төсөвт төвлөрүүлэх татварын нийт хэмжээ өсөх зэрэг олон талын ач холбогдолтой” хэмээн тайлбарлаж байлаа. БНХАУ-ын зах зээлд урт хугацаанд нүүрс тогтвортой нийлүүлэх гэрээ байгуулах яриа хэлэлцээ эхэлсэн нь ч өнөө жилийн чуулга уулзалтын гэгээтэй мэдээний нэг байлаа.

Coal Mongolia өнөөдөр “Нүүрс экспортлогч компаниудыг зам тээврийн бодлогоор дэмжих нь”, “Эрчим хүчний нүүрсний экспортын потенциал ба эрчим хүчний төслүүд”, “Нүүрсний компаниудын орон нутгийн хамтын ажиллагаа ба хариуцлагатай уул уурхай” сэдэвт хуралдаануудаар үргэлжилнэ. “Нүүрсний компаниудын орон нутгийн хамтын ажиллагаа ба хариуцлагатай уул уурхай” хуралдааны сэдвийн хэлэлцүүлгин модератор, Тогтвортой хөгжил, нийгмийн хариуцлагын зөвлөлийн ТУЗ-ийн дарга О.Батболд “Уул уурхайн компаниудын амжилттай ажиллах гол суурь нь нийгмийн лицензээ авах. Тэр ч утгаараа удаагийн чуулга уулзалтын үеэр нүүрсний компани, орон нутгийн хамтын ажиллагааг анх удаа цогцоор нь хэлэлцэж хөндөх гэж байна. Эдийн засаг, хөгжлийн яам, МУУҮА, орон нутгийн удирдлагаас гадна судлаач шинжээчид оролцож олны анхаарал татсан энэ асуудлыг тал талаас нь харж хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Нүүрсний компаниудын орон нутагт үзүүлж буй сөрөг нөлөө гээд ярихад л тээврийн бэрхшээлээс үүдэлтэй экологийн асуудал бий. Мэдээж сайн жишээнүүд ч цөөнгүй бий” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцлаа.

Монголын энэ цаг үеийн өнгө болсон философийн ухааны профессор, бие даасан судлаач, нийтлэлч, орчуулагч Б.Батчулуун өчигдөрхөн “Төр хэмээх мөсөн уул” номоо өлгийдөн авчээ. Түүнтэй энэ талаар ярилцлаа.

-Таны номын нэр сонирхол татаж байна. Төрийг яагаад мөсөн уултай адилтгасан юм бэ?

-Энэ талаар номныхоо эхний хуудсанд бичсэн. Философичид төрийг янз бүрийн зүйлтэй адилтган зүйрлэсэн байдаг. Хоббс төр бол ливайфан (далайн мангас) лугаа зүйл гэсэн байдаг бол Бердяев араатантай адилтгасан. Тэгвэл төрийг далайд байгаа мөсөн уултай жишиж болох мэт. Жирийн иргэнд хүйтэн цэвдэг харьцдаг, тэдний хувьд аварга том хүчирхийллийн машин байдаг учраас ийн хэлж байгаа юм биш. Гол нь далайд хөвж яваа мөсөн уулын 1/8 орчим нь далайн мандал дээр ил харагдаж байдаг бол 7/8 нь усан дотроо эс харагдах аж. Яг үүн шиг төр хэмээх хүчирхийллийн асар том “машины” гэмгүй, сайн сайхан байдал нь ил харагдах авч хамаг болохгүй, үл бүтэх зүйл, гэмт хэрэг нь далайн мандлын дор, нүднээс далд байх аж” гэж.

-Энэхүү номын үндсэн агуулгыг ганцхан өгүүлбэрээр хэлээч гэвэл та юу гэж хэлэх вэ?

-“Төрийн эрхийг миннимум хэмжээнд барьж, хувь хүний эрхийг максимум хэмжээнд аваачъя” гэдэг өгүүлбэр бол миний номын гол агуулга гэхээр монголчууд их гайхдаг. Учир нь төрөө дээдлэх үзэлд автчихсан байдаг. Либертари үзэлд хувь хүн төрөөс дээгүүр байх хоёр шалтгаантай гэж үздэг. Нэгдүгээрх нь, ёс суртахууны шалтгаан. Хоёрдугаарх нь, эдийн засгийн шалтгаан. Улстөрчид биднийг гуйж байж төрд очдог. Тэд дөрвөн жил болоод хаалга тогшиж, телевизээр биднийг магтаж жигтэйхэн юм болдог шүү дээ. Энэ бол ёс суртахууны шалгаан нь. Харин эдийн засгийн шалтгаан гэдэг нь төрийн тэр асар их мөнгө ерөөсөө л иргэдийн мөнгө. Бидний мөнгө дээр тогтож байдаг. Тиймээс аль ч утгаараа төрөөс дээгүүр байх ёстой гэж ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл, иргэн, доор нь төр байх ёстой гэсэн үг.

Бие даасан сэтгэлгээгүй болчихсон. Нийгэм, улс төрийн утга зохиолд “Еврази менталител гэж байдаг. Еврази менталитет гэдэг нь хувь хүний сэтгэлгээгүй өөрөөсөө төрийг дээдлэх сэтгэлгээг хэлдэг. Төрийг шүтээнчлэх үзэлтэй улс оронд либертари үзлийг хүлээж авах их дургүй байдаг. “Төр хэмээх мөсөн уул” ном 11 бүлэгтэй. Төрийн тухай нэлээн шүүмжлэлтэй авч үзсэн. Философийн сэдвийг уншигчид хялбар ойлгоход дөхөм гэж үзээд асуулт, хариулт, харилцан яриа, мэтгэлцээн маягийн хэлбэрийг зориуд ашиглан бичсэн. Номынхоо утгыг илэрхийлсэн 100 орчим фото, зурмал, шог зургуудыг оруулж өгсөн нь сонирхолтойгоос гадна танин мэдэхүйн ач холбогдолтой. Мөн либертари онч мэргэн үгсийг онцолсноос либертари үзэл ямар гүн агуулгатай болох нь ойлгогдох байх.

-Аливаа юм нэг зүйлээс үүдэж байж гарч ирдэг гэдэг шүү дээ. Монголчууд өнөөдөр ямар байна гэдгээ мэдэхгүй байна шүү дээ.

-Би МУИС-д философийн багшаар нэлээд хугацаанд ажиллалаа. Хараад байхад философичид төрийн талаар их өвөрмөц санааг хэлдэг. Философичид аливаа юмны талаар хүний олж хараагүй өнцгөөс олж хардаг болов уу. Би мэргэжлийн хүн учраас Хоббсийг, Локкийг болоод өөр бусад бүтээлийг уншиж байхад төрийн талаар ийм хачин үг хэлдэг гээд хар аяндаа сонирхол төрүүлдэг.Тэр санааг цааш нь ухаж бодож байхад нээрэн л ухамсартай бүтээгч иргэнд төр илүүц зүйл юм. Либертари үзэлтнүүд манайхан шиг халамжийн иргэд биш. Хүнд хэрэгтэй юм хийдэг бол тэрийгээ чамбай хий.

Хэн нэгэнд хэрэгтэй зүйл хийсэн бол түүнийгээ өгнө. Буцаагаад тэр хүнээс хэрэгтэй зүйлээ авна. Бас хүнд муу юм хийхгүй. Хэрвээ болдог бол ийм болчихвол төр ямар хэрэг байгаа юм бэ гэдэг гаргалгаанд хүрчихдэг. Төр гэдэг анхнаасаа л мөлжигч байгууллага.

Тэнд нийгмийн хамгийн празит хэсгүүд очдог юм байна. Тэнд очиход аль болох худлаа ярих хэрэгтэй байдаг юм байна. Энэхүү номын 11 дүгээр бүлэгт байгаа. Жишээ нь нутаг нугынхан дундаа л ажил хэрэг явуулдаг. Танил тал, найз нөхөд, арын хаалгаар ажлаа явуулдаг. 11 дүгээр бүлгийг зургаар жишээлбэл, сонгуулийг харуулсан. Хүүхдүүдийн хөөсөн тоглоом шиг. Үлээхээр бөмбөлөг гараад хоромхон хугацаанд хагараад байдаг шиг зүйл. Харин хуульчдын мэргэжил нь ерөөсөө хууль учраас төрөөс баталсан хуулийг хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн сэтгэлгээтэй болчихсон байдаг.

-Та төр гэдэг бол ухамсарт иргэдэд илүүц гэж хэллээ. Тэгвэл төргүй бол бид яажшуухан аж төрөх юм бэ?

-Түрүүн ярьсан даа. Нэгэнт төрөө дээдлэх үзэл бодол сэтгэлгээнд дасчихсан хүмүүс намайг хэн нэгэн захирч байх ёстой. Гурван сая иргэнийг хэн нэгэн атгаж, айлгаж байх ёстой гэж ханддаг. Айлгуулахгүй амьдарч сураагүй байна шүү дээ. Эсвэл ёс суртахууны уналтад орсон учраас төр гэдэг зүйл байхгүй бол хэн нэгэн ирээд намайг алчихна. Бид нарыг барьж байх ёстой гэсэн үзэл бодолд хэдэн зуун жилээрээ дасчихсан. Үүнийг л би индвидуаль сэтгэлгээгүй гэж яриад байгаа юм. Бие даасан сэтгэлгээтэй хүмүүс төртэй төргүй өөрөө өөрийгөө болгоно гэсэн сэтгэхүйтэй байдаг. Индвидуаль хөгжсөн орнуудын гол онцлог энэ. Өөрийнхөө тойрог руу оруулна гэсэн ойлголт байхгүй. Бусад нь ч орох сэтгэлгээгүй байдаг. Хулгайч сэтгэхүйтэй хүн нийгмийнх нь нэг хувьд хүрдэггүй. Ер нь хулгайч хүмүүс нэг бол хулгайч болдог. Эсвэл улс төр рүү ордог. Хулгайн сэтгэхүй бол өөрийн хөдөлмөрийг зарцуулахгүйгээр амархан замаар юм олж авах сэтгэхүй шүү дээ.

-Бие даасан сэтгэлгээг бид яаж хөгжүүлэх ёстой юм бэ?

-Ерөөсөө хэцүү. Тэр тусмаа Монголд бүр хэцүү. Гэр бүлийн хүрээнд яривал, эцэг эхчүүд хүүхдээсээ “Миний хүү аавдаа түр үзгээ өгөөч. Юм биччихээд өгье” гэж гуйж авна гэж байхгүй. Аав ээжүүд нь би л энэ үзгийг нь авч өгсөн юм чинь гээд шууд л дарангуйлдаг. Хүүхдийнхээ өрөө рүү орохдоо тогшино гэж байхгүй. Бие даасан сэтгэлгээгүй болгож байгаагаа ерөөсөө анзаардаггүй. Өөрсдөө ч мэддэггүй.

Ард түмний хүрээнд бол хэдэн зуун жил ахмад настан, дарга, хошуу ноёнд захирагдаад сурчихсан. Ийм учраас даргатайгаа сөргөлдсөн хүмүүст нийтээрээ их дургүй. “Бүгдээрээ л захирагдаад ирсэн даргын урдаас цорволзоод яах вэ дээ. Бүгд дуугүй байхад энэ ганцаараа л ингэж байх юм” гэдэг. Ийм болчихсон ард түмэн шүү дээ. Нэг хамт олон дотор ч байна. Бусадтайгаа адилхан байхад яадаг юм бэ гэсэн нэг муухай үгтэй. Бусдаасаа өөр байхад их дургүй. Нэг л дуу дуулах ёстой. Ижилхэн хувцаслах ёстой. Нэг эгнээнд алхах ёстой гэсэн үзэл урьд нь ч байсан. Коммунизмын үед бүр ч их байсан.

-Судлаач хүний үүднээс харахад бидний цусанд суучихсан энэ үзэл ирээдүйд арилах шинж байна уу?

-Бүх ард түмний хэмжээнд либертари үзэлтэй болтол их л хугацаа шаарддаг шиг байна. Энэ 30 жилд өөр болох нь боллоо. Шинэ үе гарлаа. Гэхдээ л хуучны коллективист сэтгэлгээний уламжлал маш их байна. Энэ нь мөд өөрчлөгддөггүй юм байна. Арга ч үгүй юм. Хувь хүний нас нийгмийн нас өөр учраас өөрчлөгдөх хүртлээ нийгэм даяараа барууны иргэд шиг болтол нэлээн их хугацаа шаарддаг юм байна.

-Бид либертари үзлийг дан ганц эрх чөлөөний үзэл л гэж ойлгодог шүү дээ. Либертарийн ач холбогдол нь юу юм бэ?

-Либертари үзэл хүнээс өөрийгөө дээгүүр тавихыг хүсдэггүй. Хүнээс дор байхыг ч хүсдэггүй. Ер нь бусдаас өөрийгөө дээгүүр тавьсан хүн л хүнд их заадаг, сургамжилдаг, титэм үг их ярьдаг. Либертари үзэлтэн өөрийнхөө бодол гэж байгаад хэлнэ үү гэхээс биш хүний амьдралыг заахгүй. Тэр хүн өөрийнхөөрөө амьдрах эрхтэй. Тэр өөрийнхөө хувь тавилангийн усан онгоцны ахмад мөн. Тэр хүн алдсан ч алдаагаа өөрөө л үүрнэ. Их олсон ч гэсэн өөрөө л авна. Заавал ядарсан нэгэнтэйгээ хуваалцах албагүй. Харин тэрийг нь бий болгоход оролцсон хүн бол хувиа авч болно. Хувийн өмчийн эрх чөлөө, хувийн өмчийн халдашгүй дархан байдал гэдэг бол энэ. Төр тэрэнд нь оролцох ёсгүй гэж байгаа юм.

Жишээлбэл, хүний эрхийн талаар либертари үзэлд чи өөрийгөө мэднэ гэж байгаа бол өөрийгөө хариуцна гэсэн үг. Эрүүл мэндийн даатгал төлөхгүй юм бол хортой зуршлаас хол яв. Хүнээс гуйх дургүй бол өөрөө чадалтай байх ёстой. Либертари үзлийг задгай чөлөөтэй гэж хараад байдаг. Үгүй шүү дээ. Либертари иргэн байна гэдэг асар их хариуцлага юм байхгүй юу.

-Монголчууд төрөө их дээдэлдэг учраас өөрийн гэсэн үнэт зүйлгүй болчихжээ гэж ойлгож болох нь, тийм үү?

-Ерөөсөө л тэр. Оюун санааны олон үзлийн шахаанд байна. Буддизмын маш их шахаанд хэдэн зуун жил байсан. Түүнээс өмнө бөө мөргөлийн шахаанд байсан. Дараагаар нь марксизмын шахаанд 70 гаруй жил байлаа. Ерөсөө л оюун санааны холимог хуурга болчихоод байна шүү дээ. Түүн дотроос сонголтоо мэдэхгүй байна. Либертари уран зохиол тийм ч их түгээгүй. Миний энэ номон дээр монгол хэл дээрх либертари утга зохиол, либертари сайтуудын талаар байгаа.

-Либертари үзэл улстөрчдийн багийг хуульдаг гэж та бичсэн байна лээ. Энэ тухайд?

-Ер нь төрд очсон хүмүүс бусад хүний амьдралыг зохицуулах гэж, зааж зааварлах гэж, захирах гэж очдог. Монголын гурван сая 300 мянган иргэнийг ингэж амьдрах ёстой гэсэн хуультай байлгах гээд парламент хууль баталж, бид тэр хуулийнх нь дагуу амьдрах гээд байна шүү дээ. Дарга гэдэг үгийн үндэс нь дар. Бусдыгаа дарж зааж зааварлах гэдэг. Либертари үзэлтэн бусдын амьдралыг зааж, зааварлах дургүй. Либертари хэлц үг энэ номон дээр их байгаа л даа. Хүнд хичнээн сайн сайхан юм хүсч байлаа ч гэсэн тухайн хүн өөрөө зөвшөөрөөгүй бол тэр зүйлийг нь хийж болохгүй гэж байгаа юм.

-Энэ чинь бэртэгчин зан биш үү?

-Бэртэгчин биш болох гээд амьдралд нь оролцоод байна. Ер нь ямар ч хүн тус авсан хүнээсээ хараат болдог. Айн Рэндийн “Сайтар эргэцүүл” жүжгийн гол агуулга энэ шүү дээ. Тусалсаар байгаад тэр хүнээ өөрийнхөө атганд хийж авдаг. Чиний хөгжимд авьяастай чинь хамаагүй. Нийгэмд хамгийн хэрэгтэй мэргэжил бол эмч гээд нэг залууг нэг баян хүн эмч болгодог. Мөнгө хаяад бусдыг өөрийнхөө эрхшээлд авч байгаа юм. Ер нь халамж гэдэг гартаа оруулах арга зам шүү дээ. Халамжлуулагч халамжлагчаасаа эсрэг зогсоно гэж бараг байдаггүй. Халамжлагчийг шүтнэ, дагана.

-Хуулгүй бол энэ нийгмийн хүмүүс араатнаас өөрцгүй гэдэг шүү дээ. Хуульгүй бол яаж амьдрах юм бэ?

-Нийгэмд үнэхээр шаардаж байгаа зүйлийг хуульчилж байвал сайн. Гэтэл улс төрийнхөн хуулийг бидний нуруун дээр тохсон эмээл болгож байна. Эмээлээ бидний нуруун дээр тохчихоод давирч байх санаатай. Бодоод үз. Яг нэг хууль гаргачихаад тэр хуулийнхаа эсрэг зүйл хийж байна. Энэ хууль бол тэдэнд зориулсан хууль. Бид хуулиас дээгүүр гэж үздэг. Жишээ нь, Л.Эрдэнэчимэг Тамхины тухай хууль гаргачихаад өөрөө ордон дотор тамхиа татаад, архиа ууж байсан. Улстөрчид хуулийг иргэдэд зориулж гаргана. Бид хуулиар дээгүүр гэж үздэгийн тод жишээ энэ.

Хамгийн анхны либертари зохиолыг 2005 онд би орчуулж гаргасан. Тэр номонд “Хүнд биш хуульд захирагдсан нийгэм” гэж бий. Одоо бараг бүх хүн ингэж ярьдаг боллоо. Энэ чинь либертари хэллэг. Д.Боазын “Либертарианизм” гэдэг номд анх гарсан үг. Либертари үзэлтэй Х.Тэмүүжин нэг хэсэг ойр байсан. Мань эр олж харчихаад хэлчихсэн. Тэрийг нь одоо эд нар их хэлдэг болсон байна. Бүр социалистууд хүртэл их хэлж байна. Фридрих Хайкийн “Эрх чөлөөний Үндсэн хууль” номонд их сайн гаргасан байдаг. Бүх хүн хуульд захирагдах ёстой. Хэн ч хуулиас дээгүүр байх ёсгүй. Нийгэм бол хуульд захирагдах ёстой болохоос дарга нарт захирагдах ёсгүй гэсэн үгнүүд их байдаг. Фридрих Хайк бол либертари үзлийг үндэслэгчдийн нэг. Хүмүүсийн харилцааг зохицуулахын тулд дундуур нь орж ирээд асар их мөнгө хурааж байдаг. Төрийн хамгийн их хийж чаддаг зүйл юу гэхээр асар олон хүнээс бага багаар татвар аваад өөрийнхөө аппратад байгаа хүмүүст тараах явдал гэж байгаа ш дээ. Тиймээс төр бага бол зардал бага. Зардал бага бол татвар бага. Татвар бага бол орлого их. Орлого их бол амьдрал сайжирна гэсэн либертаризм хэлц үгнүүд их байдаг.

ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны Урьдчилан сэргийлэх ажил хариуцсан ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн ахмад Б.Нямсүрэнтэй ярилцлаа.

-Залилангийн гэмт хэргийн нөхцөл байдлын талаар тодруулах гэсэн юм. Энэ хэргийн хохирлын хэмжээ ч өсч байгаа нь тоон үзүүлэлтээс харагддаг шүү дээ.

-Сүүлийн жилүүдийн Цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн гэмт хэргийн тоон мэдээнээс харахад Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 17.3 дугаар зүйлд заасан залилах гэмт хэрэг жилээс жилд өссөн үзүүлэлт харагддаг. 2022 оны эхний найман сарын байдлаар 8453 залилах гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Энэ нь нийт гэмт хэргийн 30 хувийг залилах гэмт хэрэг эзэлж байгаа үзүүлэлт юм. Заллилангийн хэргийн улмаас иргэд, аж ахуйн, нэгж байгууллагад учирсан хохирол ч өссөн үзүүлэлт харагддаг. Тухайлбал, 2016 онд 2 тэрбум, 2017 онд 6.4 тэрбум, 2018 онд 9.9 тэрбум, 2019 онд 13 тэрбум, 2020 онд 67.2 тэрбум төгрөгт хүрсэн.

Энэ төрлийн гэмт хэргийн 87.1 хувь нь санаатай хэлбэрээр, бусдыг төөрөгдөлд оруулж, урьд олж авсан итгэлийг урвуулан ашиглах, хуурч мэхлэн бусдын эд хөрөнгө болон эд хөрөнгө өмчлөх, эзэмших эрхийг шилжүүлэн авах, биелэх боломжгүй зүйлийг боломжтой мэтээр итгүүлэх, байхгүй зүйлийг байгаа мэтээр төөрөгдүүлж санаатай хэлбэрээр үйлдэгдсэн байдаг.

-Огцом өссөн үзүүлэлт харагдаж байна л даа. Үйлдэгдэж байгаа хэлбэрийн талаар тодруулахгүй юу?

-Залилах гэмт хэрэг нь эдийн засгийн харилцаанд тулгуурлан үйлдэгддэг. Иргэд өдөр бүр эдийн засгийн харилцаанд орж байдаг. Тухайлбал, гap утас, автомашин худалдаж авах, үл хөдлөх хөрөнгө худалдах, худалдан авах, түрээслэх, түрээслүүлэх гэх мэтээр тогтмол эдийн засгийн харилцаанд ордог.

Залилах гэмт хэрэг дотор түгээмэл үйлдэгдэж байгаа, хохирол ихтэй залилах хэргийг үйлдлийн аргаар нь ангилж үзвэл, Хөдлөх болон үл хөдлөх эд хөрөнгийг “худалдах, худалдан авах”, “түрээслэх, түрээслүүлэх”, “арилжих”, “барьцаалах” иргэд хооронд өндөр хүүтэй мөнгө зээлэх нэрээр бусдыг залилах, хуурамч баримт бичиг ашиглан бусдын эд хөрөнгийн өмчлөх эрхийг залилах, гадаад улсад зорчих виз гаргаж өгнө гэж итгүүлэх, иргэдийн и-мэйл, фэйсбүүк хаягт хууль бусаар нэвтрэн тэдний нэрээр ойр дотнын найз, нөхөд, ах, дүү нараас яаралтай мөнгөний хэрэгцээ гарлаа хэмээн мөнгөн тусламж гуйж иргэдийг хохироож байна.

-Энэ төрлийн гэмт хэрэг гол төлөв цахим орчинд үйлдэгдээд байх шиг…

-Тухайн үеийн нийгэм, эдийн засгийн харилцаа хэрхэн яаж өөрчлөгдөж байгаа, хаана идэвхтэй үйл ажиллагаа байна тэр хэсэгт залилагч этгээд цаг үеийн нөхцөл байдалтай уялдуулж, хүмүүсийн хүсэл хэрэгцээнд тулгуурлаж гэмт үйлдлээ хэрэгжүүлдэг. Жишээлбэл, сүүлийн үед манай улсад онлайн худалдаа хөгжиж байна. Үүнтэй холбоотойгоор албан ёсны зөвшөөрөлтэй, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг иргэд аж ахуйн байгууллагууд байдаг хэдий ч үүний зэрэгцээгээ хуурамч хаяг нээсэн гэмт этгээдүүд иргэдийг залилан мэхлэх явдал тасрахгүй байна. Тухайлбал иргэд хуурамч, хувийн цахим хаягаас бараа бүтээгдэхүүнийхээ чанар, үзэмжийг үзээгүй, найдвартай эсэхийг магадлан шалгаагүй байж урьдчилгаа төлбөр шилжүүлэн залилуулж хохирох асуудлууд бүртгэгдэж байна.

-Иргэд ийм гэнэн, итгэмтгий байгаа шалтгаан юу вэ?

-Иргэд дансны дугаар, цахим хаяг нь байгаа юм чинь гээд итгэж найддаг. Сүүлд нь дансны дугаар, устсан хуурамч фэйсбүүк хаягтай л үлддэг. Дансны дугаар, фэйсбүүк хаяг гэдэг чинь баталгаа биш шүү дээ. Гар утас, компьютерийн дэлгэцийн цаана хэн ч байж болно.

Тухайн хаяг үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжийн албан ёсны хаяг мөн эсэх, тухайн хаяг нь хэдий хугацаанд ямар үйл ажиллагаа явуулсан, тогтвортой ашигласан, идэвхтэй хаяг мөн байна уу? Эсвэл тухайн цаг хугацаанд зөвхөн танд юмуу хэсэг бүлэг хэрэглэгчдэд зориулж үүсгэсэн хаяг байна уу? гэдгийг түүхчилсэн мэдээллээс нь үзэж албан ёсны хаяг, байршил, утасны дугаар зэргээр холбогдож нягталж шалгах хэрэгтэй.

-Олон улсаас халдах тохиолдол түгээмэл байх шиг. Энэ төрлийн залилан ямар хэлбэрээр үйлдэгдээд байна вэ?

-Манай улс цахим хэрэглээгээрээ дэлхийд дээгүүрт орно. Ази тивдээ тэргүүлдэг. Улс орнуудад цахим хуудас, интернэт худалдааны платформууд болон олон нийтийн сүлжээ, электрон шуудангийн үйлчилгээг ашиглан нэр хүндтэй компаниудын нэрийг ашиглан улс дамжин залилах гэмт хэрэг үйлдэгдэж байна. Иргэд бодит бус мэдээлэлд итгэж, нягтлаагүй мэдээллээ бусадтайгаа хуваалцах, бусдад зөвлөгөө өгөх зэргээс болж залилангийн гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа юм. Тухайлбал, БНХАУ-ын Эрээн хотод амьдардаг Монгол Улсын иргэн Д гэгч нь “Маск их хэмжээгээр нийлүүлнэ” гэж иргэн Б-д санал болгож 8.4 сая төгрөг шилжүүлэн авч залилсан гэмт хэрэг цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн. Мөн дээрхтэй ижил нөхцөлөөр Герман улсын компани руу 110 гаруй сая төгрөг шилжүүлж залилуулсан жишээ байна. Дээрх хэргүүдийг шалгаж байгаа.

-Цахим залилангийн хохирлыг барагдуулах боломж хэр вэ. Сүүлийн үед дэлгэрээд буй олон шатлалт пирамид системийн аргаар бага биш хэмжээний мөнгө гадагшаа урсаж байх шиг.

-Монгол Улсад үйлдэгдэж байгаа цахим залиланг дотоодод болон хилийн гаднаас үйлдэж байна. Хилийн гаднаас үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хохирлыг барагдуулах боломж хязгаарлагдмал, бараг боломжгүй. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд цар тахлын улмаас олон аж ахуйн нэгж, иргэд дэглэм сахиж, үйл ажиллагаагаа цахимд шилжүүлж эхэлсэн. 2017-2021 оны байдлаар олон шатлалт пирамид тогтолцооны аргаар үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн улмаас 27.4 тэрбум төгрөгийг бид гадагш шилжүүлээд алджээ. Нэгэнт та гадагшаа мөнгөө алдсан тохиолдолд энэ мөнгийг буцаан олох боломжгүй.