Замын цагдаагийн газрын ойролцоох гүүрэн гарц барих төсөл”-ийн хүрээнд Явган хүний гүүрний 42 урт метр дам нурууны угсралтын ажлыг гүйцэтгэж буй.
Наймдугаар сарын 20-ний өдрөөс эхлэн нарны замын авто машины хөдөлгөөнийг түр хязгаарласан. Тэгвэл зам засварын ажил дуусч өнөөдөр буюу наймдугаар сарын 22-ний 06:00 цагаас нээх ажээ.
Тиймээс иргэд, жолооч та бүхэн дээрх хугацаанд Нарны замаас бусад замыг сонгон хөдөлгөөнд оролцохыг хүсье.
УИХ-ын гишүүн Жамбын Батсуурьтай ярилцлаа.
-Үндсэн хуулийн Цэцээс хэдэн ч сайд давхар дээлтэй байж болно хэмээн тогтоосныг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Хаврын чуулган завсарласнаас хойш багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд иргэдийн дийлэнх хувь нь амралтын байдалтай байна. Баяр наадам, амралт зугаалгын үеэр Үндсэн хуулийн Цэц хэд хэдэн шийдвэр гаргасан байна. Шийдвэрийн үр дүнг харахад хуйвалдааны шинж чанартай. Монголын ард түмний хүсэл, зорилгын эсрэг ноцтой шийдвэрүүд гарсан гэж би харж байна. Учир нь ард түмнээс сонгогдож төлөөлөл болсон УИХ-д хууль тогтоох бүх эрх нь хадгалагдаж байх ёстой. 2016 оноос хойш одоог хүртэл ард түмэн МАН-д төр барих эрхийг олгож, тэр тусмаа 2020 онд МАН-ыг УИХ-д дийлэнх олонх буюу 62-ын бүлэгтэй болгосон.
Монгол Улсын Засгийн газар, цагдаа, тагнуул, АТГ, хилийн цэрэг, батлан хамгаалах гэх зэрэг бүхий л төрийн бүтцийг МАНбарьж байна шүү дээ. Үүн дээр нэмж 2021 Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулж Ерөнхийлөгчийн институци нэмэгдэж хүч нэгтгэгдсэн. Ийнхүү бүх боломж нь байсаар байтал Үндсэн хуулийн Цэцээр “гар, хөл” хийж Үндсэн хууль болоод Монголын төрийн тогтолцоонд өөрчлөлт оруулах төрийн эргэлт, хуйвалдааны шинж чанартай үйлдэл хийж байгаад маш их харамсаж байна.
-УИХбиш, Цэц Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь ямар урхагтай гэж та харж байна?
-Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийн манаач байх ёстой.Үндсэн хуультай зөрчилдсөн бусад хуулийн зөрчлийг хянадаг байгууллага. Гэтэл өнгөрсөн жилээс эхлээд улстөрчид, эрх баригчдын захиалгаар ажиллаж байгаа нь ард түмний нүдэн дээр тодорхой байна. Ард түмэн сонгуульд оролцох шаардлагагүй хэмжээнд хүрч байна. Хэнийг Ерөнхийлөгчид дэвшүүлэх, аль намыг ялуулах, ялсан хойно нь давхар дээлтэй байлгах уу, үгүй юү гэдгийг Үндсэн хуулийн Цэц шийддэг болчихвол УИХ гэж байгаад яах юм бэ. Ард түмний тусгал болсон УИХ өөрөө бүрэн эрхээ хадгалж эрх хэмжээгээ хэрэгжүүлж байх ёстой.
Одоогийн шийдвэрүүдийг гаргаж буй Үндсэн хуулийн Цэц гэж Монгол Улсын нэр нүүрийг түмний шившиг болгож байсан, шагнал урамшуулал болон бусад зүйлээр улстөрчдийн, улс төрийн намын гар хөл болж барьцаанд орсон хүмүүсийн цугларал болчихсон байна. Жишээ нь, төрийн албанд ажиллах насны дээд хязгаарт хүрсэн хүн Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга хийж байна. Аль хэдийнэ чөлөөндөө гарчихаад байх ёстой хүнийг зориудаар албан тушаалд нь хадгалж Монголын төрд эргэлт хийх хэмжээний шийдвэрүүдийг гаргуулж улс орон, ард түмнийг бужигнуулсан үйлдэл болж байна. Энэ есөн хүн Монголын төрийг мэддэг болчихвол Үндсэн хуультай ч байгаад яах юм бэ. Их Хуралтай байгаад ч яах юм бэ. Аягүй бол Үндсэн хуулийн есөн гишүүн цаашид УИХ-аас баталсан улсын төсвийг өөрчлөх юм байна л даа. Ийм маягаар Үндсэн хуулийн Цэц үндсэн ажлаа хийж чадахгүй бол татан буугдаж Дээд шүүхэд эрхээ шилжүүлж өгөх хэрэгтэй гэж бодож байна.
Нөгөө талд УИХ өөрөө ард түмний өгсөн эрх мэдлийг хэрэгжүүлж чадахгүй, Засгийн газраа байгуулж хяналтандаа байлгаж чадахгүй, хийх ёстой ажлуудыг нь хийлгэж чадахгүй бол УИХ-ыг удирдаж байгаа Г.Занданшатар огцрох ёстой.
Үндсэн хуулийн Цэцэд хэн ч гомдол гаргаж болно л доо. Гэхдээ Монгол Улсын үндэсний эрх ашиг, тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, төрийн тогтолцооны асуудлыг Улаанбаатар хотын УИХ-ын нэг тойргийн төлөөлөлтэй ХҮН-ын нэг нөхрөөр гомдол гаргуулаад тэрийг нь эх баригчдын хүсэл зорилгоор шийдвэрлэж байна. Яагаад тухайн асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэц Дунд суудлын хуралдаанаар оруулахгүй байгаа юм бэ. Тэгсэн бол зөв буруу эсэх нь УИХ дээр олон талаас хэлэлцэгдэн бодит үнэн шийдвэр гарах боломжтой шүү дээ. Шууд Их суудлын хуралдаанаар шийдвэрлэж байгаа нь бүр цаанаасаа хуйвалдааны шинж чанартай байгаа нь илүү тод харагдаж байна.
УИХ-аар хэлэлцүүлчихвэл хэрүүл болно, Монголын ард түмний өмнө хуйвалдаан нь ил болно гэдгийг мэдэж байгаа болохоор шууд Их суудлын хуралдаанаар тогтоол гаргалаа. Найр наадмын үеэр ийн шийдвэр гаргаж байгааг би төрийн эргэлтийн шинж чанартай үйлдэл гэж харж байна.
-Төрийн бүх эрх мэдэл МАН-д төвлөрчихөөд байхад яагаад Цэцээр ийм шийдвэр гаргуулж нэр хүндийг нь шороотой хутгаж байна гэж харж байна?
-МАН, өнөөгийн эрх баригчид арчаагаа алдаж байна л даа. 1992 оноос хойших найман удаагийн сонгуулийн нэгээс бусдад нь төр барьсан, барилцсан улс төрийн хүчин шүү дээ. Өнгөрсөн 30 жилийн 26 жилд нь төр барьсан, барилцсан гэсэн үг. 2012-2016 онд АН-ыг төр барьж байх үед одоогийн эрх баригчид давхар дээлгүй болох хэрэгтэй гэцгээж өөрсдөө л Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж баталгаажуулсан шүү дээ.Давхар дээлтэй халууцаад байна гээд байсан хүмүүсийн улс төрийн карьер нь дуусчихсан дахиж давхар дээлийг оруулж ирэх замаар улс төрд нөлөөллөө тогтоохыг санаархаж байна.
2016 оноос хойш өнөөг хүртэл МАН эрх барьж байна. Төрөө хямралаас гаргана л гэсэн. Түмнээ ядуурлаас гаргана л гэсэн. Хүчээ нэгтгэе л гэсэн. Хүч нэгтгээд өгвөл улс орноо хөгжүүлээд, ард түмнээ сайн сайхан амьдралд хүргэнэ гэсэн хаана байна вэ? Өнөөдөр бодит байдал ямар байна. Америк доллар 1700 төгрөгтэй тэнцүү байх үед Монгол орон сүйрэх гээд байна гээд орилоод байсан хүмүүс 3200, 3300 төгрөгтэй тэнцүү болгочихсон байна. Нэг хүнд ногдох зээл 15 сая төгрөг байна гээд байсан өнөөдөр 30 гаруй сая төгрөг болоод өсчихсөн байна. Монгол Улсын зээл 15 гаруй тэрбум доллар байсан. Өнөөдөр 30 гаруй тэрбум доллар болчихлоо. Бүтэн нугарчихлаа. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэд дахин өсчихөөд байна. Сайн сайхан үйлдэл хүч нэгдэж хийе гэвэл УИХ-ын 76 гишүүний 62 нь МАН-аас сонгогдож ямар ч хуулийг, ямар ч тээр саадгүйгээр хүссэн хугацаандаа гаргах боломж тэдэнд байна.Энэ бүхнээс үзэхэд Үндсэн хуулиар оролдож давхар дээлийг дэмжсэн шийдвэр оруулж байна гэдэг бол албан тушаалд улайрсан хоёрдугаар ээлжээ хоолонд оруулах гэсэн үйлдэл. Улс орон, ард түмний амьдралыг бодож байгаа зүйл огтхон ч алга.
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хоёрхон жилийн өмнө хийсэн. Тэр үед үнэхээр төгс төгөлдөр боллоо гээд амаа олохгүй бүх телевизүүдээр магтаж байсан. Кино хүртэл хийсэн. Гэтэл хоёр, гурван жил ч бололгүй гэнэтхэн яагаад өөрчлөх болчихов. Өнөөдөр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт давхар дээл ярихаасаа илүүтэй валютын ханш, инфляцийг ярих ёстой.
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийгээд долларын ханш,инфляци зогсох уу, ядуурал буурах юм уу. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийсний дараа 30 гаруй тэрбум долларын өр зээл дарагдах юм уу. Үнэхээр тэгнэ гэвэл Т.Доржханд нь гомдол гаргана уу, Үндсэн хуулийн Цэц нь ямар шийдвэр гаргах нь хамаа алга. Энэ бүхний маргааш нь долларын ханш, бараа бүтээгдэхүүний үнэ буурах юм уу. Малын гаралтай бүтээгдэхүүний үнэ, экспорт өсөх юм уу. Энэ бүх асуудлууд давхар дээл өмссөний дараа шийдэгдчихнэ гэвэл тэрэн шиг худлаа зүйл байхгүй.
Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гээд байсан хаана байна. Давхар дээл ороод ирвэл дандаа улстөрчид яамдыг толгойлно. Мэргэжил нь таараа ч үү, үгүй ч үү.
Өнгөрсөн жилүүдийг харахад төрөө хямралаас гаргана. Түмнээ ядуурлаас ангижруулна гэсэн худлаа байлаа. Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэсэн худлаа байлаа. АН улс орныг самраад өр зээл тавиад байна гэсэн өөрсдийнхөө эрх барьж байгаа энэ зургаан жилд гэхэд л Монгол Улсын 26 жилийн хугацаанд бий болсон өрийг хоёр дахин илүү болгочихлоо. Харин ч АН-ыг төр барьж байх үед эдийн засаг өсөлттэй, инфляцийн түвшин хамгийн бага, тэтгэвэр тэтгэмж, цалин тухайн үеийн өргөн хэрэглээний үнээр амьдрах боломжтой байсан байна.
Сонгууль болохоор бид хамгийн мундаг нь ард түмэн бидний хүчийг нэгтгээд өгөөч гэсэн. Ард түмэн хүслээр нь хүчийг нь нэгтгээд л өгсөн. Хүчээ нэгтгээд ажлаа хийгээд явахад нь хаалт болох юм алга. Гэтэл заавал хүний гараар могой бариулж барьцаанд орсон хүмүүсээр муу муухай зүйл хийлгэж ард түмнийг доромжилж байна.
-Эрх баригчдыг хазаарлах хүмүүс нь АН. Гэтэл сөрөг хүчний гишүүд болох Н.Ганибал, Ш.Адьшаа нар энэ үйл ажиллагаанд нь хүч нэмсэн шүү дээ. Танай намын хоёр гишүүн давхар дээлний асуудалд хутгалдаад явж байгааг та юу гэж бодож байна?
-Энэ бол АН,АН-ын бүлгийн бодлого биш. Энэ хоёр гишүүний гомдлыг Дунд суудлынхаа хуралдаанаар хэлэлцэх ёстой шүү дээ. Тэгээгүй учир дээрх хоёр гишүүн тухайн хуралд суугаагүй юм билээ. Гэтэл гуя дагаж хүзүү гэдэг шиг үүнийг далимдуулж цаана нь улс төрийн хүсэл зорилготой татан оролцуулсан зүйл боллоо.
Өнөөдөр ХҮН намын Т.Доржханд Монголын төрд гайхамшигтай юм хийчихсэн юм шиг яриад байгааг би үгүйсгэж байгаа. Улсын хэмжээний асуудлыг үндэсний хэмжээний намууд ярих ёстой. Монгол Улс ямар том газар нутагтай билээ. Хэдэн сум, хэдэн аймаг, хэдэн баг, хороотой билээ. Тэр бүрийн санал Үндсэн хууль болон бусад хуулиудад сууж байх ёстой атал тойргийн нам, тохиолдлын нэг гишүүн Монголын ард түмнээр хэзээ ч тоглож болохгүй, эрх баригчдын гар хөл болж байгаа нь харамсалтай.
-Давхар дээлний асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан танай намын гишүүдийг Засгийн газарт оруулна гэсэн яриа бий. Үүнийг та юу гэж харж байна?
-Хаврын чуулган завсарласнаас хойш тойрогтоо ажиллаж байгаад саяхан ирлээ. Тиймээс харьцангуй мэдээлэл муу байна. Манай бүлгийн хувьд өнгөрсөн арваннэгдүгээр сараас хойш үйл ажилллагаа явуулж чадаагүй. Бидэнд хаврын чуулганы сүүлийн өдөр бүлгийн даргаа солих эрх зүйн боломж бүрдсэн. Ээлжит бус чуулганаар юм уу, намрын чуулганаар АН-ын бүлгийн гишүүд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ хуралдаж бүлгийн даргатай болох байх. Бүлэг дээрээ улс төрийн асуудлуудыг шийдэх байх. Би өөрийн дээрх байр сууриа бүлэг дээрээ илэрхийлнэ. Олонхын шийдвэр яаж гарахыг таашгүй.
Цаашид яаж явах нь эрх баригчдын гарт бүрэн байгаа шүү дээ. Парламентын 76 гишүүний 62 МАН-д байна. Тэдэнд саад болох зүйл алга. 2016 оноос хойш хийсэн бүх ажлууд нь бүтэлгүйтэж цааш алхах газаргүй болоод үүнийгээ бусадтай хуваалцана гэж байгаа бол би хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ер нь чадна гээд авсан бол чаддаг л байх ёстой. Бүх болж бүтэхгүй зүйлээ цар тахлаар халхавчилна гэвэл ард түмэн хүлээн зөвшөөрөхгүй.
Эрх баригчид хүсэл зорилгоо биелүүлэхийн тулд парламентад суудалгүй болон үндэсний хэмжээний биш тойргийн хэмжээний төлөөлөлтэй намуудад шилний цаанаас чихэр долоолгоно гэдэг шиг “Хэдүүлээ УИХ-ынхаа гишүүдийн тоог нэмчихье. Давхар дээл, хувь тэнцүүлсэн системийг оруулчихъя. Тэгвэл та нар УИХ-д ороод ирнэ ш дээ” гэж горьдлого үүсгэж, нөгөөдүүл нь ч түүнд нь итгэчихсэн ард түмний дуу хоолой болж байх ёстой байтал эрх баригчдын цагаан хоолой болчихсон магтан дуулаад явж байна.
-АН-ын хуваагдал намын дэргэдэх байгууллагууд руугаа ороод эхэллээ. Та АН-ын даргад нэр дэвшиж байсан хүний хувьд буцаж эвлэлдэх гарцыг юу гэж харж байна?
-1990 оны хувьсгалаас хойш өнөөдрийг хүртэл АН-ыг удирдаж байсан хүмүүс “би биш бол чи биш” гэсэн байр сууринаас татгалзах ёстой гэж харж байна. Эрх мэдэлтэй байхдаа өөрсдийнх нь дэмжлэгийг авч байсан хүмүүсийг дэргэдээ авчихаад намыг хуваагдмал байдалд оруулж хүчгүйдүүлээд байна. Энэ нь АН-ын нэг институци болж төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үйлдлийг саармагжуулаад байна шүү дээ. Гарах гарц нь юу вэ гэхээр өнөөдрийн будлианыг тариад байгаа Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, сайд, дарга хийж байсан хүмүүс мөн АН-ыг удирдаж байсан хүмүүс арагшаа ухарч дунд, шинэ үеийнхэндээ АН-ыг удирдаад явах боломжийг олгосноор нэгдсэн АН үндэсний хэмжээнд бодлогоо хэрэгжүүлэх боломжтой болно.
Өнөөдрийн эрх баригчид Монголын нийт ард түмний 40 гаруй хувиар эрх мэдлийг авчихаад байна. Үлдсэн 60 хувь нь АН-ыг дэмждэг, ардчилсан тогтолцоо, чөлөөт эдийн засаг, хүний эрхийг дэмждэг хүмүүс байгаа юм.
-Та одоо аль АН-ын талд явж байна?
-АН-ыг шинээр эмхлэн байгуулж, үйл ажиллагааг нь жигдрүүлж, ард түмний дуу хоолой болъё гэж өнгөрсөн хавар АН-ын даргын сонгуульд нэрээ дэвшүүлж байсан. Зориг гарган Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан хүнтэй ач тач үзсэн. Гэтэл нэр дэвших үед хүчин төгөлдөр байсан намын дүрэм барианд орох буюу сонгуулийн санал хураалтаас гурав хоногийн өмнө Дээд шүүх дээр өөрчлөгдөн бүртгэгдэж эрх зүйн өөр орчин шинээр бий болсон. Тийм учраас би нэрээ татсан. Тэр цагаас хойш одоог хүртэл би дундын байр суурийг баримталж байна.
“1000 нэрийн барааны дэлгүүр” гэвэл Улаанбаатарынхан андахгүй. Тэгвэл тус дэлгүүр түрээсийн төлбөрөө 80 хувь нэмж, түрээслэгчдийн заримынх нь гэрээг сунгахгүй гэж гэнэт хөөжээ. Цар тахлын улмаас хоёр жил, Хятадын тал хилээ хааснаас үүдэж мөн хагас жил үйл ажиллагаа явуулж чадаагүй бизнес эрхлэгчдэд энэ нь хүнд цохилт, дарамт болж буйг түрээслэгчид ярьж байна. Энэ асуудлаар бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл М.Уянгатай ярилцлаа.
-“1000 нэрийн барааны дэлгүүр” талбайн түрээсээ 80 хувь нэмсэн. Тус шийдвэрээ түрээслүүлэгчдэд хэрхэн тайлбарласан бэ. Уг шийдвэр өөрт тань хэр тусч байна?
-Би худалдаа, жижиг дунд бизнес эрхлээд долоон жил болж байна.Энэ хугацаанд үйл ажиллагаа маань зугуухан өргөжиж, тогтвортой явагдаж ирсэн. Харин цар тахлаас шалтгаалж өнгөрөгч хоёр жил гаран үнэхээр хүнд цаг үеийг тууллаа. Дотоодод ковид бүртгэгдээгүй байхад бүтэн жил хөл хорио тогтоосон нь маш их алдагдалд оруулсан. Дараа жил нь дотоодод алдчихлаа гээд залгуулаад л хатуу хөл хорио тогтоочихсон. Тэр нь намжив уу гэтэл хятадууд хилээ хаалаа гээд захиалсан бараа орж ирэхгүй, эргэлтийн хөрөнгө түгжигдэж, каргоны зардал 3-4 дахин нэмэгдсэн. Саяхнаас арай гайгүй болж, өр зээлээ төлж, амьсгаа авахтайгаа болж байтал манай түрээслүүлэгч “1000” нэрийн дэлгүүр буюу Чандлан ХХК-иас “Түрээсийн талбайгаа суллаж өг. Бид хувь эзэмшигчийнхээ хүнд түрээслүүлэх болсон. Эрх мэдлийнхээ хүрээнд танайхыг гаргана” гэж гэрээний хугацаа дуусахаас өмнө нэг бичиг өгөөд манайхыг хөөсөн. Бусад түрээслэгчдэд төлбөрөө 80 хувь нэмлээ гэдэг бичиг өгсөн байна лээ. Ингээд нэг л өглөө ажилгүй болчихлоо. Одоогоор 200 сая төгрөгийн зээл аваад бараа татчихсан, нөгөөх маань олон даваа даваад захаасаа ирж байдаг. Одоо тал нь дэлгүүрт задлаагүй хураалттай, үлдсэн хэсэг нь хэзээ ирэх нь тодорхойгүй хил гааль дээр хүлээгдэж байна. Манайх Чандлан ХХК-иас гурван талбай сарын 6 сая 800 мянган төгрөгөөр түрээсэлдэг, цар тахал, хил гааль гээд 2 жил гаруйн хугацаанд тогтмол орлогогүй хэр нь бодоод үзэхэд нийт 180 сая төгрөг төлсөн байна. За яахав болно, бүтнэ гээд шүд зуугаад, ирээдүйдээ итгээд, түрээсийнхээ төлбөрийг шаардсан үед нь төлөөд явсан. Анх энэ талбайнуудыг авахад засвар тохижилт, гэрэлтүүлэг хийж, өөрийнхөө хэмжээнд маркетинг хийж байнгын тогтмол үйлчлүүлэгчтэй болж, ажил амьдрал, байр орон сууц гээд бүх юмаа үүндээ нийцүүлж зохицуулж, дасч, банк санхүүгийн байгууллагаас ч манайхыг борлуулалт сайтай, тогтмол үйл ажиллагаатай гэдэг үнэлгээ авч бизнесийн зээл авдаг болж эхэлж байтал тэнгэр ниргэв үү гэлтэй ийм аймшигтай нөхцөл байдалд уналаа. Энэ тухай Гүйцэтгэх захирал Балдангийн Золбоо гэж хүнд учирлаж, гуйж хэлсэн. Манайх бол 80 хувь нэмэгдсэн үнээр нь ч хамаагүй түрээслээд явахад асуудалгүй, өөр гарч байгаа хүмүүсийн талбайд ч хамаагүй оръё, яагаад энэ олон түрээслэгчдээс манайхыг онцолж хөөж байгаа юм бэ гэж асуухад ямар ч тайлбар хэлэхгүй, зүгээр л гар, чамд тайлбар хэлэх албагүй, чи яасан олон үгтэй юм гэж загнасан. Хэрэв миний зүгээс асуудал гаргаж байсан бол захирал хүн байна даа өмнө нь дуудаж ярилцаж болох байсан гэж бодох юм. Ерөөсөө анх удаа нүүр нүүрээ хараад уулзаж байгаа уулзалт нь намайг хөөж туух уулзалт байсан нь гомдмоор. 7 жил хамтарч ажилласан, түрээс төлсөн харилцагчдаа ингэж хандаж болох уу, бизнесийн соёлын хувьд ч тэр. Үнэхээр ийм муухай хүний мөсгүй, хүйтэн цэвдэг, ганц миний биш, энэ бизнесээр амьдралаа залгуулдаг олон хүний амьдралыг огт бодохгүй, ядарсан хүмүүст дээрэлхүү, харгис хандаж байгаад голдоо ортол гомдож байна.
-Түрээсийн гэрээ байгуулахдаа гэрээнд заасан хугацаанаас өмнө гаргасан бол ямар үүрэг хүлээх талаар тусгаагүй хэрэг үү?
-Түрээслэгчийг хамгаалсан эрх зүйн орчин дутмаг байдгийг би өөрийн биеэр мэдэж авлаа. 8, 9 сар бол хичээл сургууль эхэлнэ гээд хамгийн борлуулалт сайтай үе. Ийм үед хугацаа нь дуусах байдлаар гэрээгээ бэлдсэн байдаг. Тэгээд энэ хугацаа дуусах үеэр хүссэн тоогоо хэлж түрээсээ нэмдэг. Ид сайн зарагддаг үе учраас хүмүүс аргагүйн эрхэнд хүлээн зөвшөөрч шинэ үнээр гэрээгээ байгуулдаг. Хараад байхад манай жижиг худалдаа, үйлчилгээ эрхлэгчид өөрийнхөө орлого, зарлага хэдийнэ ашигтай яваад байгаагаа ч сайн тооцож чаддаггүй байх. Тэгж яваад сүүлдээ болохоо байгаад дампуураад гардаг. Дараагийн хүмүүс нь орж ирэхдээ бас л нөгөө тулгаж өгсөн гэрээг нь байгуулдаг. Гарын үсэг зураад түрээсэлбэл түрээсэл, түрээслэхгүй бол дараагийн хүн орох гээд байна гэх сүрдүүлэг, шахалт дор л гэрээ хийгдэнэ шүү дээ. Бизнесээ өндийлгөх гээд чармайж гүйж байгаа хүн итгэлцэл гэх хоосон зүйлд найдаад гэрээгээ байгуулна. Ер нь “түрээслэхээ больчих” гэдэг дарамт дор л үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Жишээ нь, саяхан 80 хувиар нэмэгдүүлэхдээ ч бас энэ үгээ хэлсэн байна лээ. “Зөвшөөрөхгүй бол гар. Ажилгүйчүүдийн эгнээнд орох үгүй чинь бидэнд хамаагүй” гэнэ.Ажлын орчин, хөдөлмөрийн нөхцөл гээд олон асуудал байвч явц дунд янз бүрийн шаардлага тавьбал зүгээр гар гээд л хөөчих учир хэн ч юм хэлж чаддаггүй. Хөдөлмөрийн хуулиар ажилтан хүнийг гэнэт халахаас, үндэслэлгүй цалин бууруулахаас хамгаалдаг, ажлын нөхцөл, ажиллах орчны эрүүл ахуй зэрэг стандарт шаардлагыг тогтоож өгдөг. Гэтэл жижиг бизнес эрхлэгчдийн хувьд бол маргааш ажилгүй болох, олон сая төгрөгөөр хохирох, эрүүл мэндэд хортой нөхцөлд ажиллах зэрэгт хуульгүй. Олон мянган түрээслэгчид өнөөдөр ажлын байрны хүнд, заримдаа хортой, стандарт шаардлага хангахгүй нөхцөлд ажиллаж байгаа. Би Япон, Солонгос зэрэг оронд ажиллаж үзсэн, ирээд бизнес эрхэлж эхлэхдээ орчин нөхцөл байдал ямар өөр байгааг мэдэрсэн ч, сохрын газар сохор, Монголынхоо нөхцөл байдалд тааруулаад, за тэгж байгаад өөрчлөгдөх байх, болох байх гээд л явсан.
Манайх чөлөөт зах зээлийн орон учраас түрээсийн үнэ эрэлт хэрэгцээгээ дагаад өсч, буурахыг бол би ойлгоно. Хөрөнгийн эзэн хүн юмаа хэнд, хэдээр түрээслүүлэх нь тэр хүний эрх гэж ч бодож байна. Гэхдээ хүн бүхэн харилцан хамааралтай байдаг, бизнест хоёр талын эрх ашгийг бас харгалзаж үзэх ёстой. Хэдийгээр эрх нь байлаа гээд гэнэт хоёр дахин нэмээд ч юмуу эсвэл чи маргааш гар гэж хөөгөөд байж болохгүй биз дээ. Хүнсний зах дээр алимны үнэ хоёр дахин нэмэгдвэл тэр зах зэээлийн асуудал. Үнэтэй бол авахгүй байхад л болно. Харин түрээсийн харилцаа бол өөр шүү дээ. Хүн тодорхой хугацаанд бизнес хийнэ гэж төлөвлөөд, эрсдэл гаргаад, хөрөнгө оруулалт, тохижилт хийгээд, ажил амьдралаа зохицуулаад, бараагаа татаад, төлөвлөөд явж байдаг учраас “үнэтэй байна, би болилоо” гэж чаддаггүй. Жишээ нь, миний хувьд энэ сард сайн борлуулалт хийгээд өр зээлээ нэлээд барагдуулаад, өвлийнхөө барааг татаад, өлгүүр, шил толио шинэчилье, худалдагч охидууддаа жаахан бонус өгье энэ тэр гээд олон юм төлөвлөсөн байсан, бүгд нурж унаад өөрөө ажилгүй гуйлгачин болох дээрээ тулчихлаа. Бүхэл бүтэн долоон жил түрээс төлж, урдах ажлаа хийж, гэрээгээр хүлээсэн үүргээ цаг хугацаанд нь биелүүлж, төлбөрөө төлж явсан харилцагчдаа яагаад ингэж хандаж байгаа юм бэ гэж 1000 нэрийн барааны дэлгүүрийн эзэн Балдангийн Баттогтох гэдэг хүнтэй ярилцах гэж оролдоод ерөөсөө чадаагүй. Миний бизнес амжилттай яваад эргэн тойронд атаархдаг хүмүүс байдаг байх, тийм хүмүүсийн хов живээр асуудлыг харах биш, нүүр тулан уулзаж, нөхцөл байдлыг зөв дүгнэж, шийдвэр гаргах ёстой юмсан. Тэр хүний хувьд жижиг асуудал байж магадгүй ч, миний хувьд бол амьдралын минь асуудал, намайг дагасан олон хүний амьдралын асуудал. Ийм хүйтэн цэвдэг байж болохгүй.
-Та түрүүн хүнд орчин нөхцөлд ажилладаг гэлээ. Энэ талаар тодорхой ярихгүй юу?
-1000 нэрийн дэлгүүр бол баригдаад 40, 50 жил болчихсон барилга. Энэ барилгын насжилт хэр байгаа бол, газар хөдлөлтөд хэр тэсвэртэй бол, галын аюулгүй байдал хэр хангагдсан бол. Худалдааны төвүүдэд түймэр гарлаа гэдэг мэдээ хааяа гардаг шүү дээ. Хүмүүсийн насаараа хурааж хуримтлуулсан хөрөнгө мөнгө нэг л өдөр шатна гэдэг бодохоос ч аймшигтай. Цахилгааны монтажны аюулгүй байдал гэсэн ойлголт байхгүй. Дандаа ил байдаг. Тиймээс гал авалцаж магадгүй гэж айгаад ганц тень ч залгаж чаддаггүй. Мөн орчны эрүүл ахуй маш асуудалтай. Мөөгөнцөртөө баригдсан, лангуун дээгүүр нь жоом гүйсэн барилга шүү дээ.Мөн агааржуулалтын систем, агаарын температурын стандарт байхгүй. Өвөл куртиктэйгээ, эсгий гутлаа өмсөх нь холгүй суудаг. Хоёр гурван мянган метр квадрат 2 давхар барилгад, 100 орчим түрээслэгчид өнөөдөр зургаахан паартай нөхцөлд ажиллаж байна гээд бод. Тэгээд түрээсийн үнэ нь Улаанбаатар хотод ч хамгийн өндөрт орно. Одоо нэмэгдээд 24 метр квадраттай ганц талбай гэхэд 6 сая 840 мянган төгрөг болчихсон. Зуугаад түрээслэгч байгаа. Тийм их орлогоосоо жаахныг гаргаад арай дулаахан, гэрэл гэгээтэй, аятайхан болгочихъё гэж яагаад боддоггүй, ямар муухай шуналын тулам болчихсон дүүрчихсэн хүмүүс байдаг юм бол. Би худалдагч охидуудаа даараад бөөрний ч юмуу янз бүрийн өвчтэй болчих вий гэж санаа зовдог. Зун нь ямар ч агааргүй, агааржуулалтгүй орчинд ажилладаг. Энэ зун агааргүйгээс болж хүн ухаан алдаж унасан. Эрүүл ахуйн ямар ч шаардлага хангадаггүй гээд яривал олон зүйл байна.
-Энэ бүхнийг шалгах ёстой, стандартыг сахиулах ёстой байгууллагууд бий шүү дээ. Шалгадаггүй хэрэг үү?
-Эдгээр асуудлыг засаж стандартыг мөрдүүлэхийн тулд би шалгуулах газруудад нь өгье гэж бодож байна. Шалгах ёстой газар нь шалгахгүй бол тэрний дээд байгууллагад нь өгч шалгуулна. Шат шатандаа хаана хариуцлага алдаж байгаа, хаана хууль бус байдлыг нуун дарагдуулж, өөгшүүлж байгааг ухаад гаргаад ирж болох байх. Бүр яривал энэ компани татвараа үнэн зөв төлдөггүй гэж би хардаж байгаа.Биднээс түрээсээ авахдаа нэг ч удаа компанийн дансаар авч байгаагүй. Дандаа хувь дансаар авдаг, НӨАТ-ын баримт өгдөггүй. Хувь дансаа байсхийгээд сольдог. Үүний цаана татвараас зугтаасан, орлогоо нуун дарагдуулсан үйлдэл явж байгаа юм бишүү. Татвараас зугтаана гэдэг хулгай хийснээс ялгаагүй. Нэг сая төгрөг хулгайлсан залуу өчнөөн жил шоронд сууж байхад зуу зуун саяар, тэрбумаар нь олчихоод төлөх ёстой татвараа төлөхгүй татвараас зайлсхийж байгаа луйварчид өнөөдөр нэг их сайн хүний дүртэй бидний дунд явж байж болохгүй биз дээ. Хулгайч бол хулгайч. Эрүүгийн хуулиар ял шийтгэлээ хүлээгээд явах ёстой гэж бодож байна. Энэ нийгэмд шударга ёсны өчүүхэн хэлтэрхий ч гэсэн байгаа байх гэж бодож байна. Би бусдаас илүү баян тансаг амьдармаар байна гэхгүй, би харин нийгэмдээ сэтгэл хангалуун амьдармаар байна.
-Бизнес эрхлэгчдийн хүслийг мохоосон хэцүүхэн л асуудал юм?
-Тийм шүү. Хорооноосоо хүнсний талон авдаггүй, Улаан загалмайн ч юмуу тусламжийн юм авдаггүй, хүүхдийн тэтгэмж авах нь битгий хэл хүүхэд ч гаргах завгүй, бусдад дараа болохгүй гэж яваа хүмүүс байна ш дээ. Би тэдний л нэг. Гэтэл ямар аймшигтай баталгаагүй нийгэмд амьдарч байгаагаа сая мэдлээ. Яагаад өөрөө өөрийгөө авч яваа, ирээдүйд олон сайхан зүйл төлөвлөөд мөрөөдөөд, хэнийг ч зовоохгүй, улсаас ямар ч халамж дэмжлэг авахгүй яваа мянга мянган залуучууддаа ийм харгис ханддаг болчихсон юм бэ? Ямар ч том компани анх жижгээс л эхэлдэг. Одоо манай ихэнх том компанийн захирлууд ерээд онд ганзагын наймаа эрхэлж байсан байдаг. Би ч бас том болно, одоо хувцасны худалдаа эрхэлдэг бол ирээдүйд үйлдвэрлэл эрхэлнэ гэх мэт олон зүйлийг мөрөөддөг. Тэрнийхээ төлөө гэр бүл ч зохиож чадахгүй ажлын төлөө явж байна. Өөрийгөө яая гэж байж хүүхэд гаргана, тэрнийхээ өмнө хариуцлага хүлээнэ гэхээс би айдаг. Эхлээд амьдралынхаа баталгааг хийж авъя гэж боддог. Ийм мянга мянган залуус өнөөдөр гутарч, туйлдаж, эх орондоо гомдож, ихэнх нь гадагшаа гарч хар ажил хийхдээ тулж байна. Над шиг нэг л өдөр ажилгүйчүүдийн эгнээнд орж байна. Магадгүй би энэ бүхнээ хаяад зүгээр хүүхэд цувуулж хүүхдийн мөнгө авсан, мал адгуус шиг юу ч бодохгүй амьдрах ёстой байх. Монгол гэдэг орон тийм хүмүүсийн эх орон байх учиртай ч юм уу.
-Таны ярьж буй зүйлд үнэхээр миний ч сэтгэл өвдөж байна. Бид энэ нийгмийг өөрчлөх, засах ёстой гэж бодогдож суулаа. Таны хувьд цаашид яах бодолтой байна?
-Би бичгийн хүн биш, бас төрийн байгууллагын хүн биш. Гэхдээ л надад Чандлан ХХК-ийн ирүүлсэн албан бланк, түүний найруулга, үг үсгийн алдаа нь өрөвдмөөр, инээдтэй санагдсан. Гэтэл ийм л хүмүүсийн дор маш олон хүний амьдрал явж байна. Бичиг цааснаас нь өгсүүлээд хайнга, боловсролгүй. Удирдах хүн байж уулзаж ярилцаж, асуудлыг шийдэж чаддаггүй, хов живээр явдаг. Тэгээд сая миний ярьсан татварын, стандартын гээд л олон асуудал хуримтлуулчихсан хэрнээ юу ч болоогүй юм шиг явж байна. Магадгүй эрүүгийн хариуцлага хүлээгээд сууж байх ёстой хүмүүс өнөөдөр хаан, хатан шиг авирлаад, хүний амьдралаар тоглож, гудамжинд хөөж гаргаж байна. Тэгэхээр жижиг дунд бизнес эрхлэгчид одоо өөрөө өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалахын төлөө явдаг болох хэрэгтэй. Бид өөрсдөө идэвхтэй байж тэмцэх ёстой юм байна. Төрийн байгууллагуудыг ажлыг нь хийлгэх ёстой юм байна. Биднийг хамгаалдаг шударга хуультай болох ёстой юм байна, тийм хүмүүсийг төр засагт гаргах ёстой юм байна. Хил гаалиа ч нээж чаддаггүй дампуу төр засгийг сонгочихоод улс төр надад хамаагүй гээд явж болохгүй юм байна. Би өмнө нь өөрийнхөө ажлыг хийгээд өөрийгөө болгоод явъя гэж боддог байсан, одоо тэр бол баталгаа болохгүй гэдгийг ойлгож авсан учир илүү баталгаатай нийгмийн төлөө өөрийн зүгээс хийж чадах юмаа хийгээд явах болно. Миний яриаг олон бизнес эрхлэгч түрээслэгчид уншиж, санал нэгдэх байх. Ямартаа ч хууль шүүхээр нь явна, төрийн байгууллагуудаар явна, энэ Монгол гэдэг улс ардчилалтай, иргэдээ хамгаалдаг хуультай орон юм бол өөрийгөө болон өөр шигээ олон хүнийг хамгаалуулахын төлөө явна, олон хүнд зориг өгнө гэж бодож байна. Энэ асуудал дээр хамт тэмцэх бизнес эрхлэгчид, бас шударга бусын эсрэг зогсох хуульчдыг холбогдоосой, хамтраасай гэж хүсч байна.
Олон жилийн турш Орос улс дэлхийн тавцанд илүү түрэмгий бодлого явуулах ёстой хэмээн ухуулж, Украинд явуулж буй дайныг талархан дэмжиж байсан ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путины ойрын холбоотон, философич Александр Дугиний охин хорлогдсон тухай Оросын гол хэвлэлүүд мэдээлэв. Александр Дугин нь Оросын хэт үндсэрхэг үзлийг номлогч бөгөөд “Путины тархи”, “Путины Распутин” гэх зэргээр хочлогддог нэгэн юм.
Өнгөрсөн бямба гаригийн орой Дугин охинтойгоо хамт Москвад болсон нэгэн арга хэмжээнд оролцоод гэртээ харих болсон байна. Эхлээд тэд нэг автомашинаар явах гэж байсан ч эцсийн мөчид Дугин тусдаа унаагаар явах болжээ. Ийнхүү түүний охин Дарья Дугинагийн жолоодож явсан автомашин Москвагийн ойролцоо Большие Вяземы тосгоны дэргэд замдаа дэлбэрсэн байна.Телеграм сүлжээнд тарсан дүрс бичлэгт цочролд орсон Дугиний царай болон шатсан автомашиныг харуулж байв.
Дугиний 30 настай охин Дарья Дугина нь алдартай сэтгүүлч, Украины дайныг дэмждэг нэгэн байсан билээ. Тэрээр өнгөрсөн тавдугаар сард хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа Украины дайныг “соёл иргэншлүүдийн мөргөлдөөн” хэмээн нэрлэж, Өрнөдийн улсуудын тавьсан эдийн засгийн хоригт аавынхаа хамт багтсанаа бахархан ярьж байсан юм. Хөндлөнгийн ажиглагчид түүний эцэг, философич Александр Дугиний номлол ерөнхийлөгч Владимир Путины ертөнцийг үзэх үзэлд гүнзгий нөлөөлсөн гэж үздэг билээ.
Г.АМАРСАНАА
Баянзүрх дүүргийн 9, 23, 28 дугаар хороо буюу Гачууртын авто замаас Шархадны автобусны буудлын эцсийн зогсоол хүртэлх 4.27 км авто зам, Улиастайн гол дээгүүрх төмөр бетон гүүрний барилгын ажлын явцтай Нийслэлийн ИТХ-ын Хот байгуулалт хөгжлийн хорооны дарга Б.Сүхбаатар, төлөөлөгч Т.Батцогт нар танилцаж, шалгалаа.
Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах төсөл арга хэмжээний нэг болох уг замын ажлын явц удаашралтай байгааг төлөөлөгчид хэлж байв.
Одоогоор тус замын ажлын хүрээнд Улиастайн хуучин эцсээс Гачуурт хүртэл 800 метр хэсэгт газар шорооны ажил гүйцэтгэн, хашлага суурилуулж, зорчих хэсэгт асфальт бетон хучилт хийгээд байгаа юм. Ажил ийнхүү удаашралтай байгаа нь газар чөлөөлөлттэй холбоотой гэж гүйцэтгэгч компанийнхан хэлж байлаа.
Харин Нийслэлийн ИТХ-ын Хот байгуулалт хөгжлийн хорооны дарга Б.Сүхбаатар “…Иргэдийн газар чөлөөлөх нөхөн төлбөрийн хөрөнгийг баталсан. Иргэдтэй гэрээгээ яаралтай хийж, замын ажлыг эрчимтэй урагшлуулах хэрэгтэй. Энэ бол Улаанбаатар хотын зүүн чиглэлийн авто замын ачааллыг үлэмж хуваалцах, гол зам болохоор төлөвлөгдсөн” гэлээ.
Тиймээс замын ажлын бүтээн байгуулалтыг саатуулаад буй асуудлуудыг яаралтай цэгцэлж, хэрхэн шийдвэрлэсэн талаарх мэдээллийг ээлжит хуралдаанаас өмнө буюу энэ сарын 30-наас өмнө ирүүлэхийг Нийслэлийн Замын хөгжлийн газар, Нийслэлийн газар чөлөөлөлтийн хэлтсийн удирдлагуудад үүрэг болгов.
Эх сурвалж: Нийслэлийн ИТХ-ын ХМТ
Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас шатахууны үнэ буух боломжтой талаар мэдээлжээ.
Тус байгууллагаас “ОХУ-ын Роснефть компаниас 2022 оны наймдугаар сард манай улсад нийлүүлэгдэх А-80, Аи-95, Аи-98 автобензиний импортын хил үнэ тус бүр 18.1, 16.8, 16.2 хувиар, дизель түлш 17.4 хувиар тус бүр буурсан байна.
Иймд наймдугаар сард орж ирсэн дотоодод худалдаалагдах Дизель түлш болон Аи-80, Аи-95, Аи-80 автобензиний литр тутмын үнэ бууж зургаадугаар сарын түвшинд очих боломжтой байна. Шатахууны үнийн өсөлтийг барих зорилгоор Засгийн газраас үе шаттай арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж
Иймд ШӨХТГ-аас шатахуун импортлогчдын ашиг алдагдлын нарийвчилсан тооцоог валютын ханшийн зөрүүтэй уялдуулан гаргаж, шатахууны үнийн өөрчлөлтөд хяналт тавин ажиллаж байна.
Шатахууны жижиглэнгийн худалдаа эрхлэгч ААН-үүд дотоодод худалдаалж буй шатахууны үнийг буулгалгүй нэг түвшинд барьсан тохиолдолд Өрсөлдөөний тухай хуулийн дагуу арга хэмжээ авч ажиллана. Өмнөх саруудад Шатахууны жижиглэнгийн худалдаа эрхлэгчид шатахууны үнийг нэгэн зэрэг ижил хэмжээгээр өсгөхөд шатахуун импортлогч компаниудын ашиг алдагдлын зөрүү хасах гарч УУЯ-с тодорхой хэлэлцээр, зохицуулалтууд хийсэн байсан учир үгсэн хуйвалдсан гэж үзээгүй болно” гэжээ.
УИХ-ын нэр бүхий гишүүд өнгөрсөн жилийн сүүлээр Үндсэн хуулийн Цэцэд “Давхар дээл”-тэй холбоотой гомдол гаргасан байдаг. Энэ гомдлыг хэлэлцэх явц нэлээд сунжирсаар хэдхэн хоногийн өмнө Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаанаас “Ерөнхий сайдаас гадна дөрвөн сайд УИХ-ын гишүүн байж болно” гэсэн шинэчилсэн заалт нь хууль зөрчсөн байна гэсэн дүгнэлт гаргав. Үүгээр Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулах нөхцөл байдал үүсчихлээ. Ямар сайдууд нь үлдэж, хэн хэн нь явах бол гэдэг таамаг хөвөрсөөр байна. Бүр үлдэх, явах сайдууд нь тодорч, орны хүмүүс нь уяа сойлгоо тааруулаад чухам л дүүхэлзээд байх шиг.
Яахав, хуульдаа бол Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийн биелэлтэд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргаж, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрхтэй байгууллага боловч энэ удаагийнх шиг Үндсэн хуулийг өөрийг нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэж дүгнэх ямар ч үндэслэл байх ёсгүйг хуульчид шүүмжилж байна. Ийм зүй бус дүгнэлт гаргасан Цэцийг улс төрийн намын гар хөл боллоо гэж зарим хуульчид хэлж “Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй байгаа талаар шийдвэр гаргах ямар нэгэн зохицуулалт байдаггүй учраас энэ удаагийн шийдвэр хүчин төгөлдөр бус” гэцгээж байгаа юм. Гэвч Цэц шийдвэрээ гаргачихсан. Одоо Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүнд ямар өөрчлөлт орохыг харах үлдлээ. Гэхдээ бид Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд ямар өөрчлөлт орохыг урьдын адил чимээгүй хараад суух эрх алга. Ард түмэн одоогийн Засгийн газар, тэнд буй сайд нар хэрхэн ажиллаж байгаа талаар өөрсдийн дүгнэлт, үнэлэлтээ яг одоо өгч, үгээ хэлж, санаа оноогоо төрд хүргэх ёстой.
Цэцийн шийдвэр эрх баригчдад Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах боломжийг олгочихож байгаа юм. УИХ-ын ээлжит бус чуулган энэ сарын 22-нд товлогдож, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх нь тодорхой боллоо. Энэ удаагийн нэмэлт өөрчлөлтийн маргаашнаас л Л.Оюун-Эрдэнэ танхимдаа сэлгээ, холио солио хийнэ. Сайдгүй хоёр ч яам бий. Сайдаараа үлдэх, сайд болох гэсэн сонирхолтой намынх нь нөхөд түүний өрөөний үүдээр эргэлдсэн өдрүүд үргэлжилж байна. Өнгөц харахад Засгийн газарт хэн хэн ажиллах нь МАН, Засгийн газрын тэргүүний асуудал мэт боловч үнэндээ хэн үлдэх, хэн явах нь явж явж ард түмний амьдралтай шууд холбоотой юм. Муухан, сул сайдтай салбар тэр чигээрээ унаж, олон нийтийн зүгээс асар их эсэргүүцэлтэй тулж буйг та бид харж байна. “Сайдыг нь огцруул” гэж хашгирдаг салбар олон. Чадваргүй хэрнээ сайд сэтэр зүүгсэд ч байж л байна.
Одоогоор Шадар сайд С.Амарсайхан, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар, Сангийн сайд Б.Жавхлан, БШУ-ы сайд Л.Энх-Амгалан дөрөв давхар дээлтэй байгаа. Сайдуудаас ажилдаа хариуцлагатай хандаж яваа, ард түмэн өндөр үнэлж буй сайд нар байгаа ч МАН-ын фракциуд л хэн үлдэх, явахыг шийдчих байх гэсэн идэвхгүй, урам зориггүй хандлага нийгмээс мэдрэгдэж байгаа. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газраас улирч үлдсэн сайд нар, хэт сайн ажиллаж бусад сайдуудаа эвгүй байдалд оруулсан сайд, сайдаасаа буугаад тойргоо услахыг зорьж буй сайд нар, угаасаа сайдаасаа “хусагдахад” бэлэн байсан сайд… гэж тодотгож болохоор 18 сайдын асуудал яригдаж байна. Бараг 20 сайд. Дэдүүд нь нийлбэл 40-өөд сайд болох юм даа. Тийм ч болохоор МАН дотор яг одоо сайд болох, суудалдаа тэсч үлдэх гэсэн хүмүүсийн тэмцэл мөргөлдөөн ид өрнөж байна даг.
Улс төрийн халуун өдрүүдэд Өдрийн сонин “Явах уу, үлдэх үү” нэртэй булан нээж байна. Давхар дээлтэйгээ байхаар зөвшөөрөгдсөн гишүүд гуяа алгадаад, хөнгөн араандаа хийчихсэн харайлгаж явна. Хөл нь хөнгөрсөн тэд үхлийн аюулаас мултарсан аятай баярлах. Зарим нь бараг сайд болчихсон мэт сэрүүн зүүдэлж ч байх шиг. Олон нийтийн хувьд халаа сэлгээ болдгоороо болно биз гэж хайнга хандаж орхимооргүй байна. Нийгмийн хариуцлагын хүрээнд Засгийн газрын бүтцэд орох өөрчлөлтөд иргэний хувьд анхаарал хандуулах хэрэгтэй байх. Энэ олон яамны олон сайд юу юу хийв, тэдэнд үлдэх гавьяа бий юү ингэхэд. Сайдын ажил хүлээж авсан өдрөөс нь салбарт нь юу болов, ямар үйл явдал, алдаа оноо гарав, шинэчлэл гэж юу хийв, ямар дэвшил нэвтрүүлэв гээд бүх үйл явдал сонины шаргал хуудаснаа архив болон үлдсэн байна. Статистик, анализ хийх бэлэн архив, мэдээлэл байгаа учир сайдууд явах гэмтэй юү, салбарт нь ямар ямар гажуудал болов, нийгэмд ямар сөрөг нөлөө үзүүлж, олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлэв гэдгийг бид сайд тус бүрээр нь нарийвчлан гаргаж “Явах уу, үлдэх үү” буландаа танилцуулж, ард түмэн та бүхэнд харуулах гэж байна.
МАН-ын дотоод фракциудын лобби хэн хэн үлдэх, явахыг шийдэх мэт боловч яг энэ торгон мөчид ард түмний хүчтэй дуу хоолой тэр лоббинуудаас давж гарах боломжтой ч байж мэднэ. Яагаад гэвэл хэвлэл мэдээлэл бол хүчтэй дуу хоолой. Сонин бол энэ талдаа гаргууд. Тэглээ ч ард түмэн аливаа мэдээлэлд, ялангуяа улс төртэй холбоотой мэдээ эргээд өөрсдийнх нь амьдралд шууд нөлөө үзүүлдэг гэдгийг мэддэг болсон тул сайдуудын ажлыг сайн, саартай нь дэлгэвэл соргогоор хүлээн авч хариу үйлдэл үзүүлнэ.
Сайдуудаас хэн нь үлдэх, хэн нь явах ёстой вэ гэдэг дээр эрхэм уншигч таны санал хэрэгтэй. Засгийн газар ямар чадамж, бүтэцтэй байх нь эргээд бидний амьдралд нөлөөлдөг, амьдралыг шийддэгийг та бид сүүлийн жилүүдэд маш ихээр туйлдталаа мэдэрч байна. Хэрвээ ард түмэн эгзэгтэй мөчид дуу хоолойгоо гаргахгүй, дүлий оргиж суувал дараа нь хичнээн орилоод, жагсаад нэмэргүйг харсан билээ.
И-монголиа цахим порталд цэцэрлэгт хүүхдээ бүртгүүлэх эцэг эх, асран хамгаалагчдын хүсэлт 66.5 хувьтай үргэлжилж байна.
УИХ-ын ээлжит бус чуулган өнөөдөр 10.00 -агаас нээлтээ хийнэ. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Үндсэн хуулийн Хорин долдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг, УИХ-ын тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.1.2, 19 дүгээр зүйлийн 19.1, 19.4, 19.5 дахь хэсгийг тус тус үндэслэн УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг энэ сарын 22-26-нд товлон зарлах тухай захирамж гаргасан юм.
Ээлжит бус чуулганаар Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн мэдээлэл, Үндсэн хуулийн цэцийн 2022 оны хоёрдугаар тогтоолтой холбоотой асуудал, цаг үеийн асуудлаарх мэдээлэл сонсох зэргийг хэлэлцэнэ.
АН-ын Залуучуудын байгууллагын тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Болор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-АН-ын ээлжит бус хурлаас ямар үр дүн хүлээж байна вэ?
-Өнөөдөр Монгол Улсад ардчилал үгүйлэгдэж байгаа нь тод харагдаж байна. Эрх баригч нэг нам зөвхөн өөрийнхөө эрх ашигт нийцтэй байлгахын тулд тооцоо судалгаа, үндэслэл муутай бодлогын шийдвэрүүдийг гаргадаг, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг өөрсдийн явцуу эрх ашигт нийцүүлэн дураараа хийдэг, иргэдийн амьдралын чанар, нөхцөл байдлыг үл тоон, бодит амьдралд нийцэхгүй шийдвэрүүд гаргаж байгаад цэг тавих ёстой. Бодлогын сөрөг хүчин үгүйлэгдэж байна. Тиймээс энэ орон зайг бид богино хугацаанд нөхөх хэрэгтэй. Монголчууд ардчилалд хайртай. Хүний эрх, хувийн өмч, үг хэлэх, хууль дээдлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хувь заяаныхаа эзэн байх боломжийг дэмждэг ардчилсан нийгмийг бодитоор оршин тогтноосой гэж хүсдэг. Ялангуяа энэ цаг үед эдгээр эрх ашгийг хамгаалах, бодлого тодорхойлоход гол үүрэг оролцоотой байх учиртай Ардчилсан намыг илүү зохион байгуулалттай, илүү эв нэгдэлтэй байлгах нь ард түмний хүсэл юм. Энэхүү нийгмийн хариуцлагыг АН-ын гишүүд ойлгохын илүүгээр ойлгож, намын удирдлагын түвшний асуудлыг түргэн шийдвэрлэхийг хүсч байна. Тиймээс энэхүү ээлжит бус Их хурлын ирц, идэвх, оролцоо маш сайн байна. АН-ын анхан шатны үүр болох 330 сумаас төлөөлөгчид маань цахимаар болон өөрийн биеэр оролцоцгоож байна. Намын гишүүдийн зүгээс ҮБХ болон бусад эрх бүхий хүмүүст өндөр шаардлага тавьж байна. Тухайлбал, АН-ыг нэг цэх шугамд оруулаач, хуваагдмал байдлыг арилгах бодитой алхамуудыг хийгээч, бодлогын сөрөг хүчний ажлаа хийгээч гэж байна. Зарим гишүүдээс АН-г дахин нэгтгэхийн тулд Х.Баттулга, С.Эрдэнэ гэдэг хоёр хүнээ сонгуулийн хавтгай дээр тавьж байгаад нийт намын гишүүдийг оролцуулсан санал хураалт явуулах ёстой гэсэн саналууд ч гарч байна.
-АНшинэ залуу үеэ гаргаж ирдэггүй, ах нар намын удирдлагын төлөө тэмцэлдсээр энэ нам мөхөл рүүгээ явлаа гэсэн шүүмж нийгэмд бий. Залуучууд та бүхэн энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?
-АН-ын удирдлагын түвшний хямрал хүчтэй сөрөг хүчин байх боломжийг хязгаарласан. Ингэснээр Монголын нийгэмд ардчилал бодитойгоор амьдрах орчин нөхцөлийг нь боомилсон. Үүнээс улбаалж иргэдийн амьдралын чанар буурч байгаа нь хамгийн том хохирол. Хэдий тийм ч яг АН-ын дотоодод бага ч гэсэн эерэг зүйл харагддаг. Өнөөдөр АН-ын гишүүд бид өмнө явж ирсэн замналаараа бүлэг фракцид хуваагдсан жижиг эрх ашгийг урдаа тавьсан ах нарыг дагаж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгож байгаа. Бид өөр өөрсдөдөө итгэх ёстой. Хувь заяагаа бүтээх хэрэгтэй.
Мөн намын удирдлагын хямралд хүргэсэн хүмүүст бодитой хариуцлага тооцож, хатуухан үгээ хэлдэг нам болж өөрчлөгдөх ёстойг сануулж байна. Өнөөдөр улс орны хөгжлийг бид илүү шинжлэх ухаанчаар, залуу хүний эрч хүч, зориг шийдвэр дээр тулгуурлан санаачилгатай бүтээх ёстой гэдгийг тунгааж байна. Энэ нийгмийг ирээдүйд үр хүүхдэдээ өвлүүлэн үлдээх учраас өөрсдийгөө зольж, зориулахаас өөр замгүй. Иймээс үеэрээ нягтарч, хамтарч, илүү сайны төлөө тэмүүлэх ёстой юм байна гэсэн хандлага төвлөрч байгаа. Иймд АН-ын удирдлагын түвшний хямрал нь залуус биднийг өөрчлөлт шинэчлэлт рүү бодитой түлхэж өгч байна. Өөрөөр хэлбэл, “Ах нар бүгдийг мэддэг, чаддаг” гэдэг хандлагыг өөрчлөх ёстой. Тэр хүмүүсийн Монголын нийгэмд оруулсан хувь нэмэр, гавьяаг үгүйсгэх гэсэнгүй. Ахмад, дунд, залуу үеийн алтан аргамжаа гэдэг шиг бие биесээ хүлээн зөвшөөрч, түлхэх үедээ түлхэж, дэмжих үедээ дэмжих ёстой. Үүнд өнөөдөр залуучуудын манлайлал, эв нэгдэл, хамтын ажиллагаа, ойлголцол, хариуцлагатай байдлаа мэдрэх цаг үе ирээд байна. Залуус бид бүлэг фракц гэхээс илүүтэйгээр Монгол Улсын ирээдүйн төлөө өөрийнхөө зориг зүрхийг зориулж, нэгдэх орон зайг үүсгэж байгаа нь хамгийн том ололт.
-АН-ын хагарал, бутралтай байдал нь намын оюунлаг залуусыг үргээгээд байна уу гэж харагдах боллоо. Учир нь танай намын оюуны потенциал сайтай залуус өөр нам руу орж байна гэх юм билээ?
-Монголчууд бид үзэл бодлоо илэрхийлэх, аливаа нам эвсэлд элсэх эрх нь Үндсэн хуулиар олгогдсон. Иймд иргэн хүний сонгох, сонгогдох эрхийг хүндлэх ёстой. Сүүлийн найман жилийн байдлыг харахад МАН хүний нөөцийн бодлогынхоо хүрээнд олон улсын өндөр түвшний боловсрол эзэмшсэн залууст шууд ажлын байр санал болгох хэлбэрүүд явж ирлээ. Энэ бол төрийн бодлогын хүрээнд байж болно. Тухайн хүний оюуны потенциалыг улс орныхоо хөгжилд зориулъя гэдэг байдлаар ажлын байр санал болгож урьж оролцуулах нь зөв. Нөгөөтэйгүүр намын үзэл баримтлалын талаар ойлголт байхгүй, хувь хүнийхээ талаар өөрсдийн үзэл бодлоо олж аваагүй, зарчим байр сууриа тодорхойлоогүй залуус хиймлээр эрх мэдэл, эд хөрөнгө дагаж, хэн нэгний нөлөөнд ордог. Ингэж улс төрийн шийдвэр сонголтуудаа хийж байгаа нь харамсалтай. Өнөөдөр мандаж байсан туг маргааш салхинд сэмрээд солихоос аргагүй болдог. Үүнтэй адил өнөөдөр МАН хөрөнгөтэй, эрх мэдэлтэй, бүхнийг өөрийн тааллаар шийдэж байна. Энэ нь өөрийн үзэл баримтлал, зарчмаа ойлгоогүй залуусын хувьд гоё сайхан, мундаг харагддаг байж болно. Залуус эргэлзэх цаг үе ирж болзошгүй учраас сонголтоо хийхдээ ултай байгаасай. Ардчилсан үзэл санаа юу юунаас чухал. Ардчилсан Монгол Улс байхын тулд ардчилсан парламенттай, ардчилсан Үндсэн хуультай, ардчилсан зарчим үйлчилдэг байх ёстой. Тиймээс АН-ын гишүүн болмоор байна гэсэн бодолтой маш олон залуус ирж байгаа. Бид нэг зүйлийг ер мартаж болохгүй. АН-ын анхан, дунд шатанд аймаг, сумандаа сонгогдсон оюуны өндөр чадамжтай олон залуус орон нутагт намаа ялуулахад даруухнаар хувь нэмрээ оруулж, өөрчлөлт, манлайллыг бий болгож байгаа. УИХ-ын түвшин үнэмлэхүй зөрүү гарчихсан байгаа мэт боловч Монгол Улсын 145 суманд АН ялчихсан. Тэдгээр сумдын 50-иас илүү хувьд залуус Иргэдийн хурлын төлөөлөгч,Засаг даргаар сонгогдож, сум орон нутгийнхаа хөгжлийн бодлогыг тодорхойлоод, үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
-Намрын улс төр өрнөж эхэллээ. Засаг төр хөдөлгөөнд орох сурагтай. Ер нь нийгэм, улс төрийн байдлыг ардчилсан залуучууд яаж харж байна вэ?
-2016 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Гэтэл тус намын мөрийн хөтөлбөр бодитой биелсэн үү гэвэл бид маш том асуултын тэмдэг тавихаас аргагүй. Тухайн үед МАН Монголынхоо өрийг дарна, ипотекийн зээлийг урьдчилгаа төлбөргүйгээр олгоно гэдэг ч юмуу маш олон амлалтуудыг өгсөн. Тухайн үедээ эдийн засгийн нөхцөл байдалд бодит дүн шинжилгээ хийлгүйгээр ард түмний саналыг авахын тулд томоохон амлалтыг өгч үнэмлэхүй олонхи болсон. Дараа нь 60 тэрбумын луйвар нь илэрсэн. Үүнээс болж төрийн засаглах чадвар суларсан. Мөн 2020 оны сонгуулиар өмнөх амлалтууддаа хүрээгүй, мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлээгүй байхад ард түмэн дахин итгэл хүлээлгэсэн. Мэдээж сонгуулийн жилийн хүчтэй тархи угаалтад нь ард түмэн хууртсан. Эрх баригчид ЖДҮ-ийн зээлээр дамжуулж иргэдийн боломжийг булаасан. Харамсалтай нь хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй. Үүгээрээ ард түмнийг тэнэг мунхаг гэж доромжилсон. Удаа дараагийн ийм үйлдлийг мартаж болохгүй. Ямар засаглал байна, тийм л ард түмэн байна гэдэг үг байдаг даа. Тэрнийхээ урхагаар үр дүнг нь ард түмэн хүртэж байна шүү дээ. Жишээлбэл, өнөөдөр уул уурхай, газар тариалангийн салбарын хөдөлгөгч эх үүсвэр түлшний үнэ хоёр дахин нэмэгдлээ. Инфляц 16.1 хувьд хүрч, төгрөг үнэгүйдлээ. Бид үйлдвэрлэгч орон биш. Ихэнх бараа бүтээгдэхүүнээ валютаар худалдаж авдаг. Ийм байтал ам.долларын ханш ямар хэмжээнд хүрчихээд байгаа билээ. Ковидын хуулийн нэрийн дор эдийн засгийн томоохон боомилолт явагдсан байх жишээтэй. Ам.долларын нөөц хомс боллоо. Өдөр тутмын бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт өндөр болсон зэрэг хөөсрүүлсэн эдийн засгийг эрх баригчид үүсгэчихсэн байгаа нь харамсалтай. Монгол хүмүүс дотроо бодолтой, дороо суурьтай хандах цаг үе ирсэн байна. Яагаад гэвэл нэг нам найман жил дангаар засаглахдаа бүх эрх мэдэл нь 100 хувь олгогдчихсон байж байх энэ үед нөгөө л хэвээрээ хэн нэгэн буруутныг хайсан байдалтай байна. Саяхнаас АН-ын тавьсан өрийг төлөх гэж байна гэдэг ухуулгыг нийгэмд өгч байх жишээтэй. Магадгүй өөрсдөө төр барьж байх хугацаандаа сөхрүүлсэн эдийн засгийн буруутныг хайж байх шиг.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт энэ цаг үед яригдаж байна. Залуучууд дэмжиж байгаа юу?
-2019 онд ард түмэн, сөрөг хүчнээр удтал хэлэлцүүлж, батлагдсан Үндсэн хуулийг төд удалгүй дахин өөрчлөх тухай ярьж байна. Ер нь асуудлыг алсын хараатай, мөн уг углуурга талаас нь харж шийдвэрлэх гэсэн эрмэлзэл эрх баригчдад алга. Богино зайн улс төр хийх гэж эрх ашиг харсан шийдвэрүүд гараад байна уу даа. Энэ бүхнийх нь горыг ард түмэн амсаж байна. Өөрсдийн талдаа шийдвэр гаргаад байна гэж хожлын нүүдлээр харж байгаа эрх баригчдад өөрсдөд нь ч халтай. Тухайлбал, сөрөг хүчний үйл ажиллагаанд зориудын нөлөө үзүүлж байна. Энэ бол зориудаар хагалан бутаргасан, шүүхийн маргааныг хоёр үзүүртэй гаргаж, асуудлыг удтал даамжруулж байгаагаас тодорхой харагдана. Аль болох АН-ыг олон хэсэгт жижиглэж байгаад МАН 2024 оны сонгуульд ялалт байгуулъя гэсэн явцуу эрх ашгийн талд шүүхийн шийдвэр гараад байгаа нь харамсалтай. Нөгөө талд ийм шударга бус үйл ажиллагаа явагдаад байхад хүчтэй сөрөг хүчний дуу хоолой хоригдож буй нь хамгийн том эмгэнэл. Жишээлбэл, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үед АН нэр дэвшигчээ нэгэн дуугаар баталж, дэмжиж чадаагүй. Сөрөг хүчнийг удирдлагын хямралд орчихсон ойлгомжгүй байх үеийг ашиглан цөөнхийн саналаар шийдсэн нэр дэвшигчийг бүртгэж байв. Энэ нь АН-д хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй өрсөлдөгчийг МАН-ын зүгээс захиалан бодлогоор дэмжиж нэр дэвшүүлснийг ард түмэн мартаагүй. Энэ мэт үйл ажиллагаанаас Монгол Улсад нийгмийн засаглал, хууль журам яаж бодит байдал дээр алга болж байна вэ гэдгийг харж болно.
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх ёстой гэсэн шийдвэрийг сая Үндсэн хуулийн Цэц гаргачихлаа. Давхар дээлтэй холбоотойгоор ийм шийдвэр гаргалаа. Хэдхэн жилийн өмнө давхар дээлийг эсэргүүцэж байсан гишүүд кноп дараад дэмжиж байна. Зарчим, үзэл бодол, зорилго хаана байна вэ гэж асуумаар байна.