Яруу найрагч, утга зохиол судлаач Я.Баяраатай ярилцлаа.
-“Гэгээн муза” олон улсын театрын наадамд таны уран бүтээл өнгөллөө. Танд баяр хүргэе.
-Баярлалаа, залуусын бичсэн зохиол мэргэжлийн хүрээнд, энэ хэмжээнд үнэлэгдсэнд их баяртай байна.
-Энэ жилийн “Гэгээн муза” наадамд та “Шилдэг жүжгийн зохиол” төрөлд Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн зохиолч Ш.Гүрбазар, профессор Н.Пүрэвдагва гэсэн туршлагатай, нөлөө бүхий хоёр ахмад уран бүтээлчтэй өрсөлдлөө. Та өрсөлдөгчдөө хэрхэн үнэлж, өөрийн “Гэм зэм” постдрамын жүжгийн зохиолдоо хэр их итгэлтэй байв?
-Энэ цаг үеийн сэхээтэн, хүндтэй хоёр эрхэмтэй өрсөлдөж илүү үнэлэгдсэндээ баярлалгүй яах вэ. Тэд бол миний өвөө шиг хүмүүс, аав шиг ч биш. Жүжгийн зохиолын хувьд яг үнэндээ эдгээр зохиолуудтай харьцуулахад харьцангуй сайн гэж бодож байсан. Зохиолч хүнд дотоод итгэл үнэмшил гэж бий. Найруулагч М.Батболд, зохиолч Э.Бүжинлхам бид гурав анхнаасаа “Гэм зэм” жүжгийг сайн юм хийе, хийсэн шиг хийе гэж ажилласан.
-Том зохиолыг жүжиг болгоход хэцүү юү, хэдий хугацаа зарцуулсан бэ?
-Анх найруулагч М.Батболдыг Ф.Достоевскийн бүтээлийг Монголын тайзнаа тоглуулъя гээд хамтарч ажиллах санал тавихад өөртөө итгэлгүй байна гэж хэлээд, дотроо “Галзуураа юу” гэж бодож байлаа. Харин М.Батболд “Чи чадна, чиний онолын мэдлэг сайн гэдэгт итгэж байна” хэмээсэн. Өмнө нь бид хоёр зохиол боловсруулах төсөлд хамтарч ажиллаж байсан юм. Тухайн үед миний ажиллах арга барилыг анзаарсан байх. Тэгээд хамтрахаар шийдэж гэрээгээ байгуулж “Орфей” театр ч байгуулагдсан. Эхлээд зохиолоо хоёр сар уншиж, судалсан. Дараа нь зохиолоо яаж бичих талаар долоо хоног ярилцаад, найруулагч надад зохиол задлах найруулгын саналаа тавьсан. М.Батболдын зохиол задлах арга зүй зохиолын үг бүрийн цаад утгыг ухаж ойлгох. Жижиг чулуу бүрийг сөхөж доод талыг нь хардаг шиг. Зохиолоо нэг бүрчлэн уншиж, задаргаа хийж анхны сцений шийдлүүдийг гаргаж, би шүүх ажиллагаа гэдэг шийдлийг гаргасан юм.
-Яагаад?
-Шүүх гэдэг театр руу шилжүүлж болох хүн төрөлхтний нийгмийн харилцааны нэг хэрэгсэл. Эхний бүлэгт миний шийдэл, хоёрдугаар бүлэгт найруулагчийн шийдлээр ажилласан. Үндсэндээ гурван сар орчим ажиллаж 70 гаруй хуудас жүжгийн зохиолтой болсон. Зохиолчдын уншилтаар жүжиг гурван цаг 20 минут орчим болсон, сунжруу. Зохиолоо танах хэрэгтэй болсон ч танах зүйл олдоогүй. 600 гаруй хуудас романаас 70 хуудас зохиолтой болсон хүмүүст хаях зүйл олдохгүй байсан.Тэгээд П.Батхуяг багшдаа зохиолоо хянуулсан. Багшийг би удаан хянах байх гэж бодсон. Гэтэл тэр шөнөдөө суугаад, маргааш өглөө нь намайг дуудаж “Миний хүү юмны дөртэй болжээ. Зохиол бэлэн болж, зохиол дээр хасмаар юм байдаггүй. Харин хасчихмаар дөрөв таван хэсгийг дугуйлж, тайлбар бичсэн” гэж хэлсэн. Багшийн маань засвартай гар бичмэл надад байгаа. Бид багшийн засварт төвлөрч ажиллаад, арав гаруй хуудас хасаж 62 хуудастайгаар зохиол бэлэн болсон. Жүжгийн зохиол бүтсэн түүх ийм л байна даа.
-Та “Гэгээн муза” шагнал гардах үеэр “Энэ бол миний багшийн амьддаа хийсэн агуу их үйлийн үрийн өчүүхэн хэсэг” гэж хэлсэн. Багшийнхаа тухай дурсаач…
-Миний багшийн сэтгэлд гал, ус хоёр хоёулаа багтдаг. Заримдаа ус шиг уярч хайлна, заримдаа гал шиг дүрэлзэнэ. Миний багш эр зоригтой, хязгаараа давж, хязгаараасаа уруудаж, тамтгаа алдаж буй гоо зүйгүй зүйлийг бут ниргэдэг шүүмжлэгч байлаа. Түүний зэрэгцээ энэ маань ийм сайхан явна, ийм зүйл хийчихлээ гэж чин сэтгэлээсээ энэрч хайрладаг зөөлөн сэтгэлтэн. Багш маань тасралтгүй бичдэг ойгүй хөдөлмөрч хүн байлаа.
Надтай танилцсанаас хойших өдрүүдэд цоо шинийг сэтгээгүй, бичээгүй нэг ч өдөр байхгүй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн турш түүнд амралтын өдөр, амар тайван суух цаг гэж байгаагүй. Тархиа тасралтгүй шавхаж ажилладаг, тэр бүхнээ бидэнд өвлүүлэхийг хичээдэг, хүсдэг байлаа. Бид тийм байж чадаагүй, багш үүнд ундууцах өдрүүд байсаан. Хамгийн сүүлд “Гэм зэм” жүжгийн зохиолоо хянуулахад “Овоо доо миний хүү, одоо л нэг юмны дөртэй болж байна” гэхэд нь их баярласан. Тэр хайрласан шиг хайрлаж, нөхөрлөсөн шиг нөхөрлөж, дайсагнасан шиг дайсагнадаг байлаа. Хүнийг үгүй болоход тэр цэлгэр орон зайг юугаар ч нөхөж болдоггүй юм байна. Монголын уран зохиолд хэтэрхий том орон зайг үлдээлээ, шавь нар нь тэр орон зайг хугаслаад ч болов дүүргэхийн төлөө ажиллаж байгаа. Энэ бол ганцхан миний бодол биш, Пүрэвхүүгийн Батхуягийн уран зохиол, оюуны ертөнцөд бэлтгэсэн олон зуун шавийн бодол юм шүү (хоолой нь зангирав). “Гэгээн муза”-ийн тайзан дээрээс багшийнхаа ариун алдрыг дуудсандаа баяртай байна. Уран зохиолын хүрээн дэх миний эцэг бол Пүрэвхүүгийн Батхуяг багш минь.
-Та хоёр дахь удаагаа “Гэгээн муза” хүртэв үү?
-Тийм ээ, дөрвөн жилийн өмнө Улсын драмын эрдмийн театрын жүжигчин Г.Алтангэрэлийн хичээл зүтгэлээр дуурийн сэдэвтэй “Цагаан толбо” монодрам бичсэн. “Цагаан толбо” жүжгийн гол санаа хүний амьдралд сэтгэлд нэвт орсон, шархны тав шиг хар толбууд байдаг ч мартагдашгүй цагаан толбо гэж бас байдаг тухай өгүүлдэг.
-Тэгвэл “Гэм зэм” постдрамын жүжгийн хүмүүст хүргэх хамгийн гол санаа нь юу юм бэ?
-Жүжиг хоёр бүлэгтэй. Эхнийх нь шүүхийн хэсэг реалист драм, хоёрдугаарт оршихуйн драм. Миний бодлоор манай нийгэм бол сохор нийгэм. Манай нийгмийг сохор заан уулын уруу таарсан болгоноо дайрч давхиж яваа юм шиг, том машин тээрэмдэж эргэлдэж байгаагаар зүйрлэе. Тэр том машин хүний хүсэл сонирхол, итгэл найдвар, хүн чанар бүгдийг тээрэмдэж байна. Тээрмээс гарах гарц нь юу вэ гэхэд хэн ч хариулж чаддаггүй. Хэн нэгнийг, ямар нэг эд зүйлийг хайрлах хайр, халуун сэтгэлгүй болгож тээрэмддэг нийгмийн тухай хэлэхийг хүссэн. Хоёрдугаарт, тэс ондоо үзэл бодолтой гурван үеийнхэн манай нийгмийг бүрдүүлж байна. Социализм, капитализм, мэдээлжсэн нийгэмд амьдардаг эрх чөлөөний мэдрэмж өндөртэй залуу үе. Энэ гурван үеийн толхилцоон “Гэм зэм”-ийн нэгдүгээр бүлгийн амин санаа. Хүн алуурчин болж төрдөггүй, алуурчин болж хүмүүждэг. Том машин, согтуу зааны хөлд өртсөн оюун санаа, нийгмийн бохир эргэлтээс болж хүмүүс алуурчин болж, галзуурч байна. Ядралын ангалын ирмэг дээр байна. Хүн хэдийгээр галзуурч, там шиг амьдралыг туулсан ч оюун санаа, сэтгэл гэдэг юуны ч ард гэгээрч, аврагдаж, дахин шинээр төрсөн мэт амьдрах чадвартай гэдэг өөдрөг сэтгэлийг жүжгийн төгсгөлд гаргахыг хичээсэн. Манай найруулагч зохиолын энэ санааг маш ёгтоор гаргасан. Раскольников бүгдийг даван туулж, сандлаа үүрч гарч ирээд өөрийн гэм бурууг хүлээж байгаа. Энэ бол бид зохиомол зүйлд дарлуулсныхаа горыг хэзээ нэгэн цагт эдэлнэ. Гэхдээ бидэнд аврагдах боломж бий гэсэн санаа.
-Үзэгчдээс Родягаа хайрлаж, олны хэсгийг тодотгож зохиолоо бичсэн зохиолчид баярлалаа гэсэн сэтгэгдэл харагдсан. Та зохиолоо бичихдээ юуг чухалчилсан бэ?
-Би уран бүтээлчдэд зориулсан зохиолын өмнөтгөлд “Ф.М.Достоевскийн бий болгосон хүн чанар, ёс суртахууны үл үзэгдэх шугамыг зөрчиж гишгэх эрх надад байсангүй” гэж бичсэн. Энэ бол сөрөг дүргүй зохиол, хэдий бүгд эерэг биш ч гэлээ сцений бөглөөс болсон дүр байхгүй, идэвхтэй, ямар нэг зүйл илэрхийлэхийг хичээсэн. Монолог, харилцан яриа, хошин үзэгдэл, үйл хөдлөлөөр үзүүлэх драм гэх мэт дүр бүрийн сэтгэл зүйн онцлогоос шалтгаалж өөр шийдлүүдийг ашигласан.
-“Гэм зэм” таны хэд дэх жүжгийн зохиол вэ, дараагийн жүжгийн зохиолын ажилдаа орсон уу?
-Тав дахь жүжгийн зохиол, одоо “Мастер Маргарита” жүжгийн зохиолын төлөвлөгөө гараад үндсэн бичилт явагдаж байна. Мөн Өвөрхангай аймгийн театртай хамтарч түүхэн жүжигт ажиллаж байгаа.
-Тан руу залгахад “Байна уу, яруу найрагч Ядамсүрэнгийн Баяраа байна” гэж хошигнодог байсан гэж найзууд тань ярьдаг юм билээ. Та хүүхэд байхаасаа л яруу найрагч болох мөрөөдөлтэй байв уу?
-Би долдугаар ангидаа яруу найрагч болно гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй байсан. Наймдугаар ангидаа “Аав аа, би яруу найрагч болно” гэж хэлээд химийн сонгонд явахаа больсон. Тэр өдрөөс хойш яруу найрагчаар амьдарч байна.
-Насан туршдаа яруу найраг бичих үү?
-Тийм, яагаад болохгүй гэж. Бал, цаас байна. Гудмаар алхаж байгаа үзэсгэлэнт бүсгүйчүүд, зүрх сэтгэл амьд, зүүд зөн тунгалаг байна. Өөр юу хэрэгтэй юм. Бичих л ёстой.
-Та энэ мянга мянган санаа, сэдвээс алийг нь бичих илүү дуртай вэ?
-Мэдээж бүсгүй хүн, дараа нь моддын тухай бичих дуртай.
-Мод оо, яагаад?
-Мэдэхгүй ээ, модны тухай огт дүрслэлгүй мөртлөө моддын тухай бодож бичсэн шүлэг олон байдаг. Модны тухай бичнэ гэдэг мод л бичихийн нэр биш шүү дээ.
-Миний санаж байгаагаар та “Underground” гэдэг номын цувралаар “Хүүхнүүд”, “Хэлээ гарга” номыг гаргасан. Яагаад ийм цуврал гаргах болсон бэ?
-Яруу найрагч Б.Батзаяа болон хэсэг найзуудын хамт “Boobooks” гэдэг бүтээлч баг байгуулсан. Энэ нь эх орондоо хэвлэхийг хориглосон, зохиолчид нь хавчигдаж шахагдсан, эх орноосоо дүрвэсэн, эсвэл шагнал авч шилдэг борлуулалттай номоор шалгараагүй ч тулхтай уншигчдын дунд ярианы сэдэв байсаар өдгөөг хүрсэн бүтээлүүдийг монгол уншигчдадаа хүргэх зорилготой. Анх “Boobooks underground” цувралыг эхлүүлсэн. Чарльз Буковскийн “Хүүхнүүд”, Ма Жианы “Хэлээ гарга”, Даниил Хармсын “Оршихуй №2” номуудыг уншигчдын хүртээл болгосон. Уг цуврал энэ жил Эдуард Лимоновын “Энэ бол би Эдичка” романаар үргэлжилнэ.
-Хүмүүс их сонирхож байна уу?
-“Boobooks”-ийг ашиг орлогын төлөө байгуулаагүй. Тэрсүүд, эрх чөлөө хүссэн дуу хоолойнуудыг монгол уншигчдад хүргэж, түүнээсээ таашаал авахыг л хүссэн юм. Эхний ном нь дараагийн хэвлэгдэх номынхоо зардлыг үүсгэчихдэг. Энэ нь бид хоёрт болоод л байгаа юм.
2022.6.19, НЯМ ГАРАГ / БИЛГИЙН ТООЛЛЫН: 20