Month: May 2022

УИХ–ын гишүүн Э.Батшугартай ярилцлаа.

– Банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулвал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой –

-Манай улсын нөлөө бүхий таван банкны IPO гаргах хугацааг хойшлуулах асуудлыг УИХ хэлэлцэж байна. Та энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө би IPO болон хөрөнгийн биржийг маш их дэмждэг гэдгээ хэлмээр байна. Ерөнхийдөө манайх капитал маркет болон хөрөнгийн биржээ хөгжүүлж, хөгжих нь зүйтэй. Банкууд IPO гаргах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Банкууд IPO гаргах асуудлыг хойшлуулсан гэж үзэхээс илүүтэй хугацааг нь сунгасан гэж ойлгох нь зүйтэй. IPO гаргахад бэлэн байгаа банкуудыг зах зээлд IPO гаргахыг хориглоогүй. Гол асуудал нь юу байсан гэхээр хоёр банк IPO гаргах зөвшөөрлөө авчихсан байсан. Үлдсэн гурван банк нь үүнд бэлэн бус байна. Өнгөрсөн онд баталсан Банкны тухай хуульд банкууд 2022 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөрт багтан олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжсэн байхаар зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл, үлдсэн гурван банк хуулийн хугацаанд буюу сар хагасын хугацаанд IPO гаргах бэлтгэл байдлаа бүрэн хангана гэдэг маш хэцүү асуудал.Миний хувьд Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр хэд хэдэн IPO гаргаж байсан учраас асуудлыг нь мэднэ. IPO гаргах процесс ерөнхийдөө 3-5 жил хүртэлх хугацаанд үргэлжилдэг. Тиймээс яг одоо банкны IPO гаргахад бэлэн байдлаа бүрэн хангаагүй, яаруу сандруу бэлдсэн IPO-г банкууд гаргах эрсдэл бодитой байна. Өөрөөр хэлбэл, яарч сандраад бүрэн сайн болгоогүй хоолоо хүнд өгч байгаагаас ялгаагүй зүйл шүү дээ. IPO гаргахад бэлэн болоогүй байж хуулийн хугацаандаа багтахын тулд банкны IPO-г хүчээр гаргачихвал түүнийг нь худалдаж авсан хөрөнгө оруулагчид дараа нь эрсдэл хүлээнэ.

Цаашид ямар нөхцөл байдал үүсэхийг бид мэдэхгүй шүү дээ. Бид хамгийн түрүүнд хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Учир нь хөрөнгө оруулагчдынхаа итгэл үнэмшлийг төрүүлж байж хөрөнгийн биржээ улам хөгжүүлж, илүү динамик болгох асуудал яригдана.

-Тэгэхээр та банкууд IPO гаргах нь зөв боловч одоо цаг нь биш гэж хэлэх гээд байна уу?

-Яг тийм. Цар тахлын нөхцөл байдал болоод геополитикийн асуудал хүнд байгаа учраас дэлхий нийтээрээ IPO гаргах асуудлыг хойшлуулж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар дэлхий даяар шинээр IPO гаргах нь 10 дахин багассан. Хоёр л компани 500 сая ам.доллараас дээш IPO гаргасан байна. Мөн он гарснаас хойш манай хөрөнгийн биржийн үнэлгээ 20 хувиар буурсан. Өөрөөр хэлбэл, одоогоор дэлхийн улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн байдал хэрхэн өөрчлөгдөхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Өнөөдрийн төсөөллөөрөө IPO гаргалаа гэхэд ирээдүйгээ хэрхэн таамаглах нь тодорхой бус байна. Тийм учраас хөрөнгийн бирж дээр ирээдүйн эдийн засагтай холбоотой томоохон савлагаа үүсч магадгүй гэж харж байна. Яг үүнтэй ижил нөхцөл байдал Монгол Улсад үүсчихээд байна. Наад зах нь хил хэзээ нээгдэх нь тодорхойгүй л байна шүү дээ. Хил богино хугацаанд нээгдчихвэл бидэнд бүх талаараа ашигтай. Түүнийг дагаад Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа ч идэвхжинэ. Харин байдал энэ хэвээрээ байвал хөрөнгийн зах зээл болоод эдийн засгийн нөхцөл байдал улам дордоно.

-Тэгвэл хуулийн хугацаанд банкууд IPO гаргахаар бол үнэлгээ нь хэр бодитой байгаа бол?

-Дараагийн асуудал бол яах аргагүй үнэлгээтэй холбоотой. Учир нь Ковидын хууль батлагдсантай холбоотойгоор банкууд иргэдийн хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах дансанд хүү тооцож олгохоо больсон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр өмнө нь хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах данстай нийт иргэдэд хүү тооцож олгодог байх нь банкуудын зардлыг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл одоо хүү тооцож олгохоо больчихоор банкуудын цэвэр ашгийн хэмжээ хамаагүй өндөр дүнтэй харагдаад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан хүүгийн зардал багасчихсан. Тэгэхээр Ковидын хууль хэрэгжих хугацаа дуусгавар болмогц банкуудын хүүгийн зардал эргээд нэмэгдэж, цэвэр ашиг нь багасна. Үүнээс дүгнэхэд, ямар эрсдэл бий болох вэ гэхээр банкууд өнөөдөр IPO гаргахад хувьцааг нь өндөр үнээр хувьцаа эзэмшигчид авч, ирэх жилийн цэвэр ашиг нь өнөөдрийнхөөс болон өнгөрсөн жилийнхээс хамаагүй багассан байх болно. Өөрөөр хэлбэл, банкуудын хувьцааны үнэ унах асуудал яригдана. Энэ мэтчилэн олон нөхцөл байдлаас үүдэн миний хувьд банкны IPO гаргах асуудлыг цаг хугацааны хувьд хойшлуулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа юм. Үнэхээр өөрийн банкны IPO гаргах асуудлын бэлтгэл байдлыг бүрэн хангасан гэж үзэж байгаа банкууд гаргах бололцоотой шүү дээ. Түүнийг нь хойшлуулаагүй.

-Хэрэв банкууд IPO гаргавал хичнээн төгрөгийн хувьцаа арилжаалагдах талаар гарсан тооцоо байдаг юм болов уу?

-Банкууд IPO гаргавал ойролцоогоор 500-600 тэрбум төгрөгийн IPO арилжаалагдах тооцоо гаргасан байсан. Энэхүү мөнгө хаанаас гарах вэ гэвэл банкуудын хадгаламжаас л гаргана.Иргэдийн гудсан доор ийм их хэмжээний мөнгө байхгүй. Хэрэв дээрх мөнгө банкууддаа байршаад эдийн засгийн эргэлтэд орж байвал ажлын байр нэмэгдэх, иргэд, ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ЖДҮ-ийг хөгжүүлээд банкиндаа байх уу, эсвэл IPO авахад зарцуулж тэндээ 500-600 тэрбум төгрөгийг гацаах уу гэсэн хоёр сонголт л байна. Өнөөдрийн нөхцөл байдлын тухайд эдийн засгийн эргэлтэд орж, макро эдийн засгаа дэмжиж, ажлын байрыг нэмэгдүүлсэн нь илүү ашигтай байж магадгүй. Эдийн засагт мөнгөний хурдны коэффициент хэмээх ойлголт бий. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр эдийн засагт үр өгөөжтэй нэг төгрөг гаргавал тэр нь эргээд гурван төгрөг болж өсдөг. Энэ ойлголтоор дээр дурдсан банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулбал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой.

-Дэлхийд банкууд IPO гаргахдаа ямар ямар шалгуур нөхцөлийг хангасны үндсэн дээр гаргадаг юм бол?

-Дэлхийд ганцхан банкны IPO гэж тусдаа авч үзэхгүйгээр бүхэл төрлийн IPO гаргахдаа ижилхэн шалгуур хангасан байх ёстой гэж би үздэг. Тэртэй тэргүй банкууд дээр Монголбанкнаас хатуу хяналт тавьдаг. Үүн дээр нэмээд олон нийтийн оролцоо сайжирвал улам л сайн. Ер нь банк байна уу, уул уурхайн компани байх уу гэдэг нь сонин биш. Хамгийн гол нь хувьцаа худалдан авч байгаа хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Капитал маркет болох хөрөнгийн биржээ дэмжих ёстой.

-Та Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Манай улсын банкны тогтолцоо хэр ил тод вэ. Банкаар дамжуулж мөнгө угаах, ямар нэгэн хууль бус үйлдэл хийх магадлал бий юү?

-Банкаар дамжуулж мөнгө угаана гэдэг өнөөдрийн тухайд маш хэцүү асуудал. Учир нь манайх ФАТФ-ын зөвлөмжийг дагаж, мөрдөж байгаа. Хоёрдугаарт, банкууд сүүлийн 10 гаруй жил Базел-II стандартыг мөрдөж байгаа. Уг стандартыг дэлхийн арилжааны банкууд 2008, 2009 оноос нэвтрүүлж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед үүссэн санхүүгийн эрсдэлээс сэргийлсэн стандарт.

-Тэгвэл Хөгжлийн банк уг стандартыг мөрдөж байсан юм болов уу?

-Харамсалтай нь Хөгжлийн банк уг стандартыг баримталж байгаагүй гэдэг нь өнөөдрийн нөхцөл байдлаас тодорхой харагдаж байна. Арилжааны банкууд харьцангуй ил тод болсон. Ямар ч банкны цахим хуудас руу ороод жилийн тайлан, улирлын тайлан, хувьцаа эзэмшигчдийн мэдээлэл зэрэг бүх мэдээлэл ил тод бий. Монголбанкнаас хяналт маш сайн тавьж банкуудаа шахдаг. Би ч Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа ч арилжааны банкуудад хяналт шалгалтуудыг эрчимтэй хийж улирлын, жилийн тайлангаа цаг тухайд нь ил тод байршуулж, ТУЗ-дөө хөндлөнгийн ТУЗ-ийн гишүүн томил гэх мэтчилэн байнга л шахдаг байсан.

-Гэхдээ л Монголбанкны удирдлагууд өнөөдрийг хүртэл иргэдийн итгэлийг хүлээх хэмжээнд ажиллахгүй л байна шүү дээ. Тэгэхээр Монголбанк банкуудад тавих ёстой хяналтаа хангалттай тавьдаг гэж та үзэж байна уу. Тэгвэл яагаад шил шилээ дараад банкууд гэнэт дампуурлаа зарлаад байдаг юм бол?

-Монголбанкны дүрэм журамд хангалттай олон зүйлийг зааж, тусгасан байдаг. Харин юу дутагдаад байна гэвэл хэрэгжилт дутагдаад байгааг үгүйсгэхгүй. Ялангуяа та бидний мэдэж байгаачлан өнөөдөр яригдаж байгаа Хөгжлийн банк өмнө нь яригдаж байсан Хадгаламж, Капитал банкууд дампуурлаа зарлаад байна гэхээр эрх зүйн асуудалтай холбоотой. Банкнаас зээл аваад түүнийгээ зориулалтын бусаар иргэд, ААН-үүд ашигладаг үйлдлийг би нэг ёсны санхүүгийн луйвар гэж үздэг. Та банкнаас зээл авах хүсэлтээ өгөхдөө зээлээ юунд зарцуулахаа нарийн тайлбарладаг. Банк таны хэлж ярьсан дээр дүгнэлт гаргаад зээл олгож байхад зээлээ зориулалтын дагуу ашиглачихдаг.

-Тэгвэл эргээд зээлийн зориулалтын дагуу ашиглаж байгаа эсэхийг хянах ёстой юм биш үү?

-Ингэж хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж зээл авчихаад дараа нь авсан мөнгөө өөр зүйлд зарцуулна гэдэг байж боломгүй асуудал. Энэ үзэгдлийг АНУ-д эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцдог. Банкууд хяналт тавих ёстой. Тавьж ч байгаа байх. Гэхдээ зарим нэг нь эхний нэг, хоёр удаадаа тэднийг аргалах аргаа мэдээд байна. Монголбанкны тухайд А банкнаас Б банк руу орсон зээлээс цааш хяналт тавих боломжгүй. Ганцхан прокурорын зөвшөөрөлтэйгөөр мөрдөн байцаагч хяналт тавих бололцоо бий.

-Сүүлийн үед нэр бүхий банкуудын балансыг харахад хэдийнэ дампуурлаа зарлах хэмжээнд хүрчихээд байхад Монголбанк дампуурсныг нь зарлахгүй байгаа гэх мэдээлэл бий. Ийм боломж бий юү?

-Ийм боломж тодорхой хугацаанд бий. Зохистой харьцаа нь алдагдсан байхад хэсэг хугацаанд доголдлыг арилгаж, сайжруулахын тулд юмуу, эсвэл хөлдөөсөн орчинд байлгах бололцоо нь байгаа. Гэхдээ урт хугацаанд явахгүй л дээ.

-Хэдхэн жилийн өмнө хөрөнгийн зах зээлийн талаар иргэдийн ойлголт муу хэзээ ашиглагдаж, үр өгөөжөө өгөх нь тодорхойгүй цэнхэр, ягаан тасалбараар хязгаарлагддаг байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн биржийн талаарх ойлголт, хэрэглээ нэмэгдсэнийг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл манайд хөрөнгө оруулагчдийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчин хэр бүрэлдсэн байна вэ?

-Хууль эрх зүйн орчин ерөнхийдөө гайгүй сайн боловч дүрэм,журмууд нь бүрэн гүйцэд биш байна уу даа гэж харж байгаа. Тухайлбал, дэлхийн бүхий л биржүүд ямар тогтолцоотой байдаг вэ гэхээр компаниуд өөрийнхөө нийт хувьцааны 20 хувийг хөрөнгийн бирж дээр чөлөөтэй арилжаалдаг. Гэтэл манайд 20 хувь нь бүү хэл хоёр хувийн хувьцаагаа ч арилжаалдаггүй хувьцаат компаниуд байна. Энэ нь юуг харуулж байна гэхээр олон нийтийн хяналт байхгүй байгааг илтгэж байна. Хоёрдугаарт, юу хэрэгжихгүй байна гэхээр сайн засаглал. Гуравдугаарт, бага хэмжээгээр хувьцаа эзэмшигчдийг их хэмжээний хувьцаа эзэмшигчидтэй тэгш эрхтэйгээр дэмжих ёстой. Гэтэл манайд бүх хувьцаа эзэмшигчдээ жигд дэмжих асуудал хууль эрх зүйн хувьд асуудалтай байна. Гэхдээ манай улсад хөрөнгийн бирж үүсээд 30 гаруй жил болох энэ хугацаанд тодорхой хэмжээний амжилт олсон уу гэвэл олсон.Тухайлбал, Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүсээд 100 гаруй жил болж байгаа учраас шууд тэдэнтэй хөгжлийг нь харьцуулах боломжгүй. Сүүлийн үед манай улсын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа идэвхтэй байгаа нь сонирхолтой асуудал. Иргэд сүүлийн үед мөнгөө банкинд байршуулахгүй хөрөнгийн биржээр дамжуулж хөрөнгө оруулалт хийх нь илүү өгөөжтэй гэдгийг олоод харчихсан байна. Учир нь сүүлийн хоёр жил манай улсын мөнгөний бодлогын хүү маш доогуур байсан. Түүнийг дагаад хадгаламжийн хүү буурсан. Тиймээс бага хүүний ашиг хүртсэнээс хөрөнгийн бирж дээр мөнгөө эргэлдүүлж өндөр ашиг хүртэх сонирхолтой байна. Энэ завшааныг ашиглаад хэлэхэд, компани өөртөө хөрөнгө татмаар байгаа. Тэгвэл хөрөнгө татахын тулд банкнаас, бонд гаргах, хувьцаа зараад хөрөнгө оруулалт босгож болно, аль эсвэл хөрөнгийн бирж дээр очоод өөрийн компаниа үнэлүүлээд нийт хувьцааныхаа 20 орчим хувийг хувьцаа эзэмшигчдэд зарж хөрөнгө оруулалт татах боломжтой. Босгосон хөрөнгөөрөө дахин компанидаа хөрөнгө оруулж хувьцааныхаа нэгж үнийг өсгөдөг. Гэтэл манай хөрөнгийн бирж дээр юу дутагдаж байна гэхээр дөнгөж бойжиж буй старт ап компаниудад хөрөнгө оруулалт татах зах зээлийн маркет байдаг. Энэ тогтолцоо хэрхэн ажилладаг вэ гэхээр иргэн Э.Батшугарт бизнесийн маш гоё санаа байгаад түүнд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Банкинд хандахаар түүнд барьцаа хөрөнгө байхгүй, хөрөнгийн бирж дээр гарах зардал байхгүй учраас бизнес санаагаа хөрөнгө оруулагчдад үнэлүүлээд санаагаа бодит болгох боломж бүрдэх юм. Ингээд бага багаар ашиг орлогоо нэмэгдүүлсээр дэлхийд алдартай компани болох ч боломжтой. Үүний тод жишээ бол Фэйсбүүкийг үүсгэн байгуулагч Марк Цукерберг юм. Нэг талаараа хөрөнгө оруулагчдад эрсдэлтэй мэт боловч маш их өгөөжтэй хөрөнгө оруулалт хийх бололцоог нь нээж өгдөг. Ийм тогтолцоо манай хөрөнгийн биржид яах аргагүй хэрэгтэй гэдэг нь харагдаж байна. Яагаад энэ тогтолцоог бий болгох цаг нь ирсэн гэж үзэж байна гэхээр өнгөрсөн жил ямар олон хүн койнд хөрөнгө оруулсан билээ дээ.

-Иргэд койнд их хэмжээний хөрөнгө оруулсан үзэгдэл нь өөрсдөө хөдөлмөрлөхгүйгээр богино хугацаанд үр ашиг хүртэх сонирхолтой холбоотой гэж үү?

-Иргэд хөрөнгийн бирж рүү биш, койнд яагаад их хэмжээгээр хөрөнгө оруулсан гэхээр ямар ч хүн гар утасны аппликэйшн ашиглаад оролцох боломжтой байсантай холбоотой. Гэтэл хөрөнгийн биржээр дамжуулж хувьцаа худалдаж авахын тулд заавал албан ёсны брокер деллерийн компанид хандахаас авахуулаад бөөн бичиг цаас бүрдүүлэх шаардлага үүсдэг. Харин саяхнаас Тоон гарын үсгийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор явдал чирэгдэл нь харьцангуй багассан байх. Тухайн үед бол заавал нотариатаар батлуулсан байхыг шаарддаг гэх мэт олон хүндрэл байсан. Тэгвэл дээр дурдсан бизнес санаанд хөрөнгө оруулж, түүнээсээ ашиг хүртдэг хөрөнгийн биржийн бас нэг тогтолцоог нэвтрүүлснээр илүү олон иргэд оролцох боломж бүрдэх байх.

-Койн ч бай, хувьцаа ч бай сэтгэл хөдлөлөөр хандсанаас олон мянган иргэд эдийн засгаараа хохирч үлдэх эрсдэл байна. Тухайлбал, койнд хөрөнгө оруулаад хохирсон иргэд олон байна. Тэгвэл юунд хөрөнгө оруулах талаараа ул суурьтай судлах, үүсч болох эрсдэлийг бүрэн тооцоолох мэдлэг, боловсрол дутмаг байна уу?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Аливаа хөрөнгө оруулалтыг хийхдээ өөртөө тодорхой хэмжээний цензур тавих ёстой. Өөрийнхөө мэдлэгийн түвшинг тодорхойлж мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч уу, сонирхогч уу гэдгээ бодох ёстой. Хоёрдугаарт, тодорхой хэмжээний санхүүгийн мэдлэг хөрөнгө оруулагч бүрт байх ёстой. Мөн хувьцаагаа худалдан борлуулж байгаа компанийн бүх тайлангаа цаг хугацаандаа ил тод байлгах ёстой. Энгийн үгээр хүн өөрийн хүүхдээ нэвт шувт мэддэг шиг тухайн хөрөнгөө оруулж, хувьцааг нь худалдаж авах гэж байгаа компаниа нэвт шувт судалсан байх ёстой. Үүний үр дүнд итгэл үнэмшилтэйгээр хөрөнгөө оруулна. Түүнээс биш сэтгэл хөдлөлөөрөө харанхуйгаар хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдэг бол сугалаа худалдаж авч байгаагаас ялгаагүй үйлдэл болно.

Улс төрийн намууд уг нь өөр өөрсдийн гэсэн үзэл баримтлалтай байдаг. Тухайлбал, МАН зүүн төвийн буюу социал демократ, АН баруун төвийн буюу либерал үзэл баримтлалтай байв. Энэхүү үзэл баримтлалынхаа хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж бусдаасаа ялгардаг байлаа. Өнгөрсөн цаг дээр бичихийн учир нь, манай улс төрийн намууд нэгнээсээ ялгарах ямар ч үзэл баримтлалгүй болсон гэхэд огт буруудахгүй.

Уг нь одоогийн эрх баригчид “Монгол ардын нам эрх чөлөө, шударга ёс, эв санааны нэгдэл, үндэсний язгуур ашиг сонирхлыг дээдэлсэн социал демократ үзэл баримтлалтай улс төрийн байгууллага мөн. МАН нь Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд тулгуурлан даян дэлхийн энх тайван, улс орнуудын тогтвортой хөгжлийг эрхэмлэсэн социал демократ үзэл санааны түүчээ, төлөвшиж нягтарсан, дэвшилтэт нам мөн” гэсэн үзэл баримтлалтай. Гэвч энэ нь өнөөдөр тунхаг төдий байгаа нь нууц биш. МАН юун социал демократ байх вэ. Ердөө л пост коммунист нам хэвээрээ байгаа. Гэхдээ яг ч коммунист үзэл санаа биш,зүгээр хэдэн дарга гишүүдээ л эрх мэдэл эд баялагт хүргэх гэсэн нам юм. Байгаа үедээ амжиж ард түмнээс яаж хурдан мөнгө хөрөнгө дайчлан гаргуулах вэ л гэсэн үзэл бодлоос өөр юу ч байхгүй. Эрх чөлөө хумигдаж, шударга бус байдал газар авч, байгалийн баялгийн шударга бус хуваарилалт байсаар л байна. Төрийн зохистой оролцоо бүхий эдийн засгийн талаар бүр яриад ч хэрэггүй. Төр ашигтай гэсэн аливаа бизнест оролцож, оролцдоггүй юм аа гэхэд нөлөөлж, боломжийг нь хулгайлж, чөдөр тушаа болж яваа. Хамгийн наад зах нь төрд ажиллаж буй улстөрчид өөрсдийн албан тушаал, эрх мэдлийн давуу байдлаа ашиглаж хувийн бизнесээ тэтгэж сууна. Ийм хүний бизнестэй эгэл жирийн иргэдийн бизнес өрсөлдөхөд хэцүү.

Гэхдээ ганц МАН-ыг ийм увайгүй гэж хэлэх ч бас хэцүү. Бүх нам яг л энэ МАН шиг төр барих зурвас хугацаандаа шууд л ард түмнээ бушуухан шулж өөрсдөө болон гишүүдээ баяжуулахыг эрхэмлэдэг. Ямар ч нам засгийн эрхэд гарсан ард түмний амьдрал өөдөлдөггүй нь үүнтэй холбоотой. Монголын бүх нам өнөөдөр үзэл баримтлалаа чухалчлахаа болилоо. Ер нь үзэл бодол гэж байгаа ч үгүй гэж бодож байна. Байхгүй юмыг юуг нь ч чухалчлах билээ. Үзэл баримтлалгүй, үзэл баримтлалтай ч түүнийгээ ойшоодоггүй нам бол тогтоол устай адил гэж улс төр судлаачид хэлдэг. Тогтоол ус дорхноо өмхийрдөг, ширгэж алга болдог. Яг үүнтэй адил үзэл баримтлалгүй нам цаашаа явах аргагүйд хүрдэг. Ингэхээс ч арга үгүй юм. Тогтсон үзэл бодолгүй зөвхөн хувиа бодсон намыг ард түмэн дэмждэггүй. Ард түмний дэмжлэггүй нам яаж сонгуульд ялна гэж.

Үзэл баримтлал бол эрх ашгийн нэгдэл мөн. Гэхдээ тэр эрх ашиг нь хэсэг бүлэг хүмүүсийн төлөө байх ёсгүй. Намууд үзэл баримтлалынхаа дагуу үйл ажиллагаа явуулж, сонгуульд ялсан тохиолдолд улс орноо хөгжүүлэх, сайн сайхан нийгэм бүтээхийн төлөө ажиллах ёстой. Товчхондоо, ард иргэдийнхээ эрх ашгийн төлөө ажиллах үүрэгтэй. Тийм ч учраас сонгогчид өөрсдөд нь таалагдсан үзэл баримтлал, бодлого, үйл ажиллагааг нь дэмжиж буй улс төрийн намдаа итгэж саналаа өгдөг. Тэд энэ намын үзэл баримтлал миний амьдралыг дээшлүүлэх юм байна гэж л санал өгөхөөр явдаг. Сонгуульд ялсан улс төрийн нам манай үзэл баримтлал мөрийн хөтөлбөрийг дэмжиж санал өглөө гэж огтхон ч боддоггүй бололтой явж ирсэн. Тэд ялж гараад л эргээд олон түмнээ шулах дээрэлхэх, хяхан боогдуулах бодлого явуулж ирсэн нь үүнийг баталдаг. Мөн ямар увайгүйгээр олон нийтийн болон төрийн өмч хөрөнгийг хулгайлан баяжиж байгаагаас ингэж бодохоос өөр замгүйд хүргэдэг.

Хоёр сонгууль дараалан ялалт байгуулсан МАН-ын бодлого, үйл ажиллагаа иргэдэд ашгаа өгсөнгүй. Зөвхөн намынхаа гишүүдэд л ашгаа өгч байна. МАН-ын хэдэн гишүүд нь л ажилтай, орлоготой боллоо. Бусад зүйл, иргэдийн аж амьдрал бахь байдгаараа. Иргэдийн амьдрал тушаал дэвшсэн МАН-ын гишүүд шиг л лав өөрчлөгдсөнгүй. Тэгэхлээр энэ намын үзэл бодол мөрийн хөтөлбөр ард түмэнд ямар ч өгөөжгүй л гэсэн үг юм. Хэрэв байдаг бол тэр шүү дээ.

Манай намууд ямар ч ялгаагүй гэдгийг дээр хэлсэн. Хэрэвзээ АН сонгуульд ялалт байгуулсан бол МАН-ын гишүүдийн оронд АН-ын гишүүд л ажилтай болно. Түүнээс өөр иргэдийн амьдралд бодитой өөрчлөлт гарахгүй. Учир нь, улс төрийн нам гэдэг дунд, дээд шатанд дарга болох, цаашлаад төрийн албанд ажилд орох хүмүүсийн нэгдэл болсон. Намуудад үүнээс өөр эрх ашгийн нэгдэл, үзэл баримтлал баруун зүүн, ардчилал, коммунист гэх ялгаа алга. Тэгэхлээр нэг хэсэг шинэ хүмүүсийг төрд гаргаж идэж цадахыг нь хүлээнэ гэхээс ард түмэн бараг халгадаг болж байна. Улс төрийн намууд ард түмэндээ ямар ч өгөөжгүй болчихлоо. Ямар ч нам байгуулагдсан ард түмэн за хэн хэн нийлж маниусаа шулах байгаа юм шиг байна л гэж сурагладаг болжээ. Энэ байдалдаа дүгнэлт хийж, өөрчлөлт шинэчлэлтийг хийх хүсэл ч тэдэнд алга. Энэ нь өөрсдөд нь ашигтай байгаа учраас тэр бололтой. Улс төрийн намын шинэчлэл, хууль эрх зүйн өөрчлөлтийн тухай яриад удаж байгаа ч одоогоор хийсэн бодитой алхам лав алга. Харин эсрэгээрээ нам нэртэй хэдхэн хүний хүрээлэл үүсгэж түүгээрээ дамжуулан амин хувийн эрх ашгаа гүйцэлдүүлж, илтэд хариуцлага алдсан, хулгай хийсэн нэгнээ хуйгаараа өмөөрч, толгойг нь илэн сууна. Ийм л учраас ард түмэн улс төрийн намуудад итгэхээ больж өнөөдрийн улс төрийн тогтолцоог дэмжихгүй байна. “Монголд өнөөдөр хамгийн олон хүний итгэлийг алдсан байгууллага, институци юу вэ” гэвэл иргэд нэгэн дуугаар улс төрийн намууд гэж хариулахаар байна. Иргэд улс төрийн намууд, цаашлаад төрдөө итгэхээ болилоо. Одоо яах вэ. Үүнийг хүсвэл шийдэх хүмүүс нь улстөрчид өөрсдөө, улс төрийн намууд. Хэрэв бүгд яг адилхан үзэл баримтлалгүй, зөвхөн өөрсдийнхөө өнөө маргаашийн эрх ашгийг л харсаар суувал хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй, тогтоол ус шиг оршсоор л байх болно. Гэхдээ тогтоол ус удаан оршдоггүй гэдгийг дээр хэлсэн.

Бид намын тухай олон тодорхойлолтыг мэдэх боловч үзэл бодлоороо нэгдсэн гэсэн үгийг огтхон ч анхаарч байсангүй. Анх үзэл баримтлал дагаж үүссэн намууд аажмаар зохион байгуулалттай, засгийн эрхийн төлөө тэмцэж байгаа хүмүүсийн бөөгнөрөл л болж хувирсан. Барууны орны түүхээс харахад түүхэн явцаар бүрэлдсэн иргэдийн итгэл үнэмшил дээр суурилж аливаа нэг улс төрийн үзэл баримтлал бий болдог, намууд үүсдэг аж. Үзэл баримтлал нь хүмүүсийн итгэл үнэмшлээс л эхтэй юм. Гэвч Монголд иргэний улс төрийн суурь үнэт зүйл бүрэлдээгүй үзэл баримтлал хөгжиж чадсангүй. Улс төрийн хоёр голлох нам үзэл баримтлалаа баримтлахгүй байгаа явдал нь ард иргэдийн намд итгэх итгэлийг сулруулж байна. Угтаа улс төрийн намын үзэл баримтлал нь улс төрийн философи дээр үндэслэх ёстой. Намууд өөрсдийн чиглэл, үзэл баримтлалын дагуу ажиллах шаардлагатай. Ард иргэд харин намуудыг үзэл баримтлалын дагуу ажиллахыг шаардах хэрэгтэй байна. Үзэл бодлын уг үндэс нь ард түмний дундаас үүсч бий болбол, онол номтой байвал, түүнийг нь олон хүн зэрэг дагадаг, зөвшөөрдөг байвал бас энэ үзэл бодлын төлөө тууштай тэмцдэг бол энэ үнэн бодит байх ёстой болов уу. Түүнээс өнөөдөр зүүн төвийн үзэл бодолтой байж байгаад маргааш өглөө бид баруун төвийнх боллоо гээд зарлах нь хэнд ямар итгэл төрүүлэх вэ. Намын дарга нь мэргэн зүүдэллээ хөөрхий, энэ зөв байх гээд ард түмэн дагах ёстой юу. Ингэж нэг өдрийн дотор үзэл бодлоо солих нь ямар ч үзэл бодолгүй, зүгээр төрд очиж алба хаших, зээл тендер хулгайлах гэсэн хүмүүсийн л нэгдэл гэхээс өөр юу гэх юм бэ. Ийм улаан цагаан хулгай хийх хүмүүсийн бөөгнөрөлд хүн итгэх үү.

УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Төсвөө баталснаас хойш бараг ганцхан улирлын дотор хоёр удаа тодотголоо. Хэмнэлтийн мөн чанар энэ тодотголоор гарав уу. Та үүнд ямар дүгнэлттэй байна?

-18 их наяд төгрөгийн төсөв баталсан хэрнээ хэмнээд хэмнээд хоёр, гуравхан цэцэрлэгийн мөнгө хэмнэнэ гэдэг бол дарга нар өөрсдийнхөө зардлыг танаж чадахаа байсан байна, эрх баригчид мөнгө иддэг бүлэглэлүүдийнхээ барьцаанд орсон байна гэсэн үг. Хүсэл нь байгаад дийлэхээ больж. Төсөв бол орлого, зарлага. Орж байгаа орлого гарч байгаа зарлага тэнцэхийг төсвийн тэнцвэржилт гэнэ. Орж байгаа орлого буюу зэс, нүүрс, төмрийн хүдэр гэнэтхэн өсчихвөл төсвийн тодотгол хийдэг. 300 сургууль барина гэж тооцоолтол дахиад 30 сургуулийн мөнгө гарч тэрийг хаана хийх вэ гэдгийг ярихыг төсвийн тодотгол гэнэ. С

Олно гэсэн орлого асуудалтай болчихвол мөн л тодотгол хийдэг. Аль сургуулиудаа хасах вэ гэдгээ ярьдаг. Бид 30 сая нүүрс гаргана гэж байсан бол 15 сая тонн нүүрс гаргалаа. Бидний зарж төсвийн орлогоо бүрдүүлдэг бүтээгдэхүүний үнэ дэлхий дахинд өсч байна. Унхиагүй эрх баригчдаас болж экспортолж чадахгүй байгаа. Хоёрдугаарт, эд нар анхнаасаа хөөрөгдөж буруу тооцоо хийсэн байна гэсэн үг. Ийм хоёр үндэслэлтэй. Энэ удаагийн төсвийн тодотгол орж ирэх болсон гурав дахь шалтгаан бол юмны үнэ маш их өслөө. Засгийн газар, Монголбанкны ерөнхийлөгчийн үүрэг нь төгрөгийн ханш, инфляцийг тогтвортой доод түвшинд барих. Үүнийг эрх баригчид МАН-ынхан биелүүлж чадаагүй. Тэдний буруутай үйл ажиллагаанаас болж 600 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байгаа хүний халаасан дахь мөнгөний 200-300 мянган төрөг нь “хулгайлагдаж” байна. Өөрөөр хэлбэл, авдаг будаа, талх, сахар, гурил 30-40 хувиар өснө гэдэг бол халаасан дотор байгаа мөнгө нь эрх баригчдын буруугаас болж халаасан дотроо байхдаа хулгайлагдаж байна гэсэн үг. Ийм үед Засгийн газар уучлаарай гээд цалин, тэтгэвэр дээр тохируулга хийх ёстой. Би цалин тэтгэвэр нэм гэсэнгүй. Амьжиргааны өртөгтэй уялдуулж цалин хөлсөнд тохируулга хийх ойлголт барууны орнуудад байдаг. Цалин, тэтгэвэр хэвэндээ байгаад төгрөгийн худалдан авах чадвар унаж юмны үнэ өсөхөд хэн хохирч байна гэвэл иргэд. Хэн хожиж байна гэвэл эрх баригч Ардын намынхан хожиж байна.

Арматур, цемент, гурил ч гэдэг юмуу ямар нэгэн бүтээгдэхүүн гаднаас оруулж ирж байгаа бизнес болгонд татвар тавьдаг. Ингэхдээ өссөн үнэ дээр татвар тавьж байна гэсэн үг. Тиймээс Засгийн газар их татвар авч хожоод байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, талх хийгээд худалдаж байгаа хүний борлуулалтын орлогоос нь Засгийн газар татвар авдаг биз дээ. Үнэтэй болсон талхнаас татвар авч байгаа мөртлөө иргэдийн цалин, тэтгэврийг нэмэхгүй байна.

Энэ тохиолдолд олон улсын жишигт Засгийн газар нь “Уучлаарай. Бид барааны үнийн өссөн дүнгээр татвараа авч байгаа. Бид инфляци, төгрөгийн худалдан авах түвшинг доод түвшинд барих үүргээ биелүүлээгүйгээс болж таны худалдан авах чадвар уналаа. Засаг зөрүү мөнгийг нь өгье” гэдэг бол олон улсын эрх зүйд байдаг зүйл. Манайд энэ байхгүй учраас төсвийн тодотгол хийж байна гэж би бодсон.

-Нөхцөл байдал хүнд байна, биднээс шалтгаалахгүй хүчин зүйл үүссэн гэцгээж байна шүү дээ. Нэг талаар үнэн ч, нөгөө талаар асуудлыг өөрсдөөсөө бултуулах гэсэн үү?

-Бусад орны Засгийн газрууд дэлхий дахинд ийм байдал үүсчихлээ гээд суухгүй өөрсдөө ард түмнээ хариуцаж байна. Ингэхийн тулд иргэд тэднийг сонгосон. Бид бусад улс орны ерөнхий сайдуудыг сонгоогүй шүү дээ. Засгийн газар ийм арчаагүй байж болохгүй. Живх нэгэнт муудсан бол соль гэж үг байдаг. Живхийг хатаах гэдэггүй байхгүй юу. Энэ эрх баригчид үнэхээр чадваргүй болчихсон байна. Тэднийг солихоос өөр аргагүй байдалд орсон.

Төсвийн тодотгол бараа бүтээгдэхүүний үнэ хөөрөгдчихсөн байгаа энэ үед иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой байх ёстой. Нэгдүгээрт, энэ зорилгоо биелүүлээгүй. Хоёрдугаарт, хэмнэлтийн горимд дарга нарын зардлыг танаж чадаагүй. Гишүүд бүлэглэлүүддээ барьцаалагдсан байна гэсэн үг. Гуравдугаарт, сая төгрөгөөс доош орлоготой иргэдийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийн 50 хувийг буцааж олгоно гэсэн. Тэгвэл нэг сая 10 мянган төгрөгийн цалинтай хүн хохироод үлдэх юм уу. Яагаад 1.300 гэж болохгүй байгаа юм бэ. 1.300 гэчихвэл хэдэн зуун мянган хүний асуудал цаана нь яригдана. Сая гэсэн тоог хэн тогтоосон юм бэ. Үүнийг би хэлэлцэж байх үед хэлсэн. Хоёрдугаарт, нийгмийн даатгалын шимтгэл бол татварын мөнгө биш. Ерөнхий сайд үүнийг шийдэх ёсгүй. Энэ бол даатгал төлөгчдийн мөнгө. Татвар бол Ерөнхий сайдаа бидний нийтлэг “зовлонг” шийдээрэй гэж төвлөрүүлж байгаа юм. Даатгал бол иргэдийн хувийн мөнгө, бусдад нь хамаагүй. Таны мөнгийг танд буцааж өгөх шийдвэрийг Ерөнхий сайд гаргах эрхгүй. Дөрөвдүгээрт, гурил, будаа, бензиний үнэ мэтхэн ярихын оронд олон улсын худалдаагаа эдийн засагжуулах хэрэгтэй. Манайхан бүгдээрээ Л.Халтар сайдыг загнаад, зэмлээд байна. Л.Халтар сайд контейнер, нүүрсээ үүрээд хил дээгүүр үсэрч гарч болохгүй шүү дээ. Харин төрийн гурван өндөрлөг ажлаа хийж, Орос, Хятад, Япон, Солонгост айлчилж худалдаа наймааныхаа хэлэлцлүүдийг шинэ шатанд гаргах ёстой. Хятад, Орос хоёр хоорондоо маш том наймаа хийнэ гээд тохирч. Рубль, юанийн гүйлгээ шууд хийнэ гээд яриад эхэлчихлээ. Яагаад Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга Хятадад очиж хэл амаа ололцож, хилээ нээх асуудлыг ярихгүй байгаа юм. Яагаад оросууд, эсвэл бусад хил залгаа орнуудтай ярьж ойлголцоод хил наймаагаа хийж болоод байгаа юм бэ. Бид яагаад ярихгүй байгаа юм. Үүнээс болж нүүрсээ гаргаж чадахгүй Монголд орлого орохгүй байна. Орлогогүйгээс үүдэж валютгүй болж эхэллээ. Валют байхгүйгээс болж жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид бараагаа захиж чадахгүй болчихоод байна. Монголын төрийн гурван өндөрлөг гадаад харилцаан дээр ард түмний өмнө хүлээсэн үүргээ сайн биелүүлээч ээ. Үүнийг биелүүлэхгүйгээс болж бүх төмөр зам, бараа бүтээгдэхүүн зогсож байна. Нүүрс, зэс, төмрийн хүдрээ бид гаргаж чадахгүй болчихлоо.

-Төрийн гурван өндөрлөг яагаад ажиллахгүй байна?

-МАН-ынхан санаатайгаар Орос, Хятад, Япон, Солонгос гэсэн манай улсын худалдааны гол түншүүдтэй очиж яриа хийхгүй гэртээ хэвтээд байна гэж бодохгүй байна. Хаанд буруу байхгүй. Хаанд зөвлөсөн хүнд буруу бий гэдэг шиг төрийн өндөрлөгүүдэд, МАН-ынханд зөвлөгөө өгдөг хүмүүс нь тэнэг байна. Зөвлөгөө авдаг хүмүүс нь бүр тэнэг байна гэж бодож байна.

Би улс орныг чинь босгоод өгье. Надад ердөө гуравхан сар Ерөнхий сайдынхаа местийг өгчихөөч. Эсвэл Ерөнхийлөгчийнхөө местийг өгчихөөч. Гуравхан сарын дотор босгоод өгнө. Яаж гэдэг таван алхмаа би танай сонинд өгсөн өмнөх ярилцлагаа хэлсэн. Би албан тушаалд дуртайдаа ингээд байгаа юм биш. Ажлыг хурдан явуулж иргэдийн амьдралыг өөд нь татаач гэдгийг л хэлээд байгаа юм.

Төсвийн тодотголын үеэр би нэг зүйлийг хэлсэн. Төсөв гэдэг Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд гэрийнхээ авдраас богц дүүрэн мөнгө авч ирээд заримыг нь хэмнэж, танамаар байна гэж яриагүй шүү дээ. Төсвийг хэлэлцүүлэхээс өмнө нийт бизнес эрхлэгчдийн төлөөллийн байгууллага, ажил олгогч эздийн холбоо, МҮХАҮТ-ын гишүүдийг цуглуулж бид энэ энэ салбарт хэмнэлт гаргана. Хэмнэсэн мөнгөө сургууль, цэцэрлэгт оруулмаар байна. Энэ энэ дээр татвар нэмнэ. Үүнийх нь татварыг бууруулна. Харин та нар бензинийхээ үнийг битгий өсгөөрэй гэдгийг бизнесмэнүүдтэйгээ ярьж, ойлголцох хэрэгтэй. Нөгөөдүүл болох эсэх, бэрхшээлүүдээ ярина. Үүнийг улсын гурван талт хэлэлцээр гэдэг. Үйлдвэрчин үйлдвэрчний байгууллага, ажилгүй иргэд, ахмадууд гээд тэр олон төлөөллийн байгууллагатай ярилцаж ойлголцох хэрэгтэй. Энэ жил тэтгэвэр нэмж чадахгүй нь. ЕБС-ийн сургууль дээр төсөв тавихгүй бол болохгүй байна. Тиймээс энэ мөнгийг тэтгэврийнхэн та бүхэн булаацалдахгүй биз дээ. Бид дарга нар, дэд сайдуудаа хэмнэлээ. Энэ мөнгөөр багш нарын цалинг нэмж чадахгүй нь харин эмнэлгийнхний цалинг нэммээр байна гэдгээ энэ хүмүүстэйгээ ярилцдаг байх хэрэгтэй. Шийдвэрээ харин Ерөнхий сайд өөрөө гаргана шүү дээ. Ингэж ярьж ойлголцсоныхоо дараа УИХ-д оруулж ирдэг байхгүй юу.

Би энэ улсыг босгож өгмөөр байна гэж зөндөө гуйдаг. Тийм учраас миний толгойд багтдаг. Одоо би яг тэрийгээ ярьж байна. Тэгэхгүй толгойдоо бодож байгаад, хэдэн зөвлөхүүд нь юу ч ярьдаг юм бэ мэдэхгүй тэгснээ ер нь хэмнэнэ ээ гэж орж ирдэггүй байхгүй юу. Яг улаан шугам дээр нь татвар төлөөд мөнгө өгч байгаа хүмүүс нь “хөгжмөө захиалдаг”. Тэдэнтэй зөвлөлддөг. Зовлонг нь сонс. Ажил нэхээд, ажил хаялт хийчих гээд байгаа хүмүүстэйгээ мөн ярилцдаг байх хэрэгтэй. Цалинг нь нэмж чадахгүй ч хүүхдүүдэд зориулж эмнэлэг барихаар боллоо. Өөр боломж байхгүй гэдгээ ярьж байж, ярьж ойлголцсон юмаа гурван талт хэлэлцээр гэж УИХ-д оруулж ирдэг. Ингээд хэлэлцээд баталдаг байх ёстой. Гэтэл Ерөнхий сайд, сайд нар өөрийнхөө хөрөнгийг ярьж байгаа мэт ярина гэдэг бол сайн зүйл биш.

-Хөгжлийн банктай холбоотойгоор дөрвөн гишүүнийг түдгэлзүүлэх эсэх асуудлыг хэлэлцэхэд тэдгээр гишүүдийг та их өмөөрсөн гэх яриа гарсан. Бүр мэдээлэл ч гарсан. Гишүүдийг түдгэлзүүлж буруутай эсэхийг нь яагаад шалгуулж болохгүй гэж үзсэн юм бэ. Эсвэл үнэхээр таны эрх ашиг хөндөгдөөд байсан юм уу?

-Хөгжлийн банктай холбоотой дөрвөн гишүүнийг түдгэлзүүлэх асуудлыг УИХ-аар хэлэлцүүлэхэд нууцын зэрэглэлтэй орж ирсэн. Нууц хуралдааны үеэр би юу хэлснээ хэвлэлээр яривал нууцын горимыг зөрчсөн үйлдэл болно. Үүнийг ил ярих хүсэлтийг би тавьсан. Мөрдөн байцаах ажиллагаатай холбоотой зүйлүүд нууц гээд нууцын зэрэглэлтэй хэлэлцсэн. Намайг шүүмжилж яваа хүн энэ асуудлыг хэлэлцэж байх үед нэг удаа ч орж ирээгүй. Эхнээс нь дуустал байгаагүй. Би таван цаг суусан. Хүмүүсийн хувь заяатай холбоотой, ноцтой асуудал учраас анхаарал хандуулах ёстой. Гэтэл нэг ч асуулт асуугаагүй, огт байр суурь илэрхийлээгүй, шүүмжилж, эсэргүүцээгүй мөртлөө гарангуутаа ард түмэнд нэг хүнийг муулаад баахан юм ярина гэдэг бол УИХ-ын гишүүний ёс зүйд энэ нийцэхгүй.

Нэгдүгээрт, би хэн нэгнийг өмгөөлөх, эсвэл муулах ямар ч зорилгогүй. Харин би философийн асуулт асуусан. Философийн асуулт асууя. Надад хариулаач ээ гэсэн. Тэр хүмүүс огт хариулаагүй.

Үзэл санааны асуулт асуусан. Ер нь адгийн хүн хүн ярьдаг. Дунд хүн үйл ярьдаг. Дээд хүн үзэл санаа ярьдаг. Би үзэл санаа ярихыг хүсдэг. Би гарц гаргалгаатай үйл хэрэг ярихыг хүсдэг.

-Та холбоотой юм уу, гишүүн ээ. Ер нь ихэнх гишүүд мэлзэж байгаад л сүүлд холбоотой болчих юм?

-Өнгөрсөн 20 жил намайг буруутай, зөрүүтэй гэж зөндөө л хүмүүс хэлсэн. Тэрнээс цаадах нь надтай үзэлцэж байлаа. Өнөөдрийг хүртэл нэг ч асуудлаар прокурор, шүүх яагаад дууддаггүй юм бэ. Бүгд гүтгэлэг байсан гэсэн үг. Тэр залуу одоогоос хоёр долоо хоногийн өмнө мэдэгдэл хийсэн. Энэ хугацаанд яагаад нэг ч цагдаа, шүүх, прокуророос дуудаж байцаалт авахгүй байгаа юм бэ. Энэ утгаараа тэр хүн ор үндэслэлгүй гүтгэлэг тарааж худлаа ярьсан байна гэсэн үг. Та бүхэн тэр залуу дээр очиж холбоотой гээд байгаа мэдээллийг намайг зөвшөөрсөн гэж хэлээд аваарай. Тэр хүн надтай холбоотой мэдээлэл олж авчихаад намайг хайрлаад мэдээллээ нуугаад байна аа даа, янз нь. Тэр хүн шүүгч, мөрдөн байцаагч биш биз дээ. АТГ юмуу тагнуулын мэдээлэгч биш. Тэр УИХ-ын гишүүн. Хан-Уулчууд тэр хүнийг сонгохдоо МАХН-аас гарсан цөөнхийн цөөнх, бие дааж гарсан Н.Алтанхуяг хоёрыгоо муулаад байгаарай гэж сонгоогүй байх. Эрх баригчдыг засаж залруулж, болохгүй зүйлийг нь шүүмжилж, тэмцээрэй гэж сонгосон. Хан-Уулчуудын эсрэг эрх баригчдын бууны нохой болж цөөнхийн цөөнх болсон хэдийгээ хавирганаас нь хазахыг Хан-Уулчууд даалгаагүй байх гэж бодож байна. Хөгжлийн банкнаас миний хамаарал бүхий ямар хүн зээл авчихсан юм бэ. Би мэдээгүй явна. Холбоотой гэхээр эсвэл би өөрөө ч зээл авчихсан юм уу. Эсвэл миний ямар нэгэн нөлөөгөөр хүн зээл авчихсан юм уу. Миний гэдэг ямар ч хүн тэнд байхгүй. Бүр үйлчилгээний ажилтан ч байхгүй. Ийм жинхэнэ монгол хөөрхөн гүтгэлэг тараана гэдэг бол өөрт нь тийм ч сайн зүйл биш гэж бодож байна.

-Банкны IPO гаргах хугацааг хойшлуулж байгааг та ямар дүгнэлттэй байна?

-Банкны хуулийг Г.Амартүвшин, Х.Ганхуяг нарын гишүүдийн оруулж ирсэн. МАН-ын энэ залуучууд иргэдийн төлөө сайн хууль оруулж ирсэн. Би хэдийгээр эрх баригчдыг шүүмжилдэг ч гэсэн сайныг нь сайн гэж хэлнэ. Үндсэндээ банкууд нэг, хоёрхон гэр бүлийн гарт битгий байгаач ээ. Олон олон жирийн компани, иргэдэд хувьцаа эзэмших боломжийг нь бий болгооч. Нэг хувьцаа эзэмшигч нь дээд тал нь 20 хувиас илүүгүй хувьцаа эзэмшээч. Доод тал нь таван хүн, түүнээс дээш 10, 20 хувьцаа эзэмшигч байхаар энэ хуулиар зохицуулсан. Таван банк бие биенээ хянана. Мөн тэдгээр олон хувьцаа эзэмшигч бие биенээ хянана. Ингээд ил тод байдал үүснэ. Банкны монополь юмуу ямар нэгэн эрсдэлийг хамгаалж байгаа хэрэг. Мөн ашгийг иргэдэд өгч байгаа юм. Цар тахлын хүнд үед манай том банкууд 400-500 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан гэсэн тооцоо байна. Тиймээс энэ олон банкууд олон нийтэд нээлттэй байгаач ээ гэсэн хууль. Энэ хуулийг санаачилсан хүмүүсийг маш их доромжлуулж, муулуулсан. Асар их эрсдэл дундуур орж ирсэн хууль.

Банкуудыг олон нийтэд нээлттэй байлгах асуудлыг нэг жилийн дараа шийдье гэж оруулж ирж дэмжигдсэн. Энэ бол хэзээ ч энэхүү асуудал шийдэгдэхгүй гэсэн үг. Энэ бол луйвар. Таван банкныхаа боол болоод явахыг эрх баригч Ардын намынхан хүсч байна гэсэн үг. Хойшлуулахаар оруулж ирсэн үндэслэл нь “Олон улсын банк санхүүгийн байгууллагуудаас активын чанарын үнэлгээ хийсэнд үндэслэж үүнийг хойшлуулах зөвлөмжийг ирүүлсэн” гэж байгаа юм. Монголын УИХ энэ оны зургадугаар сарын 30-нд банкуудаа олон нийтэд нээлттэй болгох шийдвэр гаргаад байхад УИХ-ын шийдвэрийг олон улсын банк санхүүгийн байгууллага гэдэг нэрийн дор олон улсын байгууллагууд Монголын тусгаар тогтнолыг хянаж байна гэсэн үг. Ардын намынхан гурван удаа дахин дахин санал хураалгаж хүчиндэж байж хоёр, гурван хүний саналаар илүү гаргаж шийдлээ. Ийм арчаагүй барьцаалагдсан Ардын намынхан Монголын ард түмний өмнө ичээсэй. Эсэргүүцсэн хоёрдугаарх шалгаан нь, “Хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдын идэвх сайжирч байгаа хэдий ч банкны санал болгож буй хувьцааг дотоодын хөрөнгө оруулагчид шаардлагатай эх үүсвэр дутагдаж байна” гэж байгаа юм. 430-580 тэрбум төгрөгөөр худалдана гэж тэд бодож байсан байна. Энэ хэмжээнд худалдаж авч чадахгүй үнэ нь буух гээд байна гэж байгаа юм. Ардын намын эрх баригчид банкны эздийн төлөө ярьж байна. Хямдхан тусмаа жирийн иргэд худалдаж авна шүү дээ. Бид 580 тэрбум төгрөгөөр зарах гээд байгаа юм. Одоо худалдаж авах гэж байгаа ард түмэн хямдруулж авах гээд байна гэж ярьж байна. Жилийн дараа үнэтэй заръя гэж ярьж байна. Үнийг зах зээл шийддэг. Худалдан авах гэж байгаа олон нийт шийддэг. Гэтэл олон нийт хямдхан худалдаж авах гээд байна. Үгүй шүү, бид өндөр үнэтэй зарна гэж хэлж байгаа эрх баригчид банкнуудын барьцаанд орсон байна гэсэн үг. Би гайхаж байна. Банкны реформоор олон нийтэд банкийг нээлттэй болгож, ил тод шударга болгосноороо банкны хүү бууна, үйлчилгээ нь сайжирна гэж би итгэж байгаа. Одоо монополь байна. Өндөр үнэтэй байна. Олон нийтэд ил болсноор бусад санхүүгийн үйлчилгээ болох хөрөнгийн бирж, хувьцааны зах зээл, даатгалын зах зээл, санхүүгийн бусад үйлчилгээнүүд Монголд хүчээ авах боломж бүрдэнэ. Одоо бол банк ноёлж байна. Банк энэ хэдэн шийдвэр гаргагчдыг базчихсан байна. Барьцаалах биш бүр баривчлаад авчихсан байна. Төв таван банк бий. Түүнээс хэд нь хойшлуулаач хэмээн гуйгаад, хэд нь олон нийтэд нээлттэй болохоор бэлэн болчихсон юм бэ гэдгийг асуухад нэг банк бэлэн биш байгаа гэсэн хүсэлтээ ирүүлсэн. Дөрөв нь зөвшөөрсөн гэж хэлсэн. Нэг банкнаас болж УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар тэр чигээрээ лоббидуулна гэдэг бол Ардын намын улс төрчдийн өнөөгийн дүр төрх.

-Өнөөгийн улс төрд үзэл баримтлалаа сольдог үзэгдэл их гарах боллоо. Нам ч тэр, хүн ч тэр олон нийтэд таалагдаж байгаа тал руу л шуураад байх шиг. Саяхан ХҮН үзэл баримтлалаа сольчихлоо. Та ч мөн үзэл баримтлалаа сольсон.

-Аливаа нам гэдэг бол хүмүүсийн нэгдмэл мөрөөдөл дээр тогтдог. Битлз хамтлагийн дуучин Жон Леннон “Нэг хүн мөрөөдөхөд тэрийг мөрөөдөл гэж нэрлэдэг. Олон хүн нэг зүйлийг мөрөөдөхөд түүнийг үзэл баримтлал, бодит зүйл гэж нэрлэгдэг” гэж хэлсэн байдаг. Олон хүн нэг зүйлийг хамтдаа мөрөөдвөл тэр нь амьдралд бодитой болдог гэсэн сайхан санаа л даа. Үүн шиг олон хүмүүс нэгдэж нийлэхийг нам гэж байгаа юм. Намын үзэл баримтлалыг дарга шууд өөрчлөөд байдаг ч зүйл биш л дээ. Би үзэл баримтлалаасаа хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Хувьсгалт нам гэдэг бол социал демократ нам. Би ардын намд орвол зүүний үзэл баримтлал мөн үү гэвэл мөн. Би үйлдвэрчний хүн. Социал демократ хүн. Гэтэл Ардын нам өнөөдөр социал демократ үзлээ баримталж байна уу, үгүй гэдэг маш ноцтой. Маш их капиталист зүйлүүд хийж байгаа. Маш их барууны алхмуудыг хийдэг. Би нэр зааж ярьж чадна. Харин Ардчилсан нам яг барууны нам мөн үү, биш үү. 10 мянган төгрөг тараах ажлыг АН санаачилсан. Барууны нам үүнийг хэзээ ч санаачлах ёсгүй зүйл байхгүй юу. Би олон жишээ ярьж чадна. Монголын намууд үзэл баримтлалаа алдчихсан.

-Та үзэл баримтлалаа хэзээ ч өөрчлөхгүй гэлээ. Ардчилсан намд ороод социал демократ хэвээрээ байж чадна гэж үү?

-АН таван намаас бүтсэн. Тэр таван намын шийдвэрлэх гол нам нь социал демократ нам байсан. Барууны нам доторх зүүн төв нь би байж болно шүү дээ. Нам дотор зүүн төв, баруун төв, төв гэж байдаг. Хэт баруун, хэт зүүнтэн ч гэж байгаа. Би зүүн төвийг баримталж байгаа. Социал демократ гэдэг үг орж байгаа. Социалист гэж би хэлсэнгүй. Нийгмээрээ ардчилсан байя гэж байгаа юм. Ардчилал доторх зүүн төв нь би байх магадлалтай. Гэхдээ би Ардчилсан намын энэ хэдэн удирдлагуудад таалагдах гэж тэдэнд тал засч хэзээ ч ажиллахгүй. Ардчилалд хайртай гишүүд дэмжигчид энэ намд байна уу, гадна нь байна уу би үргэлж дэмжиж сэтгэлээ өгч ажиллах болно.