Амралтын өдрүүдэд буюу тавдугаар сарын 28-29-нд дархлаажуулалтын цэгүүд ажиллахгүй.
Тавдугаар сарын 30-ны Даваа гаригаас төлөвлөлтийн дагуу ажиллах юм байна. Уг цэгүүд хэвийн ажиллаж эхлэхэд та өөрт ойр байрлах аль ч цэгт очиж дархлаажуулалтад хамрагдах боломжтой.
Хамгийн сүүлийн мэдээллээр нийслэлийн хэмжээнд нийт 1,081,467 иргэн дархлаажуулалтын бүрэн тунд хамрагджээ.
УИХ-д өргөн бариад байгаа Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хуулийн төслийн 13.15-т доромжлох заалт орсон нь хуульчид хийгээд нийгмийг талцуулаад байгаа юм. Энэ талаар хуульч, өмгөөлөгч Г.Баасантай ярилцлаа.
-Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд орж байгаа доромжлох заалт олны анхаарлыг татаад байна. Нийгэм хоёр янзаар тайлбарлаад байгаа. Хуульч хүний хувьд та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Доромжлох гэдэг бол бусдын нэр төр, алдар хүндийг олон нийтийн өмнө болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гутаасан үйлдлийг хэлж байгаа. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж байна гээд хүний нэр төр, алдар хүндэд халдаад байх нь нийгэмд сөрөг үр дагавартай. Нөгөө талд тангараг өргөсөн, үүрэг хүлээсэн төрийн албан хаагчид, улстөрчид үүргээ хэрэгжүүлээгүй, тангаргаа мөрдөөгүйн улмаас гаргасан алдааг нь шүүмжилсний төлөө нэр төрд халдаж байна гэж үзэх эрсдэлтэй. Үнэндээ шүүмжлэл бол доромжлолоос тэс өөр ойлголт. Төрийн албан хаагч иргэнд ялгавартай, хүнд сурталтай үйлчилж байна гэж шүүмжлэл тавьсныхаа төлөө гутаан доромжилсон болох юм бол байж боломгүй алдаа болно. Эрүүгийн хуулийн энэ өөрчлөлтийг олон нийт, нийгэм хүлээж авахдаа улстөрчид, төрийн албан хаагчид шүүмжилсэн хүмүүсийг тэр чигт нь гэмтэн болгох нь гэж хараад байна. Гол нь шүүмжлэх гэдэг тусдаа ойлголт. Үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй гээд хүссэн хүнээ гүтгэж, доромжлоод байж болохгүй. Энэ хоёрын ялгаа заагийг маш сайн харах ёстой.
-Шүүмжлэл, доромжлол хоёрыг зааглаж өгөөгүйгээс бүрхэг болж, нийгэм талцаад байна уу?
-Бүрхэг байтугай холион бантан болж байна. Уг нь хууль өөрөө нийгмийн бодит харилцааг тогтоож, ойлгомжтой, салаа утгагүй, ямар ч бэрхшээлтэй иргэн уншаад ойлгох хэмжээний боловсруулагдах ёстой. Улстөрчид хууль баталж, нийгмийг сайн сайхан болгоно гэж тангараг өргөөд УИХ-ын гишүүн болж байгаа. Тэр хүмүүс нийгэмд бий болоод байгаа энэ бүрхэг, ойлгомжгүй, салаа утгатай зүйлийг сайн боловсруулах үүрэгтэй шүү дээ.
-Доромжлох заалт хүний эрхийн зөрчил гэж НҮБ-аас эхлээд олон түвшинд эсэргүүцсэний хүчинд 2017 оны Эрүүгийн хуулийн өөрчлөлтөөр хасагдсан. Гэтэл таван жилийн дараа буцаад амилж мэдэх нь. Тэгвэл эрүүгийн эрх зүйд томоохон ухралт болно гэж зарим хуульчид үзэж байна?
-Шүүмжлэхийг гүтгэх, доромжлохтой ижилсүүлээд ирвэл ухралт болох нь ойлгомжтой. Ухралт байтугай зүйл болно. Харин ялгаж зааглаад хуульчилж чадвал дэвшил болно. Учир нь хүн гүтгэдэг гэмт хэрэг нийгэмд байна, доромжилдог нь ч байна. Шүүмжлэлийг гүтгэлэг, доромжлол гээд өөрсдийгөө хамгаалдаг улстөрчид, эрх мэдэлтнүүд ч байсаар байгаа. Нэг ёсондоо, энэ гурван зөрчил аль аль нь нийгэмд байгаа юм. Тэдгээрийг л зүй зохистой хуульчлах ёстой. Дээр хэлснээр хууль ойлгомжтой, салаа утгагүй байх ёстой. Нуухыг нь авах гэж байгаад нүдийг сохлохын үлгэрээр доромжлолыг хаах гэж байна гээд шүүмжлэхийг давхар эрүүжүүлж болохгүй.
-Доромжлох, гүтгэх, шүүмжлэх зөрчлүүдийг Эрүүгийн хуулиар биш, Иргэний хуулиар зохицуулах ёстой гэсэн саналууд яригддаг. Боломжтой юу?
-Доромжлох, шүүмжлэх хоёр иргэний харилцаа. Харин гүтгэх гэдэг бол гэмт хэрэг. Хүнийг улайм цайм гүтгэж, гэмт хэрэгт холбогдуулж болно. Нэр төр алдар хүндийг унагаж, эд хөрөнгийг нь булааж авч болно. Тэр үүднээс гүтгэх гэдэг эрүүгийн гэмт хэрэг.
Харин доромжлох, шүүмжлэх гэдгийг иргэний харилцаагаар зохицуулаад явах болможтой.
-Эрүүгийн хуулийн энэ өөрчлөлт Үндсэн хуулиар олгосон итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхэд халдсан үйлдэл мөн үү?
-Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх бол хүний үндсэн эрх. Төрийн тангараг өргөсөн хүмүүсийг ажил үйлчилгээгээ чанартай явуулж чадаагүйн улмаас үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж шүүмжилсний төлөө шийтгэл авах ёсгүй. Татвар төлөгчид, иргэд төр засгийн шийдвэрийг амьдралд нийцэхгүй байна гэж үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй шүү дээ. Тэр бол гүтгэж, доромжилсон үйлдэл биш.
Доромжлох гэдэг бол харилцан адилгүй. Хүнийг цохиод авахын оронд доромж үг хэлснийхээ төлөө гэмт хэрэгтэн болох ёсгүй. Хэн нэгэнд хүнд хохирол учруулаагүй, уучлалт гуйж болно. Алдаагаа засах боломжийг нь олгох нь зүйтэй. Бүх зүйлийг эрүүгийн харилцаагаар шийднэ гээд байвал монголчууд тэр чигээрээ шоронд орно.
Дээр нь доромжлох гэдэгт сэтгүүлч, комедиан нарыг оруулахгүй гэсэн зүйл яригдаж байна. Энэ бол боломжгүй. Сэтгүүлч давуу эрхтэй, дарга давуу эрхтэй байж болохгүй. Бид чинь Үндсэн хуулиндаа шударга, ардчилсан нийгмийг байгуулна гээд заачихсан биз дээ. Гэтэл хэн нэгэн нь бусдаасаа давуу эрх эдэлж болохгүй.
-Хуулийн төсөлд орсон гүтгэхтэй холбоотой заалт ч анхаарал татаж байгаа. Төслийн 13.14-т заасанчлан илт худал мэдээлэл тараах гэдгийн “илт” гэх үгийг авах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм байна. Таагүй үр дагавар бий болгох нь?
-Гүтгэх гэдэг өөрөө аюултай үзэгдэл. Олуулаа нийлээд хүн гүтгэчихэж байна шүү дээ. Мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч гурав нийлж байгаад хүнийг гүтгээд Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21 дүгээр зүйлээр шийтгүүлж байна.
Илт гэдэг үгийг байлгах, авч хаях нь ямар ч ялгаагүй гэж би хэлнэ. Гүтгэх гэдэг өөрөө санаатай гэмт үйлдэл. Түүн дээр илт, илт бус гэж ярих шаардлагагүй.
УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал яригдаж байна. Ажлын хэсгийн гишүүний хувьд та нэмэлт, өөрчлөлтийг ямар агуулгаар хийх байр суурьтай байна вэ?
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлын хүрээнд Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд Ж.Мөнхбат гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдсан. Ажлын хэсэг улс төрийн намууд болон иргэдээс ирүүлсэн санал шаардлагуудыг судалж, дүгнэлт гаргах үүрэгтэй. Энэ дагуу бид эрдэмтэн судлаачид, улс төрийн намуудын удирдлагуудын хэлэлцүүлгийг хийж байна. Иргэдээс ч санал хүлээн авч байгаа. Ер нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг нухацтай тунгаан бодож, судалгаа шинжилгээ, иргэдийн санал, зөвлөмжүүд, хэлэлцүүлгүүдэд үндэслэх ёстой. Өнөөдрийн сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх нь зүйтэй гэдэгт иргэд болон улс төрийн намууд санал, шахалт ирүүлсэн байгаа. “Өнөөдрийн сонгуулийн тогтолцоо болон УИХ-ын бүтэц үйл ажиллагаанд парламентын төлөөлөх чадварыг хэрхэн хангаж байна вэ”, “Парламентын хууль тогтоох чадавхид хэрхэн нөлөөлж байгаа”, “Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх юм бол ямар боломжит хувилбарууд байж болох вэ”, “Сонгодог парламентын засаглалыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн болон бусад хуулийн хүрээнд ямар өөрчлөлт хийж болох уу” зэрэгт эрдэмтэн судлаачдынхаа саналыг авч байна л даа. Үндсэн хууль бол нийгэм, улс төрийн харилцааны суурь хууль учраас үндэсний зөвшилцөл, өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлэг хийж байж өөрчлөх ёстой. Тухайлбал, 2019 онд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийхдээ судлаачид, улс төрийн намууд, улстөрчид бүгд 1992 оны Үндсэн хуулиас хойших 30 жилийн нийгэм, улс төрийн өөрчлөлт шинэчлэлтийг дүгнэсэн. Ялангуяа гүйцэтгэх засаглал тогтворгүй байгаа зэрэг тодорхой үндэслэлүүдээр нэмэлт, өөрчлөлтийг хийсэн. Ингэх явцад зайлшгүй өөрчлөх байсан зарим асуудал тухайн үед олонхын санал аваагүй унасан. Тэр нь сонгуулийн холимог тогтолцоо. Мөн парламентын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлаар Үндсэн хуульд заасанчлан 57 гишүүний санал хүрээгүй учраас унасан. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт явагдсанаас хойш гурван жилийн дараа дахин улс төрийн намууд, иргэд, олон нийт, эрдэмтэн судлаачдаас нэмэлт, өөрчлөлт хийе гэсэн зайлшгүй үндэслэл нотолгоо бүхий санал дэвшүүлсэн. Мөн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр тусгайлан байгуулагдах ажлын хэсэг энэ тал дээр санал нэгдэж, тодорхой хууль санаачлагчийн зүгээс төсөл өргөн баривал нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулж болохоор байгаа. Гэхдээ нийгмийн өргөн хүрээтэй зөвшилцөл хийх шаардлагатай гэж үзэж байгаа.
-Парламентын гишүүдийн тоог нэмэх нь зүйтэй гэсэн сэдэв байнга хөндөгддөг. Тэр утгаараа хоёр танхимтай парламентын тогтолцоог эрдэмтэн судлаачид дэмждэг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Ер нь бол парламентын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал өмнөх жилүүдэд эрдэмтэн судлаачид, Үндсэн хуулийн эрх зүйчдийн санал дүгнэлтэд удаа дараа гарсаар ирсэн. Улмаар 2019 онд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх үеэр хөндөгдөж байсан. Эрдэмтдийн болон мэргэжлийн экспертүүдийн байр суурь бол Монгол Улсын парламентын төлөөлөх чадварыг сайжруулах үүднээс гишүүдийн тоог нэмэх нь зүйтэй гэж үздэг. Аливаа парламентын хууль тогтоохоос гадна чухал үүрэг бол төлөөллийг хангах явдал байгаа. Энэ бол парламентад хүн ам болон газар нутгаа төлөөлж байх ёстой гэсэн үг. Парламентын төлөөллийг хүн ам цөөтэй, өргөн уудам газар нутагтай хоёр их гүрний дунд орших Монгол Улсын хувьд нэлээд нухацтай бодож, Үндсэн хуулиндаа сайн гарц гаргалгааг эрэлхийлэх ёстой. Сүүлийн үед Монгол Улсын эргэн тойрондох геополитикийн болон аюулгүй байдлын асуудлууд хурцаар тавигдаж байна. Дайны нөхцөл байдлаас улбаатайгаар манай улс дахь гадаад бодлого, хоёр хөршийн зүгээс ирэх нөлөөллийн асуудал байна. Энэ үед бид парламентын засаглалыг илүү төлөвшүүлэх, хууль тогтоох чадавхыг нь нэмэгдүүлэх, нэг гишүүнд ногдох эрх мэдлийн төвлөрлийг багасгах, хараат бусаар ажиллах байдлыг нэмэгдүүлэх нь чухал. Өнөөдрийн 76 гишүүнтэй, нэг танхимтай парламентын хувьд өнгөрсөн 30-аад жилийн хугацаанд газар нутгийн төлөөллийг сайн хангаж ирсэн гэж үздэг. Тойргоор хуваагдсан мажоратор систем бол 2012 оноос бусад бүх сонгуульд үйлчилж ирсэн. Харин хүн амын тэр дундаа сонгогчдын төлөөллийг хангах тал дээр учир дутагдалтай байсан. Ер нь засаглал хуваарилах сонгодог онолын дагуу парламентын төлөөлөл тэгш байдалтай байх ёстой. Энэ нь улс орны хүн амын тоонд дүйцүүлэх парламентын гишүүдийн тоог тогтоох, гишүүн бүр тэгш тооны сонгогчийг төлөөлөх явдал юм. Ингэснээр сонгогч бүр эрх ашгаа хамгаалуулах, төрийн байгууллагад дуу хоолойгоо хүргэхийн тулд өөрийг нь төлөөлсөн парламентын гишүүдтэй байна. Тэр гишүүдийн тоо нь адил тэнцүү байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, сонгогч том хотод юм уу алслагдсан бүс нутагт амьдарч байна уу гэдгээс үл хамаараад хууль тогтоох байгууллагууд тэгш төлөөлөлтэй байх ёстой. Мөн сонгогч бүрийн санал төрийн бодлогод адил жин дарж байхыг хэлээд байгаа юм. Өнөөдөр нийслэлээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн дунджаар 99 мянга 377 сонгогчийг төлөөлж байна. Харин орон нутгаас сонгогдсон гишүүн 55 мянга 315 сонгогчийг төлөөлж байгаа. Ийм зөрүүтэй байдалд хүргэсэн шалтгаан бол сонгуулийн мажоратор систем. Ер нь улс орнууд парламентдаа иргэдийн төлөөллийг хангахын тулд хувь тэнцүүлэх буюу пропорционал системийг хэрэглэдэг. Мөн парламентын хоёр танхимтай байдаг. Хууль тогтоох байгууллага нь газар нутгийн болон хүн амын тэгш төлөөллийг хангах гол механизм бол хоёр танхимтай парламент байдаг. Парламентын доод танхим буюу нийтийн сонгуулиар бүрддэг хэсэг нь сонгогчийн тэгш төлөөлөл, нийгмийн бүтэц, улс төрийн хүчнүүдийн харилцааг төлөөлдөг. Харин дээд танхим нь газар нутгийн төлөөлөл буюу муж улс, аймгийн төлөөллөөр бүрддэг онцлогтой. Гэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт хийхэд хүрвэл хоёр танхимтай парламентын асуудлыг хөндөх боломжгүй.
-Яагаад вэ. Харин ч зөв хувилбар гэж зарим судлаач үзэх юм билээ?
-Хоёр танхимтай парламент гэдэг бол Үндсэн хуулийн суурь бүтцийг өөрчлөх сөрөг үр дагавартай. Тиймээс бид хоёр танхимтай парламентыг нэвтрүүлнэ гэхээсээ илүүтэйгээр парламентын төлөөллийг тэгш хангах сонгуулийн тогтолцоог ярих нь зөв. Иргэдийн болон газар нутгийн төлөөллийг тэгш хангадаг сонгуулийн тогтолцооны хувилбарыг олж, Үндсэн хуулиндаа нэвтрүүлж болно. Үүний нэг хувилбар бол холимог систем байгаа. Ийм системийн үед парламент дахь иргэдийн төлөөлөл, улс төрийн намуудын жагсаалтаар буюу пропорционал систем юм. Харин газар нутгийн төлөөллийг бол тойргоор сонгогдсон гишүүд нь төлөөлөх боломжтой. Тиймээс холимог системийг нэвтрүүлэх юм бол парламент дахь хүн амын болон газар нутгийн төлөөллийг тодорхой хэмжээгээр хангах дэвшилттэй хувилбар болно гэж үзэж байгаа.
-Одоо Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гээд байгаа нь Засгийн газрын гишүүд “давхар дээл”-тэй болох хуучин тогтолцоо руугаа орохыг хүсч буй далд санаа юм биш үү. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр парламентын засаглалыг яаж бэхжүүлэх вэ?
-Манай улс төрийн хэллэгт “давхар дээл” гэсэн нэр томьёо хэвшсэн. Ер нь дэлхийн практикт парламентын засаглалтай улс орнуудад засгийн газрын гишүүн ямагт парламентын гишүүн байдаг бичигдээгүй хууль бий. Харин Австрали, Шинэ Зеландад үүнийг бүр хуульчилсан байдаг. Засгийн газрын гишүүн заавал парламентын гишүүн байна гээд Үндсэн хуулиндаа заасан байх жишээтэй. Яагаад гэвэл засгийн газрын гишүүн болохын тулд хоёр давхар шалгуурыг давж сонгогдоно. Эхнийх нь парламентын сонгуульд сонгогчдынхоо итгэлийг хүлээж орж ирнэ. Улмаар парламентын гишүүдээсээ дахин шигшигдэж, төрийн ажлын туршлага мэдлэг чадвараараа засгийн газрын гишүүн болдог. Тэгэхээр засгийн газар ихээхэн өндөр шалгууртайгаар бүрэлддэг зарчимтай. Дэлхий дахинд парламентын гишүүн бол “давхар дээл”-тэй буюу засгийн газрын гишүүн байдаг. Монгол Улсын хувьд парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхад тодорхой сөрөг үр дагаврууд гараад байгаа. Энэ маань Монгол Улсын парламент жижиг буюу 76 гишүүнтэй болохоор тэр. УИХ-ын гишүүдийн арав гаруй нь Засгийн газарт орчихоор байнгын хороо буюу чуулганы үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөх, ирц бүрдэхгүй байх, тухайн Засгийн газрын гишүүнээр сонгогдсон УИХ-ын гишүүнд хэт их ачаалал ирэх зэрэг сөрөг үр дагавар байдаг. Мөн манай улсын хувьд парламентын гишүүн нь Засгийн газрын гишүүн байх асуудал Үндсэн хуулийн эрх зүйд, улс төрийн хүрээнд удаа дараа судлагдсан. Эрдэмтэд олонтаа судалж, няцаах үндэслэлүүдийг ч шинжилсэн. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх үед хөндөгдөж байв. Ер нь судлаачийн түвшинд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх ёстой гэдэг хатуу байр суурь байдаг. Ингэж байж Засгийн газрын үр ашиг, чадавх нэмэгдэнэ. Хэрэв Монгол Улсын парламентын гишүүдийн тоог 140-өөс дээшээ нэмэх тохиолдолд 10 гаруй гишүүн Засгийн газарт ороход хууль тогтоох байгууллагын чадавх болон үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлөхгүй гэсэн судалгааны дүгнэлтүүд байдаг.
-МАН дараагийн парламентад олонхоороо түрэн гарч ирэх боломжийг бүрдүүлэхийн тулд Үндсэн хуулиар оролдоод эхлэв үү гэсэн хардлага нийгэмд байх шиг. УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх зэрэг асуудлуудаар өнгөц засвар хийх маягтай өөрсдийнхөө зорилгод хүрэх гээд байна уу?
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийх асуудал МАН-аас гараагүйг олон түмэн мэдэж байгаа. УИХ-ын гишүүн Х.Доржханд болон УИХ-д суудалтай бусад намуудын зүгээс санаачилга гаргасан. Мөн 100 мянган иргэний гарын үсгийг цуглуулаад УИХ-ын даргад өргөн барьсан шүү дээ. МАН-ын хувьд Засгийн газрыг тогтвортой байлгах, сонгодог парламентын чадавхыг бэхжүүлэх, улс төрийн тогтолцоог тогтвортой байлгаж, Монгол Улсын хөгжлийн стратегийн бодлогын улс төр хийдэг нам. Тэрнээс Үндсэн хуулийг өөрчилье гэдэг асуудал МАН-ын Удирдах зөвлөл болон бүлгийн түвшинд огт яригдаагүй.
-УИХ-д МАН олонх байгаа үед ямар ч хуульд халдаж болох нөхцөл байдад үүсэх боломжтой. Тийм жишиг явж байна уу гэж харагдаад байгаа болохоор ингэж асуугаад байгаа юм…
-2016, 2020 оны сонгуулийн үр дүнд ард түмний дийлэнх нь МАН-д итгэл хүлээлгэсэн. Төрийн бодлого тогтвортой явах, МАН-ын шинэчлэлийн бодлого, авлигатай тэмцэж байгаа шийдэл, нийгмийн шударга ёсыг бий болгох чиглэлд хийгдэж байгаа алхмуудыг иргэд дэмжиж манай нам сонгуулиар олонх болсон. МАН олонх болсон гэдгээрээ хүч түрж, тодорхой хуулиудад тухайлбал, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх гэж санаачилга авч эхлэн дайраагүй. Ер нь УИХ-д олонх байгаа намаас ард түмэн илүү хүлээлттэй, шаардлага тавьдаг. МАН иргэдийн шаардлагад нийцүүлэн бодлогын стратегийн улс төрийн дорвитой шинэчлэлүүдийг хийхээр 2021 оны арванхоёрдугаар сард болсон XXX их хурлаараа дэвшилтэт бодлогуудаа баталсан шүү дээ. МАН Монгол Улсад үйлчилж байгаа 800 гаруй хуулинд хүний эрхийн үнэлгээ хийсэн. Хүний эрхийн талаас хоцрогдсон, зохицуулалтын хувьд өнөөдрийн цаг үед нийцэхгүй байгаа хуулиудыг засахаар ажлуудаа хийж байна. Мөн МАН авлига албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон ямар ч албан тушаалтанд хариуцлага тооцох, улмаар намаас хөөх хүртэлх асуудлыг шат шатны хяналтын хороогоор шийдээд явж байгаа.
-Үндсэн хуулийг баталснаас хойш найман жил гар хүрч болохгүй гэж хуулиар хамгаалжээ. Гэтэл журмын тухай хуулиар дахиад өөрчлөх гээд байгаа нь ямар хуулийн цоорхой яваад байна вэ. Эцэг хуулийнхаа дархлааг хэрхэн суулгах ёстой юм бол?
-Үндсэн хууль нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлын баталгаа бөгөөд ард түмэнтэй байгуулсан нийгмийн тулгуур баримт бичиг. Үндсэн хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачилга гаргах, хэлэлцэн батлах үйл ажиллагааг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар зохицуулж, эрх зүйн хамгаалалтыг бий болгосон байдаг. Энэ дагуу Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачилга үйл ажиллагаа нь дур зоргын шинжтэй байж болохгүй гэдгийг тодорхой заасан. Журмын тухай хуулийн 5.3.1 болон 5.3.2-т Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар төсөл санаачлах үеэр эцэслэн батлах хүртэл бүхий л үйл ажиллагаанд иргэд, улс төрийн нам, олон нийт болон бусад байгууллагын оролцоог хангах, иргэдэд төслийн талаар саналаа чөлөөтэй илэрхийлэх бололцоог олгоно гэж заасан байдаг. Тиймээс тодорхой хууль санаачлагчийн зүгээс улс төрийн намуудын тавьж буй шаардлагыг хүлээн аваад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг өргөн барихаар болбол эдгээр заалтын дагуу иргэд, олон нийтийг оролцуулсан өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлэг хийж, үндэсний зөвшилцөлд хүрэх ёстой. Журмын тухай хуулийн 3.3-т зааснаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт нэгэнт оруулсан бол хүчин төгөлдөр болсноос хойш найман жилийн дотор уг асуудлаар нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг хориглоно гэсэн заалт байгаа. Тэгэхээр 2019 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан тодорхой заалтуудаар яг энэ журмын тухай хуулиар одоо дахин хөндөх боломжгүй. Хэрэв улс төрийн намууд болоод иргэдийн санал санаачилга илүү хүчтэй байгаад Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зайлшгүй үндэслэл байна гэж үзэх юм бол журмын тухай хуулийн 3.3-т тодорхой өөрчлөлт орох болов уу гэж харж байгаа. Гэхдээ энэ талаар МАН-ын удирдах зөвлөл болон бүлэгт яригдаагүй. Тэгэхээр сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх, УИХ-ын төлөөлөх чадварыг сайжруулахад нийгмийн зөвшилцөл хийх цаг хугацаа, энэ хүрээнд хэлэлцүүлгүүдийг өргөн хүрээнд явуулах шаардлагатай. Тиймээс бидэнд цаг хугацаа хэрэгтэй. Иргэд олон нийтийнхээ саналыг авах шаардлагатай. Ер нь Үндсэн хууль бол Монгол Улсын суурь хууль учраас ул суурьтай судалгаа нотолгоо, эрдэмтдийн санал дүгнэлтэд үндэслэх ёстой.
-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх тухай та ярилаа. Манай улсын одоо хэрэглэж байгаа сонгуулийн тогтолцооны сул тал нь юу вэ. Эрдэмтэн судлаачдын хувьд холимог системийг сонгох ёстой гэдэг шүү дээ?
-Аливаа улс сонгуулийн тогтолцоогоо сонгохдоо газар нутгийн онцлог, хүн амын тоо, гадаад болон дотоод аюулгүй байдал зэрэг олон хүчин зүйлийг тооцон үзэх ёстой. Монгол Улс бол өргөн уудам газар нутагтай. Хоёр том хөрштэй. Хүн амын тоо цөөн, тархалт сийрэг улсын хувьд сонгуулийн тогтолцоо нь эдгээр онцлогуудыг заавал харгалзсан байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-д газар нутгийн төлөөллийг тооцож оруулах нь зөв. Энэ бол мажоратор системийг хэлж байгаа. Нөгөө талаас парламент бол улс орны улс төрийн хүчний харьцаа, сонгогчийн саналыг парламентад аль болох тусгаж, тэгш төлөөллийг харгалзах ёстой. Бидний хэрэглэж байгаа мажоритар тогтолцоо бол сонгогчийн саналыг үлэмж хэмжээгээр гээдэг. Улс орон дахь намуудын хүчний харилцааг бодитойгоор тусгаж чаддаггүй. Тиймээс парламентын тэгш төлөөллийг алдагдуулсан сөрөг үр дагавартай гэдэгтэй судлаачдын олонх санал нэгтэй байдаг. Хүн амын болон газар нутгийн төлөөллийн аль алиныг хангасан парламентыг бүрдүүлэх сонгуулийн тогтолцоог сонгох ёстой. Энэ бол холимог систем байж болох юм гэж үзэж байгаа. 2012 оны парламент ийм системээр бүрдэж байв. Холимог системээр парламент бүрдүүлэхэд тодорхой хэмжээгээр сөрөг тал гарч судлаачид болон ард иргэд шүүмжилж байсан. Хэрэв холимог тогтолцоог сонгох болбол парламентын гишүүдийн хэдэн хувь нь намын жагсаалтаар, хэдэн хувь нь тойргоос сонгогдох уу, тойргуудыг яаж хуваах уу, бидний яриад байгаа жижиг тойргоор улсын төсөв тарамддаг, тойргийн эрх ашгийг улс орны хөгжлийн стратегиэс илүү тавьдаг энэ байдлыг арилгахын тулд тойргуудын ямар хувилбар байх уу зэрэг олон асуудал бий. Энэ тал дээр эдийн засгийн болон улс төрийн тооцооллуудыг хийх ёстой. Мөн намын жагсаалтыг оруулахад 2012 онд хаалттай байсан шүү дээ. Тухайн жагсаалтад хэн орохыг нам өөрийнхөө дотоод үзэмжээрээ шийдээд явчихсан байдаг. Намын жагсаалтад гишүүдийг эрэмбэлэх боломжийг сонгогчдод олгоогүй. Иймд намын жагсаалтыг нээлттэйгээр буюу сонгогчид эрэмбэлдэг байх ёстой. Тодруулбал, намын жагсаалтад байгаа хүмүүсийг сонгогчдын өгсөн саналаар эрэмбэлж, суудал хуваарилах гэх мэтээр аль болох иргэдийн төлөөлөл, сонгогчийн санаа бодол, улс төрийн хүчний харьцааг тэгш тусгах хувилбарыг судлах шаардлагатай. Ер нь сонгуулийн системийн маш олон хувилбар байгаа. Аль болох Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод эерэг үр дагавар гарахуйц, парламентын засаглалыг бэхжүүлэх, тогтвортой Засгийн газар үүсэн бүрэлдэхүйц системийг сонгох ёстой. Энэ тал дээр эрдэмтэн судлаачдын дүгнэлт, урт хугацааны судалгааг хийх зайлшгүй шаардлагатай.
Аргын тооллын тавдугаар сарын 28, Санчир гариг. Билгийн тооллын 28, гоё хүүхэн одтой, цагаагчин могой өдөр. Өдрийн наран 5:00 цагт мандан, 20:39 цагт жаргана. Тухайн өдөр үхэр, тахиа жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба гахай, хулгана жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр гэмтнийг шийтгэх, сан тавиулах, угаал үйлдэх, газар лусын зан үйл хийх, өр барагдуулах, гэр бүрэхэд сайн. Ургаа мод таслах, газрын ам нээх, сэтгэлд сэвтэй газар очиход муу.
Өдрийн сайн цаг нь үхэр, луу, морь, хонь, нохой, гахай болой. Хол газар яваар одогсод баруун зүгт мөрөө гаргавал зохистой.
Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулахад тохиромжгүй
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 4-6 градус, өдөртөө 8-10 градус дулаан байна.
Хур тунадас: Ихэнх нутгаар солигдмол үүлтэй. Шөнөдөө баруун болон төвийн аймгуудын ихэнх нутаг, говийн аймгуудын нутгийн баруун хойд хэсгээр, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн зүүн өмнөд, төв болон говийн аймгуудын ихэнх нутаг, зүүн аймгуудын нутгийн баруун өмнөд хэсгээр бороо, дуу цахилгаантай аадар бороо, уулархаг нутгаар нойтон цас орно.
Салхи: Шөнөдөө нутгийн хойд хэсгээр баруун өмнөөс баруун хойш эргэж, бусад нутгаар баруун өмнөөс, өдөртөө нутгийн өмнөд хэсгээр баруун өмнөөс хойш эргэж, бусад нутгаар баруун хойноос секундэд 6-11 метр, борооны өмнө түр зуур ширүүсэж, зарим газраар секундэд 14-16 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна.
Агаарын температур: Шөнөдөө Монгол-Алтай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр 1-6 градус, Алтайн өвөр говиор 17-22 градус, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн зүүн өмнөд хэсгээр 12-17 градус, бусад нутгаар 6-11 градус, өдөртөө ихэнх нутгаар сэрүүсэж Дархадын хотгор болон Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Хангайн уулархаг нутгийн өвөр бэл, Хүрэнбэлчир орчим, Орхон, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр 7-12 градус, Их нууруудын хотгор болон Алтайн өвөр говиор 24-29 градус, Монгол-Алтайн уулархаг нутгаар 20-25 градус, бусад нутгаар 14-19 градус дулаан байна.
БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 3-5 градус, өдөртөө 8-10 градус дулаан байна.
ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 1-3 градус, өдөртөө 7-9 градус дулаан байна.
Өмнөд Солонгосын “BTS” хамтлаг ирэх Мягмар гаригт АНУ-ын ерөнхийлөгч Жо Байдентай уулзахаар төлөвлөж байна гэж Цагаан ордон мэдэгдлээ. Энэхүү айлчлал нь Азийн оролцоо, төлөөллийг хэлэлцэх болон азиудыг үзэн ядах гэмт хэрэг, ташаа мэдээлэлтэй тэмцэх зорилготой.
Грэммийн шагналд нэр дэвшсэн “BTS”-ийн залуусаас өмнө Жо Байден Ази тивд анхны айлчлалаа хийсэн. Айлчлалын хүрээнд Байден Сөүлд гурав хоног саатаж, Өмнөд Солонгосын шинэ ерөнхийлөгч Юн Сук Ёлтой уулзжээ.
АНУ-д өнгөрсөн жил ази хүнийг ялгаварлан гадуурхсан гэмт хэрэг хэд хэд гарсан. Тэгвэл “BTS”-ийн залуус ч гадуурхалтыг мэдэрч байсан удаатай бөгөөд энэ туршлагаасаа хуваалцжээ. “Бид ямар ч шалтгаангүйгээр доромжлолыг тэвчиж, гадаад төрхөөрөө гадуурхагдаж байсан. Ази хүмүүс яагаад англиар ярьдаг юм бэ гэж хүртэл биднээс асууж байсан” гэж хамтлагийнхан жиргэжээ. Энэ жиргээг нь нэг сая хүн цааш түгээсэн байна.
Азийн эсрэг дайсагнах хандлага цар тахлын үеэр улам гаарсан гэхэд болно. Тухайлбал, 2020 оны гуравдугаар сараас 2021 оныг дуустал ази хүмүүсийн эсрэг дайсагнасан 10 мянга гаруй хэрэг бүртгэгдсэн байна. Жо Байден 2021 оны тавдугаар сард Азийн эсрэг үзэн ядалтын гэмт хэргийг бууруулахад чиглэсэн хуулийн төсөлд гарын үсэг зуржээ.
“BTS” хамтлаг нь “Butter”, “Dynamite” зэрэг дуугаараа олон улсад амжилтанд хүрсэн бөгөөд өөрсдийгөө “Арми” гэж нэрлэдэг асар олон шүтэн бишрэгчтэй.
Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас “Төрийн хяналт шалгалтын эрх зүйн орчин болон “Ковид-19” цар тахлын үеийн байгууллагын үйл ажиллагаа” сэдэвт салбарын удирдах ажилтны зөвлөгөөнийг Азийн хөгжлийн банкнаас хэрэгжүүлж буй “МОН-6553: КОВИД-19 цар тахлын үеийн байгууллагын чадавхийг бэхжүүлэх нь” төслийн санхүүжилттэйгээр зохион байгуулж байна.
Зөвлөгөөнд төв, орон нутгийн мэргэжлийн хяналтын газар, хэлтсийн удирдлагууд оролцож байгаа бөгөөд бодлого төлөвлөлт, дотоод үйл ажиллагааг шуурхай, нэгдсэн удирдлагаар хангах, цаг үеийн нөхцөл байдлын талаар санал, мэдээлэл солилцох юм.
Зөвлөгөөнийг нээж Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын дарга Б.Баасандорж хэлсэн үгэндээ, салбарын хууль эрх зүйн шинэчлэлт хийгдэж байгаа энэ үед зөвлөгөөнийг зохион байгуулж байгааг онцлон 20 жилийн түүх, алдаа оноогоо дүгнэж цаашид баримтлах бодлого, чиглэл, зорилтоо тодорхойлж хандлага, соёлоо шинэчлэхэд удирдах ажилтнууд манлайлах ёстойг анхаарууллаа. Мөн хүний эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчны аюулгүй байдалд шууд сөргөөр нөлөөлөх үйл ажиллагаанд хийгдэх хяналт шалгалтыг сулруулалгүй, илүү чамбай хийж, илэрсэн зөрчил дутагдлыг шуурхай арилгуулан, зөвийг дэмжиж, бурууд хатуу хандах хэрэгтэйг сануулав.
Түүнчлэн энэхүү зөвлөгөөнөөр Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын удирдах ажилтнууд улсын хэмжээнд болон аймаг орон нутагт хэрэгжүүлсэн КОВИД-19 цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээг дүгнэж, дараагийн цар тахлын давалгаанд бэлэн байх байгууллагын төлөвлөгөөг хэлэлцэнэ гэдгийг хэллээ.
Зөвлөгөөнд Монгол Улсын Шадар сайд С.Амарсайхан, Азийн хөгжлийн банкны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч Павит Рамачандран, Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга П.Сайнзориг, тус яамны Мэдээллийн технологийн газрын дарга Д.Ган-Эрдэнэ, Хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэг нар зочин илтгэгчээр оролцож байна. Шадар сайд С.Амарсайхан Ковид-19 цар тахлын хүнд үед иргэдийн аюулгүй байдлын төлөө тэргүүн эгнээнд ажиллаж, хүнд үеийг амжилттай даван туулахад мэргэжлийн хяналтын байгууллагын албан хаагчид онцгой үүрэг гүйцэтгэснийг дурдаж, талархал илэрхийлээд цаашид мэргэжлийн хяналтын байгууллагын баримтлах бодлого, зорилтын талаар илтгэл тавьсан.
Тэрбээр “Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газраас Зарим төрлийн төрийн хяналт шалгалтыг түр зогсоох тухай хуулийн төсөл өргөн барьсан. Гэвч хүний амь нас, эрүүл мэнд, байгаль орчинд шууд хор хохирол учруулж болзошгүй зөрчлийг таслан зогсоох, давтан гаргуулахгүй байх үүднээс эрүүл мэнд, зам барилга, дэд бүтэц, байгаль орчин, хүнсний аюулгүй байдлын хяналтын чиглэлийн үйл ажиллагааг зогсоож болохгүй. Зөрчлийн шинж бага, хүний амь нас, эрүүл мэнд болоод байгальд шууд хор хохирол учруулахгүй тохиолдолд дэмжлэг, туслалцаа шаардлагатай хувийн хэвшил, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд зөвлөн туслах замаар үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулахад дэмжлэг үзүүлэх нь чухал” гэлээ.
АХБ-ны Монгол Улс дахь суурин төлөөлөгч Павит Рамачандран “Техникийн туслалцааны хүрээнд чадавхийг хөгжүүлэх сургалт, зөвлөгөөнөөр КОВИД-19-ийн талаарх олон нийтийн мэдлэг, харилцааны стратегиар дамжуулан цар тахал, эрсдэлтэй харилцах олон улсын туршлага, халдваргүйжүүлэлт, тахлын үед бэлэн байдлыг хангах зэрэг цар тахалтай холбоотой сэдвээр сургалт семинарыг дэмжин ажиллаж байна” гэв.
Сургалт, зөвлөгөөн “Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын цаашид баримтлах бодлого – Төрийн хяналтын эрх зүйн орчин”, “Төрийн хяналтын эрх зүйн орчин – Цар тахлын эсрэг авах хариу арга хэмжээ” ерөнхий сэдвийн хүрээнд хоёр өдөр үргэлжилж байна.
Малчид, иргэд, тариаланчдын анхааралд: 28-нд төв болон говийн аймгуудын нутгаар ахиухан хэмжээтэй аадар бороо, уулархаг нутгаар нойтон цас орж, борооны өмнө салхи түр зуур ширүүсэж, ихэнх нутгаар сэрүүсэж, 28-29-нд шилжих шөнө газар тариалангийн бүс нутгаар хөрсөн дээр цочир хүйтэрч болзошгүй байгааг анхааруулж байна.
2022 оны 05-р сарын 27-ны 12-18 цаг хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан мэдээ: Үүл багасна. Бороо орохгүй. Салхи баруун хойноос 6-11 м/с, зарим үед 14-16 м/с хүрч ширүүснэ. 17 хэм дулаан байна.
2022 оны 05 сарын 27-ны 20 цагаас 05 сарын 28-ны 20 цаг
хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан мэдээ
Хур тунадас: Ихэнх нутгаар солигдмол үүлтэй. Шөнөдөө баруун болон төвийн аймгуудын ихэнх нутаг, говийн аймгуудын нутгийн баруун хойд хэсгээр, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн зүүн өмнөд, төв болон говийн аймгуудын ихэнх нутаг, зүүн аймгуудын нутгийн баруун өмнөд хэсгээр бороо, дуу цахилгаантай аадар бороо, уулархаг нутгаар нойтон цас орно.
Салхи: Шөнөдөө нутгийн хойд хэсгээр баруун өмнөөс баруун хойш эргэж, бусад нутгаар баруун өмнөөс, өдөртөө нутгийн өмнөд хэсгээр баруун өмнөөс хойш эргэж, бусад нутгаар баруун хойноос секундэд 6-11 метр, борооны өмнө түр зуур ширүүсэж, зарим газраар секундэд 14-16 метр хүрч ширүүсэж, шороон шуурга шуурна.
Агаарын температур: Шөнөдөө Монгол-Алтай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр 1-6 хэм, Алтайн өвөр говиор 17-22 хэм, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн зүүн өмнөд хэсгээр 12-17 хэм, бусад нутгаар 6-11 хэм, өдөртөө ихэнх нутгаар сэрүүсэж Дархадын хотгор болон Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Хангайн уулархаг нутгийн өвөр бэл, Хүрэнбэлчир орчим, Орхон, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр 7-12 хэм, Их нууруудын хотгор болон Алтайн өвөр говиор 24-29 хэм, Монгол-Алтайн уулархаг нутгаар 20-25 хэм, бусад нутгаар 14-19 хэм дулаан байна.
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 4-6 хэм, өдөртөө 8-10 хэм дулаан байна.
БАГАНУУР ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 3-5 хэм, өдөртөө 8-10 хэм дулаан байна.
ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Бороо, уулаараа нойтон цас орно. Салхи баруун өмнөөс баруун хойш эргэж секундэд 6-11 метр. Сэрүүсэж шөнөдөө 1-3 хэм, өдөртөө 7-9 хэм дулаан байна.
2022 оны 05 дугаар сарын 29-нөөс 06 дугаар сарын 02-ныг
хүртэлх цаг агаарын урьдчилсан төлөв
29-нд төвийн аймгуудын нутгийн зүүн, говийн аймгуудын нутгийн зүүн өмнөд хэсэг, зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар бороо, уулархаг нутгаар нойтон цас, 30-нд баруун аймгуудын нутгийн баруун, төвийн аймгуудын нутгийн хойд, зүүн аймгуудын нутгийн зүүн хэсгээр, 31-нд баруун аймгуудын нутгийн баруун, төвийн аймгуудын нутгийн зүүн, зүүн аймгуудын нутгийн баруун хэсгээр, 6-р сарын 1-нд баруун аймгуудын ихэнх нутаг, төвийн аймгуудын нутгийн баруун хэсэг, зүүн аймгуудын нутгийн өмнөд хэсгээр бороо, дуу цахилгаантай аадар бороо орно. Салхи 29, 30, 31-нд говь, тал хээрийн нутгаар секундэд 13-15 метр хүрч ширүүснэ. 29-нд нутгийн зүүн хэсгээр сэрүүхэн байх боловч 30-наас ихэнх нутгаар бага зэрэг дулаарч Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Байдраг, Эг, Үүр, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз голын хөндийгөөр шөнөдөө 2 хэм хүйтнээс 3 хэм дулаан, өдөртөө 14-19 хэм, Их нууруудын хотгор, говийн бүс нутгийн баруун өмнөд хэсгээр шөнөдөө 11-16 хэм, өдөртөө 27-32 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 1-6 хэм, өдөртөө 18-23 хэм дулаан байна.
Жил бүрийн тавдугаар сарын 21-ний өдрийг Олон улсын цайны өдөр “TeaDay” болгон тэмдэглэхээр Нэгдсэн үндэстний байгууллага 2019 онд баталсан. Үүнээс хойш анх удаа ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх хамт олны холбооноос санаачлан гишүүн орнуудын оролцоотойгоор цайны олон улсын өдрийг ЮНЕСКО-гийн төв байранд тэмдэглэсэн байна. Тавдугаар сарын 25-ны өдөр зохион байгуулсан Олон улсын цайны өдрийг тэмдэглэх арга хэмжээнд Азербайжан, Вьетнам, Индонез, Кени, Киргизстан, Монгол, Хятад, Шриланка, Танзани, Узбекистан зэрэг улсууд цайны соёл, зан заншлаа танилцуулж оролцжээ. Энэ үеэр арга хэмжээнд хүрэлцэн ирсэн зочид монгол сүүтэй цайг сонирхон цайлсан байна.
Нэгдсэн үндэстний Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас энэхүү өдрийг олон улсад тэмдэглэх үйл явцыг удирдан чиглүүлэхийг даалгасан бөгөөд уг өдрөөр цайны үүх түүх хийгээд түүний соёлын болон эдийн засгийн ач холбогдлыг ойлгуулан таниулах ажлыг хийхийг уриалдаг.
Орхон аймаг “Номын өргөө”-тэй болохоор энэ онд орон нутгийн 4,9 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар барилгын ажлыг нь эхлүүллээ. Тус өргөө нь виртуал музей, хурал уулзалт зохион байгуулах танхим болон цэцэрлэг, бага, дунд, ахлах ангийн сурагчдад зориулсан дөрвөн танхимтай байх юм. Мөн гадна талбайд 30 автомашины зогсоол, ногоон байгууламж бүхий тохижилттой байхаар зураг төсөвт тусгажээ.
Шинэ барилга ашиглалтад орсноор нэмж 15 хүний ажлын байр бий болно. Одоо ажиллаж буй “Номын төв”-д 21 хүн ажилладаг.
Номын өргөөний барилгыг орон нутгийн “Шин Жү” ХХК гүйцэтгэж байна. Барилгын явц 30 хувийн гүйцэтгэлтэй байна.