Олон улс судлалын дээд сургуулийн Нийгмийн ухааны танхимын эрхлэгч, доктор, профессор Д.Ганболдтой ярилцлаа.
-Философичид дайныг юу гэж үздэг юм бэ?
-Хүн төрөлхтөн хоорондоо хэдэн удаа дайтсан юм бэ?
-Тоймгүй биз.
-Хүн төрөлхтөн нийгмээрээ амьдарч эхэлснээс хойш хоорондоо хэдэн удаа дайтсаныг өрнөдийн судлаач 1980-аад оны үед тоолсон байдаг юм. Ойролцоогоор 14500 гаруй удаа хоорондоо дайтжээ. Нийт хохирол нь хүнээр яривал 3.7 тэрбум хүн дайнд амь үрэгдсэн гэдэг. 14500 гэдэг тооны чинь сүүлийн хоёр тоо нь дэлхийн I, II дайн. II дайнд ихэсгэсэн тоогоор 50 сая гаруй, дараа нь Солонгосын дайныг оруулбал нийтдээ 100 орчим сая хүн дайны хөлд үрэгдсэн гэж үздэг. Ихэвчлэн улстөрчдийн буруугаас болж дайн өрнөж энгийн номхон ард иргэд үрэгддэг гэж үздэг.
-Тэгж үздэг. Бүр дайн байх ёсгүй. Энхтайван л оршин тогтнох ёстой гэдэг?
-Улстөрчид яах вэ, заримдаа башир арга хэрэглэнэ. Зарим үедээ бие биедээ буулт хийнэ. Улс төрчид бол улстөрчид. Ер нь барьц байхгүй, тэд чинь. Гэхдээ үүн дээр философийн талаас нь ийм нэг юм ярья. Том гүрэн өөрийнхөө соёлыг эцсийн эцэст бусад жижиг улсуудад тулгадаг. Энэ бол хэвээрээ л байгаа байхгүй юу. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ялагч нь ЗХУ гээд л ярьдаг. Миний хувьд ялагч, ялагдагч гэж байгаагүй юм болов уу даа. Яагаад вэ гэвэл Герман ялагдсан ч гэсэн цаад талд нь Америк гэсэн нууц, том ар тал нь байж л байсан шүү дээ. Америк хоёр талд тоглолт хийж байсан байхгүй юу. ЗХУ-ыг хамсаатан гэж үзэж байсан атлаа цаагуураа германчуудыг өдөөж турхирсан. Америкийн төрийн бодлогын нэг үндэс нь өөрийн газар нутаг дээр дайн явуулахгүй гэдгийг яс махандаа хатуу шингээсэн ард түмэн байхгүй юу. Хоёрдугаарт, дэлхийн хоёрдугаар дайнд Орос ялагч болонгуут хамгийн түрүүнд сандарсан нь Англи улс. Дараа нь Америк. Биднээс хүчтэй, дийлдэшгүй, айхавтар том өрсөлдөгч гарч ирлээ гээд л хүйтэн дайн эхэлсэн. Хүйтэн дайн гэдэг чинь өрсөлдөгчөө ганцаардуулах л бодлого байсан юм. Энд ЗХУ, АНУ-ыг магтмааргүй байна. ЗХУ дэлхийн хоёрдугаар дайнд дийлдэшгүй хүчтэй болж гарч ирсэн нь үнэн. Тийм хүчтэй болж гарч ирсэн гүрэн чинь өөрийнхөө болзлыг бусад улс оронд тулгадаг. Өөрийнхөө эдийн засгийн сонирхлоо өөрөө тодорхойлдог бүрэн эрхтэй байдаг. Америкийн хувьд хүч чадал нь ааглаж байсан. Дээрээс нь европчуудыг европчуудтай нь дайтуулаад хожчихож байгаа байхгүй юу. Америк ийм боломжийг хэзээ ч алдахгүйн тулд, ашиглахын тулд дэлхийд жанжлах бодлогоо энэ торгон агшинд эхлүүлье гээд европчуудыг бамбай болгоод ЗХУ-ын эсрэг тоглож эхэлсэн шүү дээ.
-Орос, Украины дайныг ч бас тэгж тайлбарлаад байгаа?
-НАТО-гийн цаана Америк. Америк НАТО-гоор дамжуулж Оросын эсрэг байлдаж байгаа байхгүй юу. Хүмүүс, ялангуяа залуус үүнийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Украинчуудыг “Жижиг оросууд” гэж нэрлэдэг шүү дээ, уг нь. Путин хэлж байсан. Украин, орос нэг үндэстэн гэж. Олон удаа хэлж байсан. Хамгийн гол нь украинчууд гадны орноор тоглуулж байгаа гэдгээ мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. НАТО бол тэртэй тэргүй Америкийн атганд байдаг. Америк 1949 онд НАТО-д элссэн. Энэ үеэс эхэлж голлох үүргийг Америк гүйцэтгэж, эцсийн шийдийг бараг НАТО-гийн өмнөөс Америк гаргачихдаг.
-Тэгэхээр дайныг гэнэт хийдэггүй. Олон жилийн өмнөөс төлөвлөдөг. Украины дайн ч төлөвлөгөөний дагуу явж байна гэж үү?
-Хоёр сонин зүйл хэлье. Хаант Оросын үеэс тус улсын гадаад бодлогод ийм нэг хэлбэр тогтчихсон. Тэр нь юу вэ гэхээр, өөрийгөө тойруулаад бамбай орнуудаар хаалт хийж, хүрээлүүлдэг. Манай улс чинь Хятад, Оросын дунд Оросын хаалт болж байгаа шүү дээ. Энэ бодлогоо оросууд Украин дээр хийх гээд явж байна. Украинаар бамбай хийх гээд байна шүү дээ. Украинчууд чинь Оросын л нэг үндэстэн шүү дээ. Тэднээр аятайхан бамбай хийх гэсэн чинь украинчууд чинь Европын холбоо руу тэмүүлээд байдаг. Европын холбоо руу тэмүүлнэ гэдэг украинчуудын хувьд буруу ч юм биш. Хөгжил дэвшил хаана байна, тийшээ явна гэдэг бол зөв. Байдаг л зүйл.
-Нөгөө сонин зүйл нь юу вэ?
-Нөгөө айхавтар үндсэрхэг үзэлтнүүд. Өөрөөр хэлбэл, украинчуудаар оросууд бамбай хийх гээд байна шүү дээ. Гэтэл үндсэрхэг үзэлтнүүд нь “Бамбай болохгүй” гээд баруун тийшээ чангаагаад байгаа юм. Үндсэрхэг үзэлтнүүд гэж хэн байсан бэ гэдгээ бодох хэрэгтэй.
-Манайд ч үндэсний үзэл гаргалаа, үндсэрхэг үзэлтэй байна гээд барьж хориод байх юм. Үндэсний үзэл ба үндсэрхэг үзлийг философичид юу гэж тайлбарладаг вэ?
-Үндэсний үзэл байхаар барах уу байх ёстой. Үндэстэн бүхэн өөрийнхөө түүх, соёл, уламжлалаараа бахархана. Үүнийг чинь үндэсний үзэл гэж хэлнэ. Бид хаа ч очсон Чингисийн удам гэж ярьдагтай адил. Үндсэрхэг үзэл гэвэл их буруу. Үндсэрхэг үзэл гэдэг чинь өөр үндэстнийг өөрөөсөө доош хийгээд, өөрийнхөө үндэстнийг магтаад ялгаа үүсгээд байдаг. Гитлерийн Герман анх тийм л юм гаргасан. Өөрсдийгөө ариун үндэстэн гээд бусад үндэстэн бол бидэнд үйлчлэх боолууд байна гэсэн. Тэрийгээ бодлогоор хэрэгжүүлнэ гээд цэргийн хүч ашигласан.
-Хүн төрөлхтөн байсан цагт дайн байж л байх нь?
-Дайн юунаас болж гардаг вэ гэхээр улс орнуудын хоорондох ашиг сонирхлын зөрүүнээс гардаг. Тэрийг улс төр болон цэргийн аргаар яаж шийдэж байна гэдгээрээ л ялгаатай. Хэрцгийгээр үү, шударгаар уу. Эх орноо хамгаалан тэмцэнэ гэдэг чинь шударгаар л тэмцэж байна шүү дээ. Гэтэл шууд дайрч ороод алаад хядаад байвал түрэмгийлэх дайн. Ашиг сонирхлын зөрчил чинь эцсийн эцэст юугаар тодорхойлогддог вэ гэхээр том гүрэн байж байж л том ашиг сонирхолтой байна. Том гүрэн чинь том ашиг сонирхлоороо өөрийнхөө болзлыг бусад үндэстэнд тулгадаг. Ийм л дүрэм одоо болтол явж л байна шүү дээ. Олон улсын харилцаа гэдэг чинь адармаатай, зэрлэг орчин шүү дээ.
-Орос, Украины дайн болж байна. Энэ бол дэлхий дайнтай байна гэсэн үг. Гэтэл Оросын хотууд, тосгодод дайн болж байгаа шинж үгүй, иргэд нь энгийнээрээ, тайван аж төрж байна гэх юм. Ер дайтаж буй шинжгүй байх юм гэцгээж байна?
-Том үндэстний давуу тал гэдэг чинь тэр л дээ. Том үндэстэн, том хүчтэй, том соёлтой. Нэг талд нь дайн болж байхад тэрийг бол огт тоохгүй байгаа. Нийт хүн амынх нь 70 гаруй хувь нь Путины явуулж буй энэ үйл ажиллагааг дэмжиж байна гэж байгаа болохоор ард иргэд нь тайван амьдраад байгаа юм.
-Гэтэл манайд “Яана аа дайн болж байна” гээд сандарч, түгшүүртэй байна. Энэ нь биднийг ямар жижгийг илтгэж байна уу?
-Дайнд энгийн номхон иргэд үрэгдэхгүй байна гэж ерөөсөө байдаггүй. Харин Орос, Украины энэ дайны хөлд иргэд бага өртөж байна. Оросууд зөвхөн цэргийн зориулалттай байршлуудыг нь л устгаад байгаа.
Өмнө нь Герман, Орос хоёр дэлхийн хоёрдугаар дайнд тулж мөргөлдөж тулалдаж байсан тэр төсөөлөл алга болсон. Байхгүй болсон. Одоо бол hybrid дайн гэж нэрлэж болно. Хайбрид буюу холимог дайн. Орос, Украины дайн бол дэлхийн хоёрдугаар дайн шиг тийм дайны хамгийн сүүлчийн тохиолдол юм болов уу гэж харж байна. Үүнээс хойш дайнд ингэж тулалдахгүй. Яаж өөрчлөгдөх вэ гэхээр, тэрний эхлэл нь юу байна вэ гэхээр оновчтой тусгалтай пуужингаар холоос байлдаад байна. Энэ ч яахав, техник технологитой холбоотой биз. Хамгийн гол, муухай юм нь мэдээллийн дайн болчихсон.
-Хүн төрөлхтний эцсийн зорилго юу юм бэ. Хөгжөөд, хөгжлийн дээд цэгтээ хүрчихээд цааш яах юм. Өөр гариг, иргэншил рүү нүүх үү?
-Дээр хэлсэн дээ, дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Америк жанжлах бодлогоо эхлүүлсэн гэж. Оросын эсрэг Европыг англитай нийлүүлээд турхирч Хүйтэн дайн зарласан гэж. Америкийн явуулсан энэ бодлогын зорилго чинь юу байсан бэ гэвэл, нэг төвтэй иргэншлийг л бий болгоод, өөрөө малгайд нь жанжлаад, өөрөө бүх болзлоо бүх улс орнуудад хүлээлгэх, бусад орнуудыг атгандаа оруулах ийм л бодлого байсан. 2007 оны хоёрдугаар сарын 10-нд Путин “Ийм үеэсээ хүн төрөлхтөн одоо гаръя аа. Гарч байна, гарах ёстой. Олон төвтэй иргэншлийг үүсгэе. Тэгж байж дэлхий нийтээрээ хөгжинө өө. Цэрэг, улс төрийн эвслүүдийн үе нь өнгөрсөн байна. Та нар наадхаа боль оо. Нэг улс дангаараа ноёлдгоо боль” гэсэн үг хэлсэн. Америк дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш дангаараа ноёлчихлоо, жанжилчихлаа шүү дээ. Гэхдээ Америк нэг зүйл дээр алдаа хийж байгаа. Нэг төвтэй, нэг соёлтой иргэншил гэж байдаггүй юм байна. Дэлхийн улс орнууд олон төвт соёл иргэншлийг хүсдэг юм байна. Олон төвт соёл иргэншлүүд гараад ирлээ. Бразил, Орос, Энэтхэгийн гурвалсан холбоо, Азийн бар орнууд гэж гараад ирлээ. Дээрээс нь Хятад гэсэн айхавтар биеэ даасан, том соёлт ард түмэн гараад ирлээ. Хятад дангаараа шүү, БНСУ, Японоос тусдаа. Хятад одоо дэлхийд номер нэг эдийн засагтай улс болчихлоо. Хятадын энэ хүчин чадлыг Америк хүртэл хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй боллоо. Америкийн Алтан үе өнгөрлөө. Алтан үе нь өнгөрлөө гэдгийг Трампын засаг харуулчихсан. Америк 70 жил ноёрхсон нь хангалттай хугацаа. Ер нь аливаа ноёрхол 100 жилээс хэтэрдэггүй юм даа. 100 жил болоод л солигддог юм.
-“Путин хорт хавдартай болжээ” гэдэг нь бас л өнөө мэдээллийн дайнтай холбоотой fake мэдээ юү?
-Хувь хүний хувьд Путин тийм бэрхшээлтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Путин нас барлаа гээд Орос гандан буурахгүй. Залгамжлагч нь гээд байж л байна. Путин нас барахад Оросын гадаад бодлогыг явуулдаг бүхэл бүтэн механизм ажиллаж байна шүү дээ. Трампын хувьд ч тэр одоо л Орос, Америкийн харилцаа сайхан болох нь гэтэл Трампын ард Америкийн төрийн механизм байж байгаа байхгүй юу. Ерөнхийлөгч бусад оронд хандаж хичнээн тахиа шиг донгодоод, гоё гоё үг хэлсэн ч гэсэн цаана нь төрийн механизмынх нь бодлого хуучнаараа л байдаг байхгүй юу. Барьчихдаг байхгүй юу.
-Тэгээд хүн төрөлхтөн эцэст нь ямар цэгт тулж очих вэ?
-Энгийнээр хэлье. Манайхан амьдрал баян шүү дээ гэж их ярьдаг болчихсон байна. Энэ үгийнхээ утгыг ойлгодог юм уу гэхээр ойлгодоггүй. Философи талаас юу гэж хэлэх вэ гэвэл, амьдрал олон янзын өнгө аясаараа байвал бидэнд илүү их сонирхолтой, тэр хэрээр амьдрах хүсэл тэмүүлэлтэй байна. Амьдралыг зөвхөн нэг улс төрийн хүчин, нэг улс орны жанжлах бодлого, нэг соёлын стандартаар харвал утгагүй болчихно. Дэлхийн аль ч улс оронд очиход бүгд англиар яриад байвал утгагүй биз дээ. Дэлхийн улс орнуудаар явахад улс үндэстнүүд хэлээрээ хамгийн түрүүнд ялгагддаг. Ёс заншлаараа ялгаатай байдаг. Байгаль, газарзүйн орчноороо ялгаатай байдаг. Өчнөөн олон зүйлээрээ ялгаатай. Тэрийг бид жуулчлал гэж нэрлэдэг биз дээ. Өөр гариг дээр очсон чинь өөдөөс англиар яриад байвал утгагүй биз дээ. Хүн өдий хүртэл хөгжиж ирсэн, байгалийн амьтдын ноён оргилд гартлаа, дэлхийн эзэн болтлоо хөгжиж иржээ. Яаж ингэж хөгжиж ирсэн бэ гэхээр хүн хүсэл сонирхлоо олон төрөл янзаар хөгжүүлж, соёлыг олон талаар бүтээж ирсний ач. Тэр ачаар л хүн өдий зэрэгтэй явж байна шүү дээ. Нэг хүн дээр ярьж байгаа боловч, дэлхийн улс орнууд дээр ярихад ч яг л адилхан. Улс орон бүхэн өөр өөрийн онцлогтой. Өөр өөрийн ёс заншил, өөр өөрийн хэл аялгуутай, өөр өөрийн түүхтэй. Тэдгээр улс орнуудаар аялж явахад хүн их зүйлийг мэдэж, мэдсэн тэр зүйлээрээ өөрийнхөө амьдралыг цаашид улам баяжуулаад, улам л гоё болгож явна биз дээ. Тэр дундуур улстөрчид ороод, цэрэг дайн хийгээд, улс орнууд хагаралцаад байдаг. Эсвэл нэг хэсэг орон нь баян орон болж ялгараад, дийлэнх нь ядуу орнууд байдаг. Баян, ядуу орнуудын амьдрал 20 дахин зөрүүтэй байгаа шүү.
2001 оны есдүгээр сарын 11-нд Нью-Йоркийн Дэлхийн худалдааны төвийн ихэр байшинг нураасан шүү дээ. Ийм үйл явдал болно гэдгийг бүр таван жилийн өмнө Америкийн философич, шинжлэх ухааны түүх судлаач Хантингтон гэдэг хүн “Иргэншлүүдийн мөргөлдөөн ба дэлхийн шинэ дэг журмыг зохион байгуулах тухай” гэдэг бүтээл туурвихдаа дурдсан байдаг. Тэр бүтээлдээ “Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш дөрвөн том иргэншил байна. Дөрвөн том шашны нөлөөн дор иргэншлүүд дөрвөн том бүлэгт хуваагджээ. Ялангуяа Христ болон Исламын шашинтай хоёр том бүлгийн хооронд мөргөлдөөн гарах гээд байна. Яагаад вэ гэвэл, Христийн шашинтнуудад өрнөдийнхөн буюу америкууд орно. Нөгөө талд нь Арабын ертөнц байна. Энэ хоёрын хооронд мөргөлдөөн гарах гээд байна. Яагаад вэ гэвэл энэ хоёр бүлгийн амьдрал, соёлын түвшин асар их ялгардаг болчихжээ. Ялгаатай болгосны буруутан нь баян орнууд. Баян орнууд ядуу орнуудын байгаль, хүн хүч, баялгийг хямдхан худалдаж авсан. Эсвэл дайн байлдааны замаар дээрэмдэж авсан байдаг. Дэлхийн улс орнуудын нэг хэсэг нь баян байна гэдэг чинь үндсэндээ ядуу орнуудаа дээрэмдэж, тонож байж гарч ирсэн гэдэг ойлголт гарч ирэх гэж байна. Тийм болохоор “Аль юм болгон ядуу орнууд баян орнуудад талхлагдаад дээрэмдүүлээд байх юм бэ” гэсэн, талхлах, дээрэмдэх хэмжээгээр нь баян орнуудыг үзэн ядах үзэл явсаар байгаад энэ нь Арабын ертөнцөд исламын шашинтнуудын нэг хэсэг бүлэг хүмүүс нь Америкийг үзэн ядах тэр үзлээр илэрч байна. Тийм болохоор ямар нэг юм болох гээд байна гэдэг юмыг Хантингтон бичсэн. Тэгээд яг таван жилийн дараа тэр нь болчихож байгаа байхгүй юу. Исламын ертөнц өөрийгөө хүчирхэгжиж байна гэдгийг тэр халдлагаараа илэрхийлчихэж байгаа юм. Тэр халдлагаараа бид хүчтэй шүү гэдгээ зөвхөн Америкт сануулаад зогсохгүй, Дэлхийн худалдааны байгууллагын 150 гишүүн оронд давхар сануулчихаж байгаа юм. 150 орны төлөөлөгчийн газрыг үнсэн товорго болгоно гэдэг чинь дэлхий дахинд өөрсдийгөө хүчирхэг болж гарч ирж байна гэдгээ харуулж байгаа байхгүй юу. Исламын зөв үү, Америкийн зөв үү?
-Аль нэг талд нь орох боломжгүй.
-Аль аль талд нь орох боломжгүй байгаа биз. Өт хорхой хүртэл биед нь хүрэхээр атирдаг шүү дээ. Тэрэнтэй адилхан Арабын ертөнц нойрноос сэрэх нь гарцаагүй.
-Нойрноос сэрнэ гэснээс монголчууд нойрноосоо сэрэх болсон уу?
-Дэлхийн таван акул орон байдаг юм. Тав дахийг нь Европ гэж үзээд байгаа. Тэр тавын хоёрынх нь дунд манайх байдаг. Нэгэн бодлын үүгээр бахархмаар ч юм шиг, нэгэн бодлын аймаар ч юм шиг. Тэгэхээр бид хоёр хөршдөө хоёр өөрөөр хандсан бодлого явуулах ёстой.
-Ямар бодлого?
-Хятадын аргыг олох хэрэгтэй. Оросыг аргадсан бодлого явуулах хэрэгтэй. Аргадна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэвэл, Орос Монголын хоорондын түүх, соёлын харилцаа бол их урт удаан түүхтэй. Ер нь Оросын зүгээс биднийг дарамтлаад байсан юм байдаггүй шүү, Хятад шиг. Хятад болж л өгвөл эзэлнэ, түрэмгийлнэ, Ар Монголыг буцааж авна гэдэг байсан. Манжид Хятад, Монгол хоёр хоёулаа л дарлуулж байсан. Бид чинь Манж гэсэн нэг дээвэр дор байсан улсууд байхгүй юу, Манж байхгүй болчихсон ч бид нэг л гэр бүл гэж үзээд байгаа байхгүй юу. Сталинаас Ар Монголыг гуйгаад л байсан. Сталин өнөө Хаант Оросынхоо бодлогыг бариад л байсан. Биднийг нэг их элсүүлчихгүй, нэг их холдуулчихгүй бариад байсан. Бүрэлдэхүүндээ оруулчих гэхээр соёл нь өөр. Соёл нь өөр болохоор бүрэлдэхүүндээ оруулж чадахгүй байсан. Холдуулна гэхээр хил нь онгойчих гээд байдаг. Энэ хэмжээнд л байлгаад байя гэдэг тийм хэмжээнд л биднийг байлгасаар ирсэн.
-Дайнтай үед бусад улс орон дотроо ямар байвал зохистой байдаг юм. Дайны үеийн нийгмийн философи гэж бас байх уу?
-Хоёр том гүрний дунд байна. Өнөөдөр манайд ардчилал гэж яриад байгаа хүмүүс үндсэндээ өөрсдөө л баяжиж дээш гарч ирсэн болохоос ард түмэн хөөрхий 30 жил горьдоод юу ч олж авч чадсангүй шүү дээ. Хөрөнгөтэй хүмүүс, либералууд Америкийг, Европын соёлыг магтдаг юм. Яагаад вэ гэвэл тэнд чинь хөрөнгө мөнгө бүх юмыг шийддэг. Тэр замаар 1990 онд юм олоод авчихсан хүмүүс чинь либерал үзлээ, Америкаа хамгаалаад хир халдаахгүй байна. Тэгэхээр либерал үзэлтнүүдийн яриад байгаа хэт барууны чиг хандлагыг таашааж байгаа бол тэндээ очиж амьдраг л дээ. Тэгвэл сайн зохицно. Бид Монголоо зөөгөөд Америкт аваачиж чадахгүй. Бид нутгаа зөөгөөд Европ руу явж чадахгүйгээс хойш байгаа энэ геополитикийн орчиндоо идээшиж ирсэн, дасан зохицож ирсэн, хоёр хөрштэйгөө хоёр өөрөөр харьцаж ирснээрээ л амьдрах ёстой. Харин үүнийгээ яаж найдвартай, баталгаатай болгох вэ, яаж Украин шиг болчихгүй байх вэ гэдэг тал дээр ухаан зараад сууж байвал барав юм биш үү. Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий гэдэг шиг аль нэг талд нь оролгүй байж байх ёстой.
-Монголын залуус жагслаа. Хүн амын залуу хэсэг ингэж хөдөлгөөнд орохыг философи талаас тайлбарлахгүй юу. Нийгмийн үзэл санаанд эргэлт, өөрчлөлт орж байгаагийн илрэл үү?
-Өмнөд Солонгосын жагсагчдын гол хүч нь оюутнууд нь байдаг. Оюутнууд хамгийн зохион байгуулалт сайтай нь. Тэнд ажил хийж байгаа залуус нь жагсаалд оролцохгүй байхад оюутнууд нь бүх юмыг шийдээд Ерөнхий сайдаа огцруулчихаж байна, Ерөнхийлөгчөө шоронд хийчихэж байна. Яг тэрэнтэй адил. Хуучин либерал үзэл нийгмийг хөгжүүлэх чиг баримжаа байхаа больчихжээ. Тэр худлаа болчихож. Шинэ либерал үзэл гарч ирээд бүрэлдэж чадаагүй байна.
-Монголд уу?
-Дэлхий нийтэд. Эцсийн эцэст хуучирсан элементүүд ирээдүйг авч явах ёстой юм уу? Шинэ үе удам ирээдүйг авч явах уу? гэдэг сонголт гарч ирж байна. Өмнөд Солонгост яагаад залуучууд тэмцээд жагсаад, амьдралынхаа төлөө үгээ хэлээд байна вэ. Манай залуучууд яг тийм. Үе нь, цаг нь ирчихээд байна шүү дээ. Яах юм бэ. Яаж ч чадахгүй шүү дээ. Нөгөө талаар эд нар чинь орчин үеийн соёлын шинэ вакум дотор оюун ухаан нь цэврээрээ, бохирдоогүй байна шүү дээ. эрүүл юм ярьдаг юм байгаа биз дээ. Эрүүл шаардлага тавьдаг юм байгаа биз дээ.
-Яг тэгсэн.
-Одоо байгаа манай либералууд оюутнуудаасаа ичих хэрэгтэй байна. Эд нараасаа сурах хэрэгтэй байна.
-Ерөнхий сайд гарч ирээд хэлж байгаа үг, оюутнуудын барьж байгаа лоозон, тавьж буй шаардлагын хооронд потенциалийн асар их ялгаа харагдаж байна лээ шүү?
-Монгол төрийн бодлого гээд байгаа чинь МАН-ын л бодлого байхгүй юу. Л.Оюун-Эрдэнэ намынхаа бодлогоос гарч чадахгүй, намынх нь бодлого цаана нь барьж байгаа. Тэр хүрээндээ л тэр хүн хайрцаглагдана шүү дээ. Харин залуу хүн гэдэг утгаараа овоо зоригтой гарч ирээд оюутнуудтай ярьсан нь их юм. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний ганц том алдаа нь С.Баяр гарч ирээд яриагүй. Ярьчих л байсан юм. Харин С.Баяраас өөр гэдэг нь Л.Оюун-Эрдэнээс харагдаж байна л даа. Гэхдээ МАН бол МАН. Угаасаа л МАН-ын бодлого хийдэг хэдэн лидер нь гарч ирээд баяжсан болохоос биш ард түмнээ жаахан жаахан юмаар хуураад дөнгөөд байдаг болохоос биш 30 жил энэ бодлогыг хийлцэж байгаа Ардын нам чинь АН-аас нэг их ялгагдахгүй шүү дээ. Энэ хоёр нам нэг нэгнийхээ мууг дууллаа ч ялгаа байхгүй. Адилхан л хулгайлсан уу, хулгайлсан. Адилхан л идэж уусан уу, идэж уусан. Энэ Хөгжлийн банкны асуудал дээр МАН-ын жинхэнэ нүүр царай гарч ирээд байна шүү дээ.
-Та сая Шинэ либерал үзэл гэж ярилаа. Жаахан дэлгэрүүлж яривал?
-Орчин солигдоод байна. Олон улсын байдал өөр болоод байна гэдэгтэй адилхан. Соёлын хувьд үнэлгээ өөр болчихоод байна. Хувийн өмчид хандах хандлага өөр болчихоод байна. Эдийн засгийн амьдралыг өмнөх шигээ ойлгоод явахад бас өөр болчихлоо. 1990 оны өмч хувьчлал чинь маш хөгийн, шударга биш явагдсан шүү дээ. Тэр чинь либерал бодлогоор хийгдсэн байхгүй юу. Энэ бүхэн чинь буруу явж байна, улс эх орон цэгцрэхгүй байна, хөл дээрээ босохгүй байна. Нам нь төрийнхөө дээр байна гэж шүүмжлээд байсан чинь МАН Монгол төрийн дээр байж л байна. Нам дандаа бүх юмыг шийдэхгүй гээд л 1990 онд Улс төрийн товчоог унагачихсан шүү дээ. Гэтэл одоо нам л бүхнийг шийдэж байна. Монгол төр гэж ярьж л байгаа болохоос биш, сүүлийн хэдэн сонгуулийг хараад үзэхэд луйвар, хулгайн шинжтэй болсон. Хар машины нууцыг задалсан IT-ийн залууг айлгаад л амыг нь үдчихэж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид энэ байдлаараа цааш явна гэвэл дахиад 30 жил зоолттой. Бидний, таны үе өмнөх 30 жил шиг он жилүүдийг дахиад л үзнэ. Тэгэхээр энэ залуучууд “Тэгэхгүй ээ, тэгэх ёсгүй” гэж байгаа нь шинэ либерал үзэл гарч ирж байгааг харуулж байна. Шинэ либерал үзэл гэдэг чинь хуучин либерал үзлийг шүүмжилж гарч ирсэн ч зарим нэг үнэт зүйлсийг нь өвлөөд явна л даа. Жишээ нь, хувийн өмчийг зөвшөөрнө. Хувийн өмчгүй бол хүн биш. Хувийн өмчгүй бол өрх гэр өрх гэр биш болно.
-Залуусын лоозон, уриа, шаардлагуудыг нэгтгэж базаад шахвал ердөө “Бид эх орондоо сайхан амьдармаар байна, эх орноосоо явмааргүй байна” гэсэн санаа асгарч байгаа юм?
-Магадгүй үүнд Орос, Украины дайн нөлөөлсөн байх. Яагаад вэ гэвэл украинчууд чинь гэртээ сууж байгаад л байшингаа бөмбөгдүүлчихээд байна шүү дээ. Ийм нөхцөл байдлыг нүдээрээ харж байгаа залуучууд чинь эх орон гэж чухал юм байна. Эх орныг ингэж алдаж болохгүй юм байна. Эх орныг дайны хөлд ингэж үнсэн товорго болгуулж болохгүй юм байна. Товчоор бол, бид эх орондоо хайртай, бид эх орноосоо хаашаа ч явахгүй, эх орондоо хүн шиг амьдармаар байна гэсэн ийм л лоозонг дэвшүүлж байсан. Үнэхээр өөрийнхөө эх оронд байж байж алагчлуулж болохгүй. Нэг намаар жанжлуулаад бид чинь бараг 20 жил боллоо.
-Үгүй шүү. 1921 оноос эхэлж тоолох ёстой байх шүү?
-За яахав. 70, 80 жил ч байг. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан хоёрыг Оросын тагнуул байсан гэдгийг нотлох баримт нь түүхийн архивт байдаг. Тэднийг залуу багад нь далимдуулаад оросууд өөрсдөдөө элсүүлээд авчихсан. Х.Чойбалсангийн жижигхэн байх үеийн, цэргийн сургуульд сурч байсан зураг нь хүртэл байдаг. 1921 оны хувьсгалын үеэр манай Д.Цэрэндорж тэргүүтэй анхны, нөлөө бүхий хувьсгалчид Х.Чойбалсан, Д.Сүхбаатар хоёроос айдаг байсан. “Наадуул чинь оросуудтай их сүлбэлдээд байгаа шүү. Нэг л буруу байна, энэ сайн юманд хүргэхгүй” гэж өөр хоорондоо болгоомжилж ярьдаг байсан гэдэг. Тэр нь юуг хэлж, урьдчилж зөгнөөд байсан бэ гэхээр 1930-аад оны сүүл үеийн хэлмэгдүүлэлт болж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр бид энэ залуучуудаа тийм замаар оруулчихгүй, зөв гарч ирж байгаа залуучуудыг зөв уур амьсгалаар явуулахын тулд намаар дамжсан хулгай, эрүүгийн шинжтэй элементүүдээ цэгцлэх хэрэгтэй. Шуналтай хэдхэн хүнээ төр нь зохицуулж чадахгүй байна. Зохицуулчихвал бусад хүн сайхан амьдарчих гээд байгаа байхгүй юу. Манайд болоод байгаа энэ бүх үзэгдэл хямрал биш хулгай. Хямрал гэдэг чинь ёстой тэр Орос, Украинд болж байна.
-Эдийн засаг хямраагүй, эх орон маань намын хулгайчдад идүүлж байгаа юм байна, тийм үү?
-Хулгайчид улс эх орны эдийн засгийг самарч байна. Намаар дамжсан хулгайчид эдийн засгийг самарч байна. Жинхэнэ хямрал чинь Орос, Украин хоёрын хямрал шүү.
