Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлж монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан, нэрт эрдэмтэн Солонгод Л.Хурцбаатар багш өдгөө 80 гаруй хүнд монгол брахми бичгийг заан сургаж, “Монгол Брахми Бичгийн Олон Улсын Эрдэм Шинжилгээний Нийгэмлэг”-ийг байгуулаад байна. Тус нийгэмлэгийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, АНУ-ын Конгрессын Номын Сангийн Ази, Ойрхи Дорнодын хэлтсийн номын санч, хэл шинжлэлийн ухааны доктор М.Саруул-Эрдэнэ болон монгол брахми бичгийн ангийн төгсөгчдийн төлөөлөлүүд Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Д.Төмөртогоо багшид хүндэтгэл үзүүллээ. Хүндэтгэл үзүүлэх ёслолын үеэр төгсөгчдийн төлөөлөл Л.Хурцбаатар багшийн сүүлд хэвлүүлсэн “Монгол брахми бичгийг түргэн сурах бичиг”, “Хаан бичиг: Өвөг монгол хэл-Монгол брахми бичиг” зэрэг номын дээжийг номын буян шинийн саран мэт дэлгэрэх болтугай хэмээн өргөн барьсан юм.
Академич Д.Төмөртогоо, доктор М.Саруул-Эрдэнэ нарын хөөрөлдөөнийг хүргэж байна.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Монгол брахми бичгийн судалгаа бас чиг овоо ахилаа. Хурцбаатар багшийн энэ номд жишээ нь брахми монгол бичгийн дурсгалын авиа зүй, үг зүй, өгүүлбэр зүй, үгийн сангийн онцлогийг тодорхойлов. Яг л таны судалгаа. Ер нь бид цаашид юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?
Д.Төмөртогоо: -Энэ дурсгал бол монгол хэлний дурсгал гэдгийг батлах нь л хамгийн чухал. Уншихаасаа илүү энэ нь эхний зүйл. Хэт их зарлах бол дэмий. Эхлээд монгол гэлгээ баталж аваад, үргэлжлүүлээд л сайн уншаад байх хэрэгтэй. Жишээлбэл, Киданы дурсгалыг ер уншиж мэдэхгүй байлаа шүү дээ. Тэгтэл анх Орост 1962, 1963 онд тэр үеийн ЭВМ гэдэг электрон машин буюу компьютероор бүтцийг нь гаргаад авсан, тэгээд бүтцээр нь монгол хэлний дурсгал гэж анх 1964 онд зарлаж байв. Үүгээр хаанахын, ямар хэлээр бичив гэдэг маргаан тасраад монгол хэлний судалгаа явж эхэлсэн түүхтэй.
Үүний адилаар Хүйс толгойн бичээсийг монгол хэлний дурсгал гэдгийг нь хэлний баримтаар батлах нь эн тэргүүний асуудал. Чухам бүрэн бүтэн, үг бүрчлэн унших нь амар асуудал биш. Жишээ нь, “Чингисийн чулууны бичиг” монгол бичгээр хэдхэн мөр бичиг. Тэрийг зуугаад жил уншсан ч одоо хүртэл бүрэн тайлаагүй, яг эцсийн мөрдөх хувилбар гэж гараагүй л байна. Монгол бичгээрх, 1200-гаад оны тэр дурсгалыг тэгж байгаа юм чинь бүр хавьгүй эртний дурсгалыг уншина гэдэг бол их олон жил үргэлжлэх ажил. Гэхдээ Л.Хурцбаатар энийг маш сайн хийж байна. Үүнд, Хурцбаатарын арга зүй сайн байгаа нь нөлөөлж байгаа хэрэг.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Хурцбаатар багшийн нэг сайн юм нь брахми бичгийг өмнө нь тохариуд авахдаа энэ үсгийг ингэж аваад ингэж тэмдэглэсэн байна, согдууд харин ингэж хэмээн харьцуулан, монгол брахми бичигт бол энэ хэмээн тодруулан гаргаж ирсэнд оршино.
Д.Төмөртогоо: -Тэр маш зөв. Жишээлбэл, тэр Кидан бичгийг уншихад тангуд бичгийг унших шаардлагатай байв. Тангуд бичиг, жүрчин бичиг хоёрыг уншсан туршлага л гол тулгуур болсон юм. Хэрэв тэгж харьцуулсан бол их сайн. Цоо шинээр зохиож унших биш. Миний ойлголтоор бол брахми бичиг их олон хувилбартай. Энэтхэг хэлнүүдэд зориулсан, төвөд хэлэнд, Азийн хэлнүүдэд зориулсан гээд нэлээд олон хувилбар бий.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм шүү. Тэр хувилбаруудаас нь гэх үү дээ, төвөдтэй, эсвэл дөрвөлжин бичиг уншдаг хүнд бол брахми монгол бичиг сурах, уншихад тун дөхөмтэй юм билээ. Үеэр бичих тогтолцоо нь адил. Тэгээд бодохоор брахми бичгийг авсан, одоо ч тэрийгээ хэрэглэсээр буй төвөд нараас монголчууд бид өмнө энэхүү бичгийг аваад бичиг үйлдэж байсан гэхээр их сонин юм.
Д.Төмөртогоо: -Тэгэлгүй яахав. Тэгэхээр Монголд брахми бичиг нэвтрэх ямар суваг, харилцаа байв гэдгийг түүхэн талаас нь бас судлах хэрэгтэй. Энэ маш сонин төдийгүй ач холбогдлын хувьд үнэхээр өндөр судалгаа болох юм. Судлахаасаа өмнө манайхны зарим хүн шуугиан болгоод, буруу зөрүү зарлаад л явах юм. Мэргэжлийн судалгаа л чухал.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Зөв, зөв. Л.Хурцбаатар багш сүүлийн таван жил дараалан брахми монгол бичигтэй холбоотой найман ном гаргалаа. Таны хэлдгээр өөрөө судлах унших арга зүйгээ олчихсон, эргээд бусдыг сургах аргаа тодорхойлж, бие даан сурах арга зүйг нь бас их амар болгоод гаргаад өгчихсөн юм. Энэ аргаараа ная гаруй судлаачид брахми монгол бичгийг заав. Одоо жишээ нь танд үүнийг үзүүлбэл (номыг нь харуулав) яг хөшөөн дээрээ ямар байдалтай байгааг өөр өнгөөр, фонт болгон сэргээвэл бас нэг өнгөөр, галиг нь араас нь гэх мэтээр маш ойлгомжтой. Хурцбаатар багш бол зөвхөн Хүйс толгойн бичээсийн агуулгыг уншаад зогссонгүй, хамгийн гайхамшигтай нь монгол брахми бичгийн хэл зүйг ганцаар судалж тодорхойлсонд оршиж байгаа юм.
Д.Төмөртогоо: -Манай Хурцаа ийм нарийн сайн аргатай. Энэ бол Германаас, Хайссиг багш нараас сурсан арга байх аа.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм байх. Тэгээд бид сая хамтарч Брахми монгол бичгийг судлах нийгэмлэг байгууллаа. Германд төрийн бус байгууллага байгуулах чинь бас яггүй юм байна. АНУ-д бол их чөлөөтэй байдаг юм. Германд өөр байна. Маш нарийн шалгаж байж тамга тэмдэг олгодог юм байна. Одоо үйл ажиллагаагаа эхэлсэн.
Д.Төмөртогоо: -Дитер Мауэ-гийн хийсэн үйл юу билээ?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Анх олсон, нээсэн гэх мэт олон хүний хувь нэмэр бий. Дитер Мауэ бол Хүйс толгойн бичээсийг брахми үсэг, өвөг монгол хэл байна гэдгийг нь анх таньсан хүн юм. Тэр их чухал байлаа. Тэгээд брахми үсгийн дуудлагаар галигласан байна. Александр Вовин тэр Дитэр Мауэ-гийн галигийг харж байгаад зарим нөхцөл бүтээврийг таниад үнэхээр Өвөг монгол хэл мөн гэж зарласан хүн. Ингэж олны анхааралд орж эхэлсэн, гавьяатай эрдэмтэд. Гэхдээ Дитэр Мауэ, Александер Вовин хоёулаа монгол хэлгүй, монгол судлаач биш, дээр нь Вовин брахми үсгээс нь уншаагүй, Дитэр Мауэ-гийн галигаас уншсан учраас бас л нэг болохгүй л байлаа. Тэд Хүйс толгойн бичээсийн агуулгыг эртний Түрэг болон Уйгарын хоорондох дайны тухайд бололтой гэж үзсэнээр үнэн агуулгыг нь илэрхийлж чадаагүй юм л даа. Харин Хурцбаатар багш бол эртний Түрэг Монголын дээдсийн тахилгын тухай бичсэн гэж үзэж, монгол хэлний өгүүлбэр зүйн өгүүлэгдэхүүн -тусагдахуун-өгүүлэхүүн гишүүнээр Хүйс толгойн найман өгүүлбэрийг нарийн задалж баталсан юм аа. Үүнд хэлний мэдлэгээс гадна тэнд чухам юу болж байгааг ойлгох түүх соёл, угсаатны зүйн өргөн их мэдлэг нь их тус болсон хэрэг.
Д.Төмөртогоо: -Эхлээд таамаг дэвшүүлэхгүйгээр ийм эхлэл-судалгаа бол явахгүй. Таамаг нь бас цаанаа шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх ёстой. Гол нь тэр үеийн монгол хэлний бүтэц ямар байх вэ гэдгийг сайн бодох хэрэгтэй. Одоогийнхоор уншаад байж болохгүй.
Зуу гаруй жилийн өмнө киданыг бас уншиж чадахгүй л байв. Наян хэдэн онд Чингэлтэй гуай тэргүүтэй тав зургаан хүнтэй бүлгэм байгуулаад, киданыг унших шинэ арга боловсруулсан байгаа юм. Тэр аргаар кипаны судалгаа нэлээд ахисан. Тэр бол өөр судалгаа, өөр бичиг үсэг байсан, гэвч аливаа нэг бичгийг тайлж унших туршлага гэдэг бол маш чухал. Солонгод Л.Хурцбаатарт үүнд нь баярлах нь аргагүй ээ. Чи өөрөө хэр сурч байна?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Би яг Л.Хурцбаатар багшаар өөрөөр нь заалгаж сурлаа. Наяад хүн сурлаа гэдгийн нэг нь би.
Д.Төмөртогоо: -Эхлээд заавал бүгдийг нь шууд ойлгоно гэхээсээ илүү монгол хэлний нөхцөл, элементүүд байгааг яг батлаад авах нь чухал.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Өнгөрсөн цагийн “ба”, зэрэгцэн холбохын “жу”, харьяалахын тийн ялгал зэрэг бол тодорхой байна. Яахав, харьяалахын тийн ялгал монгол – түрэг төстэй, дундын гэж маргаж болох бол цагийн “-ба”, холбох “-жу” зэрэг бол түрэг хэлнүүдэд байхгүй, цэвэр монгол хэлний махбод. Тооны нэрээс үүссэн “долоожиж” гэх үг ч эртний монгол хэлнийх гэдэг нь баталгаатай.
Д.Төмөртогоо: -Маш сонирхолтой байна. Эхлээд туркүүд уг нь үзсэн юм билээ. Тэгээд энэ бол манай хэлний юм бол лав биш гэсэн байгаа юм. Нэлээд төөрөлдөж явж байж учраа олж байх шив.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Харин тийм. Бүр анх Шинэхүү гуайн олсноос хойш бодоход бас чиг хугацаа өнгөрчээ.
Д.Төмөртогоо: -Тийм, Шинэхүү анх олсон юм шүү. Шинэхүү Их сургуульд миний доод ангийн хүүхэд байсан, их сэргэлэн, маш их юм сонирхдог судлаач байж билээ. Рүни үсгээр сайн уншдаг байв.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Тэгээд рүни үсгийн бус дурсгал олдохоор нь гайхаад, ямар ч байсан чухлыг нь мэдээд бүртгэж мэдээлсэн нь сайн болж. Тэр цагаас хойших явдлуудыг бодоход одоо Хурцбаатар багшийн судалгаа, сурах бичиг, бүтээлүүд бол бас чиг өндөр түвшинд хүрлээ шүү.
Д.Төмөртогоо: -Германчууд нягт нямбай аргаараа их алдартай. Хурцбаатар тэрийг маш сайн шингээж авч чаджээ.
-Монгол брахми бичиг нь монголчуудын бичиг, үсгийн түүхийг урагшлуулсан гэж байгаа шүү дээ. Хэдэн зуун жилээр урагшлуулчихав?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Саяхныг хүртэл монгол хэл бичгээрх хамгийн анхны дурсгалыг Чингисийн чулууны бичиг гэж үзэж байлаа. Тэрийг 1224 юмуу 1225 онд бичсэн гэж үзвэл 600 гаруй жилээр урагшилсан хэрэг.
Д.Төмөртогоо: -Одоогийн байдлаар бидэнд мэдэгдэж байгаа л хамгийн эртний дурсгал гэсэн үг шүү дээ. Яг монгол бичиг үүссэн цаг бол тэр биш ээ. Олон хүн, Владимирцов хүртэл яг л тэр бичээсээр монгол бичгийг эхэлсэн гэж хэлээд байдаг юм. Чухам үүссэн цаг нь бол Уйгарын хаант улсын мандаж байсан үе, IX, X зуунд л хамаарах ёстой. Тэр үеийн дурсгал нь л харин үлдсэнгүй. Үлдсэн юм дотроо л Чингисийн чулууны бичиг анхных нь. Яах вэ, Чингисийн чулууны бичгийн үсгийн технологи нь жаахан болхи л доо. Тэгтэл тэрнээс холгүйхэн бичигдсэн мундаг мундаг хөшөөнүүдийн бичээс байна шүү дээ. Индү вангийн хөшөөний бичээс зэрэг бол ямар гайхамшигтай гэж санана?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Тэгэхээр тэр уран нарийн бичээс, найруулга зэрэг бол тэрхэн дороо үүсээд шууд бичсэн зүйл биш, хэдийнэ боловсорсон бичгийн хэл гэдэг нь тодорхой л доо.
Д.Төмөртогоо: -Тэгэлгүй яахав. Нууц товчоо жишээ нь хэдийгээр ханзаар буулгасан нь үлдээд байгаа боловч монгол бичгээс л буулгасан нь тодорхой. Тэгээд бодохоор тэр Ринчен багшийн “аман бичгийн хэл” гээд байдаг бол яах аргагүй үнэн юм аа. Туулийн хэлийг үзэхээр зүгээр нэг ярианы хэлээр өгүүлэхгүй байгаа шүү дээ. Яг бичгийн хэлний найруулгаар, гэхдээ ялгаа нь бол ам дамжаад явчихдаг.
-Аливаа үндэстний бичгийн түүх урагшлах нь тэр үндэстэндээ ямар ашиг тустай байдаг вэ?
Д.Төмөртогоо: -Үндэсний бичиг соёлын түүх гэдэг нь ерөөсөө оюуны соёлын царааг нь харуулна. Монголчуудыг ер нь л нэг нүүдэлчин, бүдүүлэг гэсэн ойлголт байдаг шүү дээ. Гэтэл бичиг үсэгтэй нийт улс үндэстний дотроос, бүр суурин соёлтой улсуудын дотор ч ийм хэдэн зуу, мянган жилийн бичгийн хэлний түүхтэй нь ховор шүү дээ. Монголчууд чинь нүүдэлчин гэж байгаа. Тэгсэн мөртлөө суурин соёлтой хүмүүсээс өмнө бичиг үсэгтэй, төр улстай байсан нь олон юмыг өөрөөр харах, эргэж үзэх хэрэгтэй болж байна гэсэн үг. Зургадугаар зуунаас манай бичгийн хэлний түүх эхэлнэ гэхээр оюуны соёлын түүх, боловсрол гэгээрлийн түүх ч бас тэгж урагшилж байна. Владимирцов чинь XIII зууны үеийн нүүдэлчин улсын дотроос бичгийн ийм өв үлдээсэн улс байхгүй гээд шагшаад байсан шүү дээ. Гэтэл одоо VI зуун болохоор бүр чиг гайхамшиг мөн биз.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Бас нэг чухал зүйл бий. Монгол түрэг хэлний талаар сүүлийн үед мэргэжлийн бус хүмүүс хүртэл их сонирхож судалж байна. Аль алинд нь байгаа үгийг Монголоос авсан юм уу, Түрэгээс авсан юм уу гээд л. Ер нь бол Алтай судлалын ертөнцөд монголчууд түрэг хэлнээс илүү их үг авсан гэсэн үзэл эхнээсээ бат оршчихсон юм. Учир нь тэдний бичгийн дурсгал илүү эртнийх, энэ үг тэр ч дурсгал дээр минь ингээд байж байгаа гээд л. Зүгээр нэг манай үг гэх өөр, бичгийн дурсгал л баталгаа болно шүү дээ. Тэгтэл манай бичгийн дурсгалууд гэхээр нэлээд хойшоо болоод байдаг байлаа. Одоо гэтэл өөр болж ирж байна. Рүни үсгээр түрэг хэлийг тэмдэглэхээс өмнө брахми үсгээр монгол хэлээр бичиж байжээ гэхээр манай хэлний баримтат баталгаа илүү эртнийх болоод ирж байгаа биз. Ингэхлээр их өөр яриа үүснэ гэсэн үг.
Д.Төмөртогоо: -Алтай судлаач нар түрэгээс монгол аваад байсан гэх хандлага гаргасан гэж байгаа чинь үнэн шүү. Үүнд гол хуучны ЗХУ-ын түрэг угсаатан эрдэмтдийн үндэс угсаагаа гэх үзэл бас нөлөөлсөн юм.
-Би өөрөө төвөд хэл бичиг үздэг юм л даа. Тэгтэл брахми монгол бичигт өнөө шороон Са зэрэг маань бүгд байх юм. Монгол-Төвөдийн бичиг соёлын холбоо тэгэхээр бүр эртнийх болж таарах уу?
Д.Төмөртогоо: -Төвөд өөрөө бас брахмигаас бичгээ авсан л даа. Тэгэхээр Хүйс толгойн бичээс, төвөд үсгийн цаад эх булаг нь нэг юм гэсэн үг. Монгол бичгийг кириллтэй, латинтай нэг гаралтай гэхээр хүмүүс үнэмшихгүй. Үнэндээ бол адил үсэг олон бий. О, У үсгийг аваад үз, бүгд л гэдэс байгаа биз. Тэгэхээр дүрс хэдий хязгааргүй ч нийтлэг зүй тогтол гэж юм байна. Хэлний авиа ч бас хязгааргүй, гэхдээ хязгаарлагддаг зүй бас байдаг. Бүх хэл өөр мөртлөө бүгд яагаад мама, баба гээд байна вэ?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Биднийг оюутан байхад багш таны захиж хэлж байсан үг санаанд орчихлоо. Аливаа хэлэнд ялгаанаас илүү, универсаль буюу адил шинж нь илүү байдаг юм шүү гэж. Зэрэгцүүлсэн, харьцуулсан хэл зүй гэхээр бид дандаа хэлний ялгааг олж харах гээд, чухалчлаад байдаг. Гэтэл бүх хэлэнд байдаг адил шинж нь илүү олон ажээ.
-Монгол брахми бичгийг судлахаар яалт ч үгүй тухайн зууны үеийн түүхээр аялах, түүхийг эргэн санах шаардлага гарч байгаа юм л даа?
Д.Төмөртогоо: -Тийм. Үүнийг батлах нэг юм бол зургадугаар зууны үед Монгол, Энэтхэг, Азийн хооронд ямар соёлын харилцаа байсан юм гэдгийг нөгөө талаас нь харах хэрэгтэй. Монгол бичиг гэхэд л Уйгарын хаант улс Монголтой хэдийд ямар холбоотой байв гэдэг түүхээс л үнэн түүх нь гарч ирнэ. Уйгарын хаант улс XII зуун гэхэд задарчихсан байсан. Тэр үед тэгэхээр үсэг бичгийг нь авна гэдэг эргэлзээтэй, хавьгүй өмнө л байж таарна. Түүхийн судалгаанаас тийм баримжааг авах хэрэгтэй.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Түүнчлэн брахми үсгийг согдууд хэзээ, ямар шалтгаанаар, яаж аваад хэнд тараасан, тохаруудын брахми үсэг авсан түүх юу байв зэргийг түүхэн талаас судлах нь бас чухал баримжаа болох юм.
-Цагаан сарын өмнөхөн монгол брахми бичгийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болсон. Дөч гаруй хүн сонсогчоор оролцож, 12 хүн илтгэл тавьсан. Уг хурлаас “Монгол брахми бичгийг судлах судлаачид гарч иржээ. Манай хэлний салбарт том сэдэв, ажил гараад ирлээ гэж харсан шүү?
М.Саруул-Эрдэнэ: -Энэ хурлын хамгийн чухал ач холбогдол нь монгол брахми бичиг, Хүйс толгойн бичээсийг олон өөр салбарын эрдэмтэн тал талаас нь судалж, нэгэн цогц маягтай болгож ирэв. Хэл шинжээч О. Самбуудорж хэлнийх нь талаас задлан ярилаа, Цагааны Төрбат археологийн талаас судалсан бол Юндэнбатын Болдбаатар түүх угсаатны судлалын үүднээс харж тайлбарлав. Б.Напил түрэг монгол хэл шинжлэлийн хоёр талаас нь харьцуулан илтгэлээ. Бүх илтгэгч өөрийн мэргэшсэн нарийн шинжлэх ухааныхаа үүднээс хандан судалжээ. Энэ их чухал юм.
-Л.Хурцбаатар багшийн хувьд Хүйс толгойн бичээсийг тайлж, бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан гавьяа байгууллаа. Энэ бичгийг тойрсон судалгааны нийгэмлэг байгуулагдлаа. Одоогоор 80 гаруй хүн монгол брахми бичгийг сурсан байна. Цаашдаа энэ хүмүүс дундаас монгол брахми судлаачид гарч ирэх нь. Нэг хүний зүтгэл л энэ бүхнийг үүсгэлээ шүү дээ?
Д.Төмөртогоо: -Үнэн үнэн. Социализмын үед нэг хүний зүтгэлийг их үгүйсгэдэг байв. Одоо бол өөрөөр харж болно. Л.Хурцбаатар хэрвээ Германд тэрбумтан, саятан болсон бол түүхэнд юу үлдэх вэ? Гэтэл энэ л судалгаа, бичиг соёлын төлөөх зүтгэл нь гавьяа болон үлдэж байна. Үүний төлөө нэрээ мөнхөлж байна шүү дээ.
М.Саруул-Эрдэнэ: -Тийм шүү. Л.Хурцбаатар багш гол нь их сэтгэлтэй. Өөрөө нэг юм сурчихаараа зүгээр сууж чадахгүй, бусдад сургах гээд байдаг, хичээл заая гээд байдаг хүн (инээв).
Д.Төмөртогоо: -Тийм тийм. Та хоёр ер нь зан чанар их төстэй улс шүү. Зүгээр суугаад байж чаддаггүй улс. Тэгээд тэнд хамтраад ажиллахаар чинь баярлаж л байлаа. Ер нь монголчууд дунд ордос хүмүүс маш дайчин, зоригтой, тэмцэгч нар байдаг юм шүү. Хурцаад тэр шинж нь ч нөлөөлсөн байх.
