Үндэсний мөрдөх алба байгуулахтай холбоотой асуудлаар “Соёмбо” хуулийн фирмийн гүйцэтгэх захирал, хуульч өмгөөлөгч Б.Баатарсайхантай ярилцлаа. Тус хуулийн фирм Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны захиалгаар мөрдөх албатай холбоотой судалгааг хийж байжээ.
-Мөрдөх албаны тогтолцоо буруу байгаа учраас Жастын Ш.Батхүүгийн хэрэг гэхэд 10 жил үргэлжилж байна-
-АТГ, цагдаа, тагнуулынхныг шалгадаг Мөрдөх албатай болох тухай эртнээс яригдсан. 2013 онд гэхэд хуулийн төсөл өргөн баригдаад буцсан удаатай. Одоо бол Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар “Үндэсний мөрдөх албатай болно” гэж тодорхой хэлж байна. Танай судалгаанд ямар үр дүн гарав?
-Эхлээд Монгол Улсад мөрдөх алба байгуулагдаж байсан түүхийг товч дурдах нь зүйтэй байх. Цагдан сэргийлэх байгууллагын дэргэд Мөрдөх алба 1935 онд анх байгуулагдсан түүхтэй. 1939 онд Тагнуулын байгууллага Мөрдөн байцаах хэлтэстэй болсон. 1962 онд Цагдан сэргийлэх байгууллагаас Мөрдөх албыг салгаж, прокурорын харьяанд шилжүүлэх тогтоолыг тухайн үед Сайд нарын зөвлөл гаргаж байж. Улаанбаатар хотын прокурорын газарт Мөрдөн байцаах хэлтэс, Аймгийн прокурорын дэргэд Мөрдөн байцаах групп гэсэн байдлаар харьяалуулсан байгаа юм. Үүнээс хоёр жилийн дараа Цагдан сэргийлэх байгууллагад буцаасан байдаг. Эргээд 1992 онд Улсын бага хурлын шийдвэрээр мөрдөн байцаах байгууллагын бүтцийг прокурорт шилжүүлсэн. Энэ явцыг харахаар мөрдөн байцаах байгууллагын бүтэц чиг үүргийн хувьд тогтсон хэв маяг байхгүй явж ирсэн.
2002 оны Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар Улсын прокурорын дэргэд Мөрдөн байцаах албыг байгуулсан. Хуулийн шинэчлэлээр тагнуул, цагдаа, прокурор, шүүгчийн үйлдсэн гэмт хэргийг шалгана гээд харьяаллыг нь заагаад өгчихсөн. Та бүхэн мэдэх байх, 2014 онд Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Улсын прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг татан буулгаж, АТГ-т ерөнхийд нь харьяалуулсан.
-Цагдааг АТГ, АТГ-ын мөрдөгчдийг цагдаа шалгаад л…
-Тийм. Одоогийн бүтцээр бол цагдаагийн албан хаагчийн үйлдсэн гэмт хэргийг АТГ-т шалгадаг. АТГ болон цагдааг хамтад нь Тагнуулын ерөнхий газар шалгадаг. Тагнуул, АТГ, шүүгчийг ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах алба шалгаж байна.
УИХ-ын даргын 2019 оны захирамжаар хүний эрх шударга ёсны хэрэгжилтийг хангах, хууль хяналтын байгууллагад хууль тогтоомжоор олгогдсон эрхээ хэтрүүлсэн, иргэдтэй зүй бус харьцаж, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн хуулийн байгууллагын албан хаагчидтай холбоотой гэмт хэргийн шинжтэй гомдол мэдээллийг шалгаж, хараат бус байгууллага байгуулах эсэх асуудлыг судалж, санал дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг байгуулсан байдаг. Энэ хүрээнд манай байгууллага судалгаа хийж, Хууль зүй дотоод хэргийн сайдад танилцуулсан.
Судалгааны үр дүнд Монгол Улс өөрийн онцлогт тохируулсан тусгай чиг үүрэгтэй, мэргэшсэн чадварлаг мөрдөх албыг байгуулах шаардлагатай гэж дүгнэсэн. Тагнуул, цагдаа, прокурорын байгууллагын ажилтнууд иргэдийн Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөг зөрчих асуудал хавтгайрсан. Үүний хамгийн том жишээ нийгэмд дуулиан боллоо шүү дээ. Яахав, одоо эцэслэн шийдэгдээгүй байгаа.
-С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг эрүүдэн шүүсэн тухай та хэлээд байна уу?
-Тийм, С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой эрүү шүүлтийн хэрэг. Тэр хэргийг шалгасан тагнуул, цагдаа, прокурорын хүмүүс гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь эхнээсээ тогтоогдож байна.
Тэгэхээр бусад орны жишиг ч тэр, мөрдөх алба нь маш мэргэшсэн байх ёстой байдаг. Гэтэл одоо бол манайд АТГ-т Мөрдөн шалгах хэлтэс, Тагнуулын ерөнхий газарт Мөрдөн шалгах газар, Цагдаагийн ерөнхий газарт Мөрдөн байцаах алба гэж тусдаа бүтэц байна. Гэтэл гэмт хэрэг гэдэг зөвхөн ахуйн хүрээнд хулгай, дээрмээр нийгэмд үзүүлэх хор уршиг ихтэй өндөр зохион байгуулалттай, үндэстэн дамнасан хэргүүд жил ирэх бүр нэмэгдэж байна. Хүний наймаа, хар тамхи, цахим гэмт хэрэг, авлигын томоохон хэргүүд гээд. Тухайлбал, авлигын хэрэгт оффшор бүсэд нуусан хөрөнгө илрүүлэх гэдэг Дорж, Дулмаагийн гэрт үзлэг хийхээс өөр асуудал.
Тийм учраас энэ чиглэлийн хэргүүдийг шалгах субьект зайлшгүй тусдаа байх ёстой гэдэг нийгмийн хэрэгцээ шаардлага харагдаад байгаа. Монгол Улс дэлхийн чиг хандлагад нийцсэн, мэргэшсэн, чадварлаг хууль сахиулах байгууллагыг бий болгох ёстой.
-АТГ, цагдаа, тагнуулын мөрдөх албадын чиглэл зарим үед давхарддаг. Үүнээс үүдэж янз бүрийн үр дагавар гардаг гэв үү?
-Яг нарийн хэлэх юм бол мөрдөх чиглэл давхарддагаас үүдэж ашиг сонирхлын зөрчил үүсдэг. Тиймээс харьяалал тогтоох асуудлыг зайлшгүй харж үзэх шаардлагатай. Зарим тохиолдолд, прокуророос авлига, тагнуул, цагдаагийн байгууллагын хамтарсан ажлын хэсэг гаргаад шалгадаг тогтолцоо байдаг.
-Олны анхаарлыг татсан, удааширсан хэрэг дээр Ажлын хэсэг байгууллаа гэж мэдэгддэг. Гэхдээ үр дүн яаж гардаг нь тодорхой бус л үлддэг?
-Прокурор авлига, тагнуул, цагдаагийн хамтарсан ажлын хэсэг гаргаж байх биш энэ төрлийн хэрэгт мэргэшсэн чадварлаг бүтэц, боловсон хүчин байх ёстой болчихоод байгаа юм. Өмгөөлөгч хуульчийн хувьд тухайн ажлын хэсгийн чиг үүргийг харахад хуулин дээрээ энэ хэргийг АТГ шалгана гэчихсэн байдаг. Эсвэл энэ төрлийн хэргийг цагдаа шалгана гэх нь байна. Тэгвэл хамтарсан ажлын хэсэг дээр цагдаагийн байгууллага Авлигын эсрэг хуульд заасан харьяаллын гэмт хэрэг дээр ямар байдлаар орж ирэх юм. Тагнуулын хэрэг дээр АТГ, цагдаа нь ямар байдлаар оролцох юм бэ. Энэ байдал тодорхойгүй байдаг. Угтаа бол гэмт хэргийн шинж байдал, нийгмийн аюулаас үүдэж зайлшгүйгээр томоохон гэмт хэргийн илрүүлэх асуудалд нэгдсэн зохион байгуулалт хэрэгтэй харагдаад байгаа юм.
Нөгөө талаас харахад, цагдаа бол гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилсан сэргийлэх ажлыг хийж байх ёстой. Монголын цагдаа өнөөдөр иргэний цагдаа байх ёстой. АТГ нь соён гэгээрүүлэх, авлигаас урьдчилан сэргийлэх ажлыг хийх ёстой болохоос биш гэмт хэрэг гарсан хойно нь зарлаад суух ёсгүй. Прокурор ч тэр, гэмт хэрэг гарах шалтгаан нөхцөлийг судалж үнэлэлт дүгнэлт өгөх ёстой байгууллага. Энгийн жишээ хэлэхэд, дүүргийн цагдаагийн хэлтэс дээр үйлчлүүлэгчтэйгээ мэдүүлэг өгөхөөр очихоор мөрдөгч “Би хамгаалалтад явж байна” гэдэг. Энэ юу гэсэн үг вэ. Гэмт хэргийн мөрдөгч гудамжинд хамгаалалтад зогсож байж болох уу. Мөрдөгч бол зөвхөн тухайн хэргийнхээ араас ажиллагаа явуулж, иргэдийн зөрчигдсөн эрх, нийгмийн хор уршгийг арилгахын төлөө явах ёстой.
-Шинээр байгуулагдахдаа тулбал Мөрдөх албаны чиг үүргийг тодорхой хэлж өгөөч?
-Хүн худалдаалах, хар тамхи, томоохон авлигын хэрэг том хэргүүд дээр ажилладаг мэргэшсэн мөрдөгчид байх ёстой. Авлигын хэрэг дээр ч тэр. Гэтэл манайд хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дууслаа, ял завшуулах боломж олголоо гэж хэл ам гараад байдаг нь манай улсын мөрдөх, хэрэг илрүүлэх тогтолцоонд алдаа байгааг харуулж байгаа явдал. Хуульчийн хувьд цагдаа гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, нийгмийн хэв журмыг хамгаалах, шаардлагатай үед гэмт хэрэг гарсан дуудлага мэдээллээр очлоо гэхэд хэргийн газрыг хамгаалалтад авч, хэрэг бүртгэлт хийгээд мөрдөх албандаа шилжүүлж байх ёстой.
-Харьяалал нь хаана байх ёстой вэ?
-Бие даасан УИХ-ынхаа харьяанд байх уу, Хууль зүйн сайдынхаа дор байх уу. Олон улсын жишиг янз бүр байдаг. Зарим нь прокурорын харьяанд байх уу гээд. Манайхаар бол хууль хэрэгжүүлж байгаа газар учраас Засгийн газрынхаа харьяанд байх нь зүйтэй гэж хардаг. Хууль тогтоох байгууллага УИХ Үндсэн хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлээд явдаг. Ард иргэдийн аюулгүй байдал, Үндсэн хуулиар олгогдсон аюулгүй, чөлөөтэй амьдрах нөхцөлийг Засгийн газар бүрдүүлэх ёстой.
Энэ дотроо Мөрдөх алба гэж бие даасан мэргэшсэн алба байх ёстой. Мэргэшсэн гэж онцолж байгаа юм шүү. Үүнийг онцолж байгаа учрыг тайлбарлая. Жишээ нь, дүүргийн цагдаагийн хэлтэс дээр шинэ төгссөн мөрдөгч сууж байдаг. Гэмт хэргийг цагдаа нар нутаг дэвсгэрийн харьяаллаар шалгана. Шүүх нь ч нутаг дэвсгэрийн харьяаллаар явж байгаа. Дөнгөж төгссөн мөрдөгч онц хүнд гэмт хэрэгтний үйлдсэн хэргийг шалгах асуудалд анхаарах ёстой. Харин мэргэшсэн, төрөлжсөн мөрдөгч бол ямар ч хэргийг шалгачихна. Тийм учраас Мөрдөх алба төрөлжих ёстой. Авлига, цахим гэмт хэргийн мөрдөгч нар тусдаа, хүн худалдаалах, хар тамхи нь тусдаа. Дээр нь мөрдөгч нарын аюулгүй байдал, ар гэрийн хамгаалалт маш сайн байх ёстой.
Их хэмжээний хохиролтой, онц хүнд гэмт хэргүүд одоогоор ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах алба руу явдаг. Ахуйн шинжтэй гэмт хэрэг, хулгай дээрэм нь дүүрэг дээр шалгагддаг шүү дээ. Зарим нь тэнд шалгана, энд шалгана гэж зөрчилддөг. Энэ бол тогтолцоо нь тодорхой бус учраас тодорхой ашиг сонирхлын бүтэц ажиллаад эхэлж байгаа юм.
-Тагнуул, цагдаа, прокурорын удирдах хүмүүс бүлэглээд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг тонож дээрэмддэг, Монголд ирэхийг нь хориглодог. Зөвхөн гадаадаар ч тогтохгүй, дотоодын бизнес эрхлэгчдээ тоносон хэрэг хавтгайрсан. Тэднийг хянах ёстой бүтэц нь сул байснаас үүдэлтэй биз?
-2002-2014 онд Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албанд нийт 7000 гомдол мэдээлэл ирж байсан юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, тусгай субьекттэй холбоотой гэмт хэргийн гомдол гэсэн үг. Гэтэл Мөрдөн байцаах алба татан буугдсаны дараа тусгай субьекттэй холбоотой гомдол жил ирэх тусам буурсан. Шийдвэрлэлт нь ч буурсан судалгаа байна.
Үндсэн хуульд хэнд боловч эрүү шүүлт тулгаж, хүнлэг бус хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж болохгүй гэж хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулсан том заалт байгаа. НҮБ-ын тусгай илтгэгчдээс манай улсад 2005, 2010, 2011, 2015, 2016 онуудад хүний эрхтэй холбоотой зөвлөмжүүд ирүүлсэн байдаг. Ялангуяа 2015 онд хоёр удаагийн зөвлөмжөөр Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг сэргээж байгуулах шаардлагатай гэж онцолсон байдаг юм билээ. Олон улсын хэмжээнд тусгай субьектүүдийг шалгадаг мэргэшсэн бүтэц байдаг учраас тэр агуулгаараа манайд зөвлөмжүүд ирүүлдэг байсан гэж ойлгосон.
Манай улс сонгуулийн дөрвөн жилийн тогтолцоотой. Үүнийг дагаад томилгоо, шийдвэрүүд энэ хугацаанд л хэрэгждэг. Уг нь хууль хяналтын байгууллагын албан хаагчид тогтвортой байх ёстой юм. Гэтэл зарим цаг үед улстөрч хүн хүртэл Ерөнхий прокуророор томилогдсон тохиолдлууд байгаа. Ийм завхралаас болж нэг бүлэг хүмүүс тэр улстөрч, прокурорын хамгаалалтад орж байгаа. Тэгсэн тохиолдолд би юу ч хийсэн болно. Надад эрх байгаа юм чинь гэж аашилсан. Үүний горыг жирийн хуульч, өмгөөлөгчид багагүй амссан шүү дээ. Хэрэг нь шийдэгддэггүй, явдаггүй.
Х.Нямбаатар сайд маш ноцтой мэдээлэл хөндөж байна лээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг тонодог тухай. Ийм асуудал одоо л гарч ирж байгаа болохоос биш тухайн үед бас л яригдаж байсан асуудал. Тэгээд л чимээгүй болчихсон. Гадны хөрөнгө оруулагчдын гэрт хар тамхи оруулаад, араас нь гүйцэтгэх ажиллагаа хийсэн тухай. Энэ бол бүлэглэлийн асуудал. Үндсэндээ улс төр, хууль хяналтынхны оролцсон зохион байгуулалттай хэлбэрүүд хүссэн хүсээгүй үүссэн шүү дээ.
-Мөрдөх албыг тусдаа байгуулах асуудалд хууль хяналтынхан тийм ч таатай хүлээж авахгүй болов уу. Тийм уур амьсгал аль ч үед харагдаж ирсэн шүү дээ?
-Мөрдөн байцаах албаны өнөөгийн тогтолцоо нь хүний эрхийг хангах, зохион байгуулалттай гэмт хэргийг илрүүлэн шалгах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх гээд үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд хугацаа их алддаг.
Мөрдөх алба бий болох тухай өнөөдөр биш юм гэхэд маргааш хөндөгдөх л асуудал. Асуудал шийдэгдээгүй, яригдаад байна гэдэг болохгүй байна гэсэн үг шүү дээ. Тийм учраас эрүүгийн хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулж, цагдаагийн албан хаагчдыг чадваржуулах, мөрдөх албаны чиглэлийн боловсон хүчнийг бэлтгэх, чадваржуулах, хандлагыг өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай.
Харин тогтолцооны хувьд таны хэлдгээр цагдаа, АТГ, тагнуул мөрдөх албаа алдах нь гэдэг асуудалд амбиц гаргах нь нөгөө л монголчуудын амбиц шүү дээ. Ард иргэдийнхээ эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх, гэмт хэргийг шуурхай илрүүлж шалгах үүрэг бол тэдний хувьд нэн тэргүүнд тавигдах ёстой. Гэтэл өнөөдөр олон нийт гэмт хэргийн шалгалт, шийдвэрлэлт дээр маш их бухимдаж байна. Энэ бол тогтолцооны асуудал юм. Тухайлбал, Жастын Ш.Батхүүгийн хэрэг 10 дахь жилдээ үргэлжилж байна.
-Та уг хэрэг дээр ажиллаж байсан байх аа. Яагаад ингэж удаад байна вэ?
-Дээр нь байгууллага хоорондын уялдаа, цаашлаад тогтолцооны асуудлын том жишээ бол энэ хэрэг. Анх ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албан дээр шалгаж эхэлсэн хэрэг. Арбитр дээр гол нотлох ёстой эх баримт нь тухайн үед хэрэг Мөрдөх байцаах албанаас АТГ руу шилжихдээ алга болчихсон. Тухайн баримтыг цаг алдалгүй Арбитр руу явуулах шаардлагатай байсан. Түүнийгээ Ш.Батхүү олон удаа хэлсэн. Хэвлэлээр ч энэ тухай их явсан. Хуулийнхан бүр сүүлд баримтаа олж аваад 2018, 2019 онд Лондон руу Арбитрын шүүх рүү явуулсан. Харамсалтай нь цаг хугацаа нь аль эрт өнгөрчихсөн. Арбитрын анхан шат, давах нь болоод өнгөрчихсөн байсан. Хэрэв анх цаг хугацаандаа тухайн баримтыг хүргүүлсэн бол Ш.Батхүүгийн эрх зүйн байдал яах ч байсан юм билээ. Энэ бол Батхүү гэдэг хүндээ биш, манай хуулийн байгууллага анхнаасаа мэргашээд нэг байгууллага л шалгаад явах ёстой байсны л илрэл. Гэтэл тэр хэргийг нэг мөрдөгчөөс нөгөө мөрдөгч рүү шилжүүлээд л, дарга нь өөрчлөгдөөд, харьяалал нь өөрчлөгдсөөр ирсэн.
-Цагдаагаас АТГ руу шилжээд л нааш цааш их хөдөлсөн хэрэг шүү?
-Арбитр руу гол нотлох баримтаа явуулаагүй учраас Эрдэнэтийн эсрэг шийдвэр гарсан. Тэр шийдвэр нь Ш.Батхүүг буруутгах үндэслэл болчихсон. Гэмт хэрэг хийсэн хүн ч Монгол Улсын иргэн, эрхээ хамгаалуулах эрхтэй. Гэтэл урт хугацаанд нийгмийн бай болгож, сүүлд нь тухайн хүн л хохирч үлдэж байна. Бүхэл бүтэн амьдрал, банк, бизнесээрээ хохирч үлдэж байгаа нэг жишээ энэ юм.
