Month: February 2022

Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг бууруулах асуудлаар Замын цагдаагийн газрын замын хөдөлгөөний зохион байгуулалтын инженер асан Б.Цэвэгмидтэй ярилцлаа.

---

-Таван шараас МУБИС хүртэл найман км замд 23 гэрэл дохио байна. Тэр бүрт түгжрэл үүсч байгаа-

---

-Сургууль, цэцэрлэг орж эхлээд хотын хөдөлгөөн таг гацлаа. Түгжрэлийн шийдлийг хөдөлгөөний зохион байгуулалтын инженерийн хувьд та яаж хардаг вэ?

-Ер нь шийдэл гэхэд нөхцөл байдал тун хүнд болчихоод байна. Улаанбаатар хотын төв рүү чиглэсэн бүх зам өглөө, оройгүй хэдэн цагаар түгжирч байна. Ийм байдалд бид сүүлийн хэдэн жил боллоо. Одоо бүр дасан зохицох талдаа орчихож. Түгжирч л байх ёстой юм шиг чимээгүй, хувь тавилантайгаа эвлэрсэн байдалтай байна. Яахав, ойр зуурын урсгал чиглэлийг өөрчлөх маягаар өнөө маргаашдаа хэрэгжүүлж, байдлыг хөнгөлөх боломж бий.

-Таныг замын цагдаад ажиллаж байх үед түгжрэл бууруулах тал дээр ямар арга хэмжээ авч байв?

-Намайг ажиллаж байх үед ийм түгжрэл байгаагүй. Түгжрэл үүсч байсан ганц тохиолдол бол Баруун дөрвөн зам. Одоогийнхтой харьцуулахад бага л даа. Гэхдээ тухайн үедээ л түгжрэл үүсч олон нийтийг бухимдуулж байсан. Тэр үед би Баруун дөрвөн замын зүүн гар талын эргэлтийг хориглох саналыг гаргасан.

-Хэдэн онд юм бэ?

-1988 онд. Улаанбаатар хотын хүн ам 800 мянга орчим байсан байх. Баруун дөрвөн замын зүүн гар талын эргэлтийг хориглосноор уулзвар хоосон болж байсан удаатай. Тэгэхээр бидэнд гудамж замын хөдөлгөөний зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулаад байдлыг хөнгөрүүлэх боломж байгаа юу гэвэл тийм. Түүнийг олж харж ашиглах, хэрэгжүүлэх, нэвтрүүлэхэд л асуудал байгаа юм.

-Зүүн гар талын эргэлтийг хориглох шийдвэр өнгөрсөн жилүүдэд бас гарч байсан удаатай. Нэлээд маргаан болж байгаад цуцлагдсан. Хаана нь алдаа гарчихсан юм бэ?

-Хамгийн зөв шийдвэр байсан. 2016-2020 онд МАНУлаанбаатарт засаглаж байх үед замын хөдөлгөөний зохион байгуулалтын чиглэлийг зөв хэрэгжүүлсэн ганц арга хэмжээ бол тэр. Түүн дээр нэг дутагдал байсан нь юу вэ гэхээр зүүн гар талын эргэлтийг хориглох юм бол орчныг тойруулах, зүүн гар талынх нь эргэлтийг уулзварынхаа төвөөс холдуулах, эсвэл тал навчны зарчим гэж бидний ярьдаг энэхүү гурван зарчмын аль нэгийг хэрэгжүүлж байж энэ шийдвэр үр дүнтэй болдог номтой. Түүнийг хэрэгжүүлэх тал дээрээ алдсан. Дээрээс нь улс төр орсон. Ер нь замын хөдөлгөөнөөс улс төрийг холдуулах ёстой. Улс төр ороод ирэхээр л замын хөдөлгөөнийг завааруулдаг. Хийх ёстой инженерийн шийдлийг байхгүй болгодог. Хэрэв тэр үед жижиг алдаануудаа засаад арга хэмжээг үргэлжлүүлсэн бол өнөөдөр Энхтайваны өргөн чөлөөг тэр чигээр нь зүүн эргэлтийг хориглоод, тэр хэмжээгээр хөдөлгөөн сийрэгжих боломжтой байсан юм шүү.

-Олон улсад замын түгжрэлийг яаж шийддэг юм бэ. Жишээ нь, Москва түгжрэлээ шийдэж чадахгүй гадны баг авчирч байсан гэж дуулддаг?

-Москва гаднаас хөдөлгөөн зохион байгуулалтын мэргэжилтэн авчирсан гэж сонсоогүй. Учир нь ОХУ өөрөө хөдөлгөөн зохион байгуулалтын сайн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэдэг уурхай нь шүү дээ. Ер нь Москва түгжрэлийнхээ асуудлыг шийдчихсэн.

Харин Бээжин, Япон Солонгос бол ази маягийн хөдөлгөөний зохион байгуулалттай. Манай улс европ маягийн хөдөлгөөний зохион байгуулалттай.

-Тодруулахгүй юу?

-Манайх Венийн конвенцийн гишүүн орон. Өөрөөр хэлбэл, манай нутаг дэвсгэр дээр Венийн конвенцийн гишүүн орнуудын авто машин чөлөөтэй зорчдог, бид ч бусад гишүүн орны нутаг дэвсгэр дээгүүр замын хөдөлгөний дүрмийг баримтлаад л явах боломжтой байдаг.

-Азийн орнууд ямар ялгаатай юм бэ?

-Бусад улс орны тээврийн хэрэгсэл нутаг дэвсгэр дээгүүр нь явах хориотой. БНХАУ гэхэд гадаадын тээврийн хэрэгсэл явах боломжгүй.

Харин Венийн конвенцийн гишүүн орнуудын замын хөдөлгөний дүрэм нэг гэсэн үг. Түүнээс гадна тухайн улс орон бүр өөрийнхөө Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулинд замын хөдөлгөөнийг зөвхөн Замын хөдөлгөөний тухай дүрмээр зохицуулна гээд заачихсан. Манай хуулинд ч байгаа.

-Тийм ялгаатай байх нь. Түгжрэлийг бууруулах шийдэл рүүгээ оръё. Давхар уулзваруудыг нэмэгдүүлэх нь зөв үү?

-Уулзваруудыг өөр түвшинд болгох шаардлагатай. Мэдээж энэ ажил хийгдэх ёстой. Ер нь Улаанбаатар хотын түгжрэлийн шалтгаан олон байна. Нэг жишээ хэлье. Таван шараас МУБИС хүртэл найм хүрэхгүй км замтай. Гэтэл тэр хооронд яаж түгжирдэг билээ. Найман км хүрэхгүй замд 23 гэрэл дохио байна. Гэрэл дохио түгжрэлийн эх үүсвэр. Гэрэл дохионд техникийн нөхцөлийг хангадаггүй, норм дүрэм маань байхгүй болчихсоны хар гай энэ. Тэгэхээр замын хөдөлгөөн дээр онолын үүднээс, шинжлэх ухаанчаар, мэргэжлийн зүгээс анхаарал тавихгүй бол энэ байдлаараа түгжрэлэээс хэзээ ч салахгүй.

Хотын захиргаанаас 71 км тойруу зам барих талаар ярьж байгаа. Тойруу зам хэрэгтэйгийн хувьд хэрэгтэй. Гэхдээ ганц тойруу зам бариад түгжрэл алга болохгүй. Улаанбаатар хотын төвд хүн амьдарч байгаа л бол энэ чигээрээ л байна. Тойруу зам ч бай, гурван гол зам бариад түгжрэлийг 50 хувь бууруулчихна гэж дарга нар өөрөө өөрсдийгөө хуурах хэрэггүй.

-Метроны төсөл олон жил хүлээгдэж байна. Баригдчихвал замын хөдөлгөөнд хувьсгал авчирна гэж ярьдаг?

-Хэрэгжээсэй. Улс орны эдийн засгийн боломж гарвал хэрэгжээсэй гэж хүсч байна. Тэр бол хотын хөгжил, түгжрэлд, шинэ тээврийн төрөлд том өөрчлөлт авчирна. Өчнөөн хэдэн зуун ажлын байр нэмэгдэнэ.

-Жолооч нарыг дүрмээ ягштал мөрддөг болгох гол арга зам таныхаар юу вэ?

-Дүрэм гэдэг дүрэм. Тэнд хүний эрх, ардчилал байхгүй. Хөдөлгөөнд яаж оролцохыг хуульчлаад заачихсан. Нэг үгээр цусаар бичигдсэн дүрэм гэж олон улсад ярьдаг. Ардчилал хөгжсөн оронд ч замын хөдөлгөөний дүрмийг биелүүлдэг. Дарангуйлалтай оронд ч биелүүлдэг.

Тэгэхэээр бид хамгийн түрүүнд хяналт шалгалтыг сайжруулах арга хэмжээний хувьд Тээврийн цагдаагийн байгууллага улс төрийн даалгавар биелүүлдэг, улс төрийн шинжтэй шоуныхаа ажлаас татгалзах ёстой. Тэд нар Замын хөдөлгөөний дүрмийн манаач байхгүй юу. Өчүүхэн зөрчил гаргасан ч хариуцлага тооцдог байх ёстой. Торгуул байх ёстой. Торгуулаа төлөхгүй бол хөдөлгөөнд оролцуулдаггүй байх. Усынхаа дугаарыг татаж авдаг байх ёстой. Тэгэхгүй бол Өршөөлийн хууль хүлээсэн хэдэн зуун мянган жолоочтой болчихлоо. Хүн харахад тээврийн цагдаа нар торгууль бичээд мундаг ажил хийгээд байгаа юм шиг харагддаг ч тэр нь үр нөлөөгөө үзүүлэхгүй байна. Аргаа барахдаа торгуулыг чинь 50 хувиар бууруулъя, хурдан төлөөд өгөөч гэдэг. Төрийн ажил ийм балай, түцний наймаа шиг байж болохгүй. Дүрэм зөрчсөн, шийтгэсэн, торгуулаа төлсөн. Ийм л байх ёстой.

Дүрэм зөрчсөн жолоочийн халаасанд мэдрэгдтэл, орой гэртээ очихдоо хүүхдийнхээ талхны мөнгийг өөрийнхөө буруугаас болж торгуулд өгчихлөө гэж ухамсарт нь суух хүртэл хариуцлага тооцож байх ёстой юм. Олон нийт ачилтын компаниудыг эсэргүүцдэг. Хамгийн зөв арга хэмжээ тэр. Харин ч цөөхөн байна. Зогсоол дээрээ зогсдог, хориглосон газар зогсоогүй бол хэн ч тэдний машиныг ачихгүй. Гэрийнх нь гаднаас, зогсоол дээрээс машиныг нь ачаагүй. Дүрэм зөрчсөн учраас ачиж байгаа.

-Жолооч нар машин шүргэх төдийд, эсвэл осол аваар гарах үед зам нэлээд түгжирч харагддаг. Уг нь зураг хөргөө аваад баримтжуулаад замаа шуурхай чөлөөлдөг журам дүрэмтэй болчихвол?

-Ослоос болоод түгжрэл үүсэх бол цаг зуурынх. Үүнийг яаж ийгээд шуурхай шийдчихэж болно. Харин манай өөрийн гудамж замын сүлжээ, түүн дээр явж байгаа тээврийн хэрэгслийн урсгал мөнхийн юм. Мөнхийн юмаа яаж зохицуулах вэ, яаж хурдан шуурхай явуулах вэ гэдгээ л анхаарах ёстой.

-Ийм их түгжрэлтэй цаг үед автомашины улсын дугаарын тэгш, сондгойгоор явуулахад буруудахгүй гэсэн санал ч дуулддаг. Боломжтой юу?

-Тэгээд хуульгүй улсад амьдрах уу. Хотын захиргаанаас 2012 оны наймдугаар сарын 24-нд дугаарын хязгаарлалтын захирамжийг гаргаснаас хойш би өдөр бүр машинаараа явдаг. Хориотой өдөр нь ч тэр. Мөн тэр өдөр замын нэгдүгээр эгнээ гэж гаргаж ирсэн. Би одоо болтол нэгдүгээр эгнээгээр явдаг. Би хуулиа л биелүүлж байгаа. Тэр захирамж бол хууль зөрчсөн. Хэзээ ч ийм байж болохгүй. .

-Шийдэл биш гэж эсэргүүцээд байгаа хэрэг үү?

-Шийдэл мөн. Нийтийн тээвэрт нэг эгнээ чөлөөлж өгнө, түүгээр зөвхөн автобус троллейбус явна гэдэг шийдэл мөн. Тэр чинь өөрөө инженерийн шийдэл байхгүй юу. Энхтайваны өргөн чөлөөнд баруун гар талын эгнээг нийтийн тээвэрт чөлөөлж өглөө гэхэд техникийн нөхцөл нь хангасан, техникийн бичиг баримт бүрдүүлсэн бол нийтийн тээврийг явуулах ёстой.

Яагаад хүмүүс нэгдүгээр эгнээгээр зорчоод торгуулаад байгаа юм бэ гэхээр хотынхон техникийн нөхцөлийг хангаагүй эгнээн дээр гадаадад нэгдүгээр эгнээ чөлөөлдөг сайхан юм байдаг гэж хүчээр хуулаад авчраад тавьчихсанаас болоод одоог хүртэл маргаан үргэлжилдэг.

-Таныг цагдаа зогсоож, торгодоггүй хэрэг үү?

-Зогсоохоо ч больсон. Би тэр байтугай Улаанбаатар хот, Тээврийн цагдаагийн албанд өргөдөл өгсөн хүн. Чаддаг юм бол намайг торго гэж. Хууль бус учраас торгож чаддаггүй.

-Улаанбаатар хотын төв рүү орох шаардлагагүй жолооч нар тойрог замаар зорчих хувилбар ихээр яригддаг. Хотын зүүн захаас баруун зах руу, эсвэл урдаас хойд зах руу явах жолооч нар төв рүү орж түгжрэл үүсгэхгүйгээр тойрч явах тухай. Энэ шийдэл түгжрэлийг шийдэхэд хэр нэмэртэй вэ?

-Ер нь томоохон хотод тойрог зам барьдаг. Дамжин өнгөрөх гэж байгаа тээврийн хэрэгслийг хотынхоо төв рүү оруулахгүй, гадуур тойруулах үндсэн санаа. Мэдээж байж болох хувилбар. Москва хот шиг зүүн талаас нь ирээд баруун тийш, хойноос ирээд урагшаа дамждаг сүлжээ бий. Гэхдээ Улаанбаатар хотыг дамжаад өнгөрдөг урсгал маш бага. Баруун талаас ирээд Улаанбаатар хотод шавна, зүүн талаас ирээд л Улаанбаатарт шавна. Түүнээс биш Дорнодоос ирээд Ховд руу нэвт явдаг урсгал их бага. Ач холбогдол талдаа юу л бол?

-Ойрын хугацаанд шийдэж болох хувилбарыг та хэлээч. Энэ хавартаа замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулж болох шийдэл гэсэн үг. Жишээ нь, Яармагийн замыг яах вэ?

-Яармагийн замд ТЭЦ-3-ын зүүн урд талын уулзвар, Мишээлийн уулзвар гээд олон гэрэл дохио байдаг. Тэр олон гэрэл дохионууд түгжээд байгаа юм.

Тиймээс түгжрээд байгаа замуудын нэвтрүүлэн өнгөрүүлэх чадварыг дээшлүүлэх ёстой. Түүний тулд гэрэл дохио олон байвал цөөрүүлэх. Эсвэл зарим уулзварууд дээр, зарим гарцууд дээр зүүн гар тийш эргэхийг хориглож, түүнд оногдож байгаа цаг хугацааг чигээр нь нэвтэрдэг болгох хэрэгтэй. Өдөр тутмын арга хэмжээгээр хөдөлгөөнийг хөнгөлөх боломж хаа сайгүй байна. Замын элементийн алдаанууд түгжрэл үүсгэж байгаа талаар хэлсэн. Энэ бол нэг зун л засчих ажил. Хөрөнгө шаардахгүй бэлэн ажлууд шүү дээ. Яг үнэндээ хэлэхэд Хотын удирдлага тэнгэрийн юм, тэнгэрийн зам, том тойрог ярьж суугаагаас биш замын түгжрэлийнхээ шалтгааныг олоогүй сууж байгаа.

-Цаашид урт хугацаандаа Улаанбаатар хот замынхаа түгжрэлийг яаж бууруулах ёстой вэ?

-Замын түгжрэлийг шийдэхийн тулд таван төрлийн арга хэмжээ авах ёстой. Нэгдүгээрт, хууль эрх зүйн орчиндоо ямар арга хэмжээ авах вэ. Дүрэм бол асуудалгүй. Тэртэй тэргүй олон улсынхаа гэрээ хэлцлийн дагуу шийдэгдчихсэн. Харин манайд хэрэгжүүлэлт дээр л асуудал байна. Наад зах нь манайх хамгийн сахилгагүй жолоочтой. Мал бэлчиж яваа юм шиг. Мэргэжлийн байгууллага, тээврийн цагдаагийн алба нь тийм жолооч нараа тоохоо больчихсон, анхаарал хандуулахаа байчихсан, улс төрийн даалгавар биелүүлдэг болчихсон. Хамгийн түрүүнд бидэнд замын хөдөлгөөнд дэглэм тогтоох хэрэгтэй. Замын хөдөлгөөний дүрмийг ягштал биелүүлдэг болох ёстой. Оногдуулсан торгуулийг төлөхөө больсон шүү дээ. Дүрэм зөрчлөө гэхэд цагдаа торгуулийн хуудас бичихэд цочихоо больж, эмээхээ байчихсан. Яагаад гэвэл дараагийнхаа Өршөөлийн хуулийг хүлээж байгаа нь тэр. Тэгэхээр хэзээ ч өршөөж болохгүй. Дүрэм зөрчсөн жолоочид оногдуулах хариуцлагыг сайжруулах хэрэгтэй байна.

Хоёрдугаарт, замын хөдөлгөөн, гудамж замын элементүүдэд алдаа гаргасан албан тушаалтнуудад хариуцлага оногдуулдаг болох ёстой. Ер нь энэ түгжрэл бол гарын үсгийн түгжрэл байгаа юм. Гудамж замын элементүүдийг харахад бүгд алдаатай.

Гуравдугаарт, хот төлөвлөлт, хот байгуулалтын чиглэлээр маш том арга хэмжээ хэрэгжүүлэхгүй бол хотын стандарт, гудамж замын норм дүрэм тэр чигээрээ алдагдчихсан. Дөрөвдүгээрт, замын хөдөлгөөний зохион байгуулалтын чиглэлээр ажиллах. Манайд хөдөлгөөний зохион байгуулалт байхгүй болчихсон. Хэн дуртай нь юу дуртайгаа хийж болдог. Замын хөдөлгөөний зохион байгуулалт гэдэг бол инженерийн шийдэл байх ёстой юм. Нэг дарга нь гарч ирээд дугаарын хязгаарлалт тогтооно, нөгөө нь гарч ирээд нэгдүгээр эгнээ гэж ярина. Нэгдүгээр эгнээ гэж юу байдгаа ч мэдэхгүй улсууд захирамж гаргаад хотыг чинь тоглоод хаячихлаа.

Тавдугаарт, бид тээвэр зохион байгуулалтын асуудлыг шийдэхгүй бол яагаад ч Улаанбаатар хот түгжрэлээсээ гарахгүй. Орчин үед ложистик гэж ярьдаг болсон байна лээ. Би ганц жишээ хэлье. Түгжрэл гэдэг форум дээр сууж байхад Улаанбаатар хот 76.000 ачааны автомашинтай. Түүнээс 25.000 нь хөдөлгөөнд оролцдог. Тэр үед миний тоолж байснаар хотын тээврийн операци 7000-8000 хийгддэг. Нэг ёсондоо ийм тооны тээврийн үйлчилгээний хэрэгцээ л байдаг гэсэн үг. Үлдэгдэл 10 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл ажил ярих нэрээр л хотоор сэлгүүцээд явж байна. Гурвалжингийн тэнд, энд тэнд зам хаагаад, явган хүний зам дээр зогсож байдаг биз дээ. Энэ тээвэр зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгохгүй бол яагаад ч ажил явахгүй.

-Нийтийн тээвэр бас хамаарна биз?

-Тэгэлгүй яахав. Тээвэр зохион байгуулалтын нөгөө нэг чиглэл нь нийтийн тээвэр. Нийтийн тээвэр бол Улаанбаатар хотын, төрийн бодлогоор явдаг цаг аль хэдийнэ өнгөрсөн. Нийтийн тээвэр хэдхэн сэргэлэн хүний гарт байна. Өнөөдөр зорчигч тээврийн урсгал, гудамж замын сүлжээнд тохирсон нийтийн тээврийн маршрут хийх ёстой байтал хэн нэгэн сэргэлэн этгээд хэдэн автобус өөрийнхөө нэр дээр бүртгүүлж аваад, өөрсдөө шугам бодож олоод санал гаргачихдаг. Түүнийг нь комисс нэртэй хүмүүс нь “Болох юм байна” гэж гарын үсэг зурсаар зөвхөн Энхтайваны өргөн чөлөөнд гэхэд 20 гаруй маршрутын автобус нэг буудал зогсож байна. Ийм л юм үүсгэчихсэн.

Өнөөдөр нийтийн тээврийг Нийтийн тээврийн газар биш автобус өөрийнхөө нэр дээр олж чаддаг, маршрут олж авч чаддаг компанийн захирлууд л шийддэг болчихсон шүү дээ. Нийтийн тээвэр дээр анхаарах дараагийн асуудал бол такси. Улаанбаатар хотын такси үйлчилгээ байхгүй болсон. Улсын нийслэл байж таксиныхаа зах зээлийг хувийн стандарт бус тээврийн хэрэгсэл, дадлага туршлагагүй, мөнгө олох гээд явж байгаа хүмүүст бүрэн алдчихсан.

Сүүлийн авч болох хувилбар бол хяналт шалгалтын чиглэл. Замын хөдөлгөөнд хяналт шалгалт байхгүй бол ямар болдгийг одоо бид харж байна. Автобусны буудал дээр дүүрэн жижиг тэрэг зогсож байна. Хэн дуртай нь хаа дуртай газраа эргэнэ, үргэлжилсэн шугам давах, гэрэл дохио, эгнээ байраа зөв эзлэх ойлголт бүр байхгүй болчихсон. Үүнийгээ дагаад замын цагдаагийн үндсэн үүрэг бүр хаягдлаа. Хэрэв замын цагдаа хувийн компани байсан бол аль хэзээ дампуурлаа зарлаад татан буугдахаар болчихсон.

Ийм л хэмжээнд байгаа юм. Энэ таван чиглэлээр явж байж түгжрэлээс салах боломжтой.

Дэлхий ертөнц урьд хожид байгаагүй технологи, дэвшлийн зуунд явж байна. Түүний нэг илрэл нь хүн төрөлхтөн нэг хэлтэй, нэг бичиг үсэгтэй болж буй үйл явц юм. Англи хэлээр долоон тэрбум хүний талаас илүү хувь нь ярьж бичиж байна. Нийгмийн мэдээллийг авч хэрэглэж байна. Дэлхийн хэмжээний бүх арга хэмжээ англи хэл дээр явагдаж байна. Аль ч хурал чуулган орчуулагчгүйгээр явагдах нь улам ердийн үзэгдэл болж байна.Ийм цаг үед англи хэлгүй хүн бол хэлгүй, дүлий, магадгүй сохор хүн шиг болох нь. “Эх түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн алдарт афоризм өнөөдөр эсрэгээрээ “Англи хэлгүйгээр ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн хэлц үг болж хувирлаа.

Гэтэл ийм эрин зуунд элэнцгийнх нь уйгаржин монгол бичигт монголчууд шилжих вэ. Өнөөдөр наад зах нь Үндэсний олон нийтийн телевизийг харахад Өмнөд Монголын “Одон” телевизийг үзэж байгаа юм шиг санагдах болов. Манай нэвтрүүлэгчид арай галигаар нь ярихгүй байх шиг байна. Хэрэвзээ нэвтрүүлэгч Д.Ичинхорлоо “Яршиг түвэгтэй замын уралдаан болжийна” хэмээн Өмнөд Монголын нэвтрүүлэгчид шиг яриад эхэлбэл яах вэ. Манайд бол бартаат замын уралдаан гэж ярьдаг л даа. Аялал жуулчлалын яамыг “Зугаа цэнгэлийн яам” гэж албан мэдээндээ хэлдэг болбол хэрхэн хүлээж авахаар байна. Ингэж бичих, ингэж ярихыг Монголын төр засаг ард иргэддээ хуульчлан тулгаж байна. Уйгаржин монгол бичигт шилжих нь ингэж бичиж, ингэж ярихыг хэлнэ. Ийм бичиг соёл, хэл яриа руу бид тэгээд шинээр орох болж байна. Монголын гурван сая иргэн хүлээн авах уу. Чингис хааныг “Чингис хаган” гэж албан ёсоор бичиж чадах уу. Тэгвэл тэгж ярь, тэгж бич гэсэн хууль 2025 оноос эхлэн хэрэгжинэ. Өнөөдөр элсэлтийн шалгалтад орох 12 дугаар ангийн сурагчдын хамгийн чухал шалгалт нь уйгаржин бичгийн шалгалт гэнэ. Энэ шалгалтандаа унавал сургуульд орохгүй гэнэ. Цар тахлын хоёр жилийн хугацаанд уйгаржнаа үзэж судалсан хүүхэд байгаа юм уу.

Харин эсрэгээрээ хүүхдүүд чинь алхам тутамдаа англи хэлээр хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил, үйл явдалтай танилцаж хөл нийлүүлэн алхаж байна. Тэд уйгаржин бичгээр Оксфордын номын сангаас Шинжлэх ухааны ямар сэтгүүлийг унших болж байна. Кембриж, Йелийн аль салбарт нь уйгаржин монгол бичгээр бичсэн ном бүтээл, шинжлэх ухааны бүтээлүүд байна вэ. Анагаахын шинжлэх ухааны үсрэнгүй ололтуудыг монгол залуус уйгаржин бичгээр судлах уу. Бодит үнэн ийм байсаар атал яагаад ингэж байгаа юм. Хөгжил дэвшлийн тухайд алхам тутамдаа ярьж байгаа хэрнээ яагаад хойшоо ухарсан үйл хэрэг өрнүүлж байгаа юм бэ. Монголчуудыг харанхуй бүдүүлэг байлгах, ингэснээрээ баялагийг нь сорох гэсэн гадны бодлого хэрэгжээд байна уу гэсэн хардлага зарим судлаачдын дунд байна. Түвд тангад бичигтэйгээ явж ирсэн Түвд орон өнөөдөр ямар байна… Уйгаржин бичигтэйгээ өнөөдөрт ирсэн Өмнөд Монголоос төрсөн тивийн хэмжээний ганц эрдэмтэн байна уу. Өмнөд Монголын хүүхэд залуус дэлхийн хэмжээний аль сургуульд нь сурч боловсорч байна. Үсрээд л Японд хоёр жилийн курст сурч байгаа шүү дээ.

Тийм учраас “Өмнөд монголчууд хоцрогдлын туйл боллоо. Хятадын засгийн ордны бодлого бол Өмнөд Монголоос дэлхийн хэмжээний боловсролтой иргэдийг төрүүлэхийн тулд англи хэлийг албан ёсны болголоо” гэж Хятадын удирдагч албан ёсоор мэдэгдсэн. Угтаа уйгаржин бичигтэй өмнөд монголчууд малаасаа илүү гарахгүй нь гэсэн үзэл баримтлал шүү дээ. Хятад орон буруу яваад байгаа юм уу, хөгжихгүй байгаа юм уу. Цар тахлын үед дэлхийн 200 гаруй улсаас ганц урд хөрш гадаад худалдаа нь ашигтай гарлаа. Дэлхий тэр чигээрээ Хятад руу доллараа зөөж байна гэсэн үг. Тэгэхээр тэднийг тэнэг үйлдэл хийлээ, үндэстний цөөнхийн эрх ашигт халдлаа гэж үзэх арга алга, өнөөдөр энэ дэлхий дээр хамгийн ухаалаг байгаа энэ ард түмэнд. Олон улсын Хүний эрхийн байгууллагууд Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийг хязгаарлалаа гэж сүйд болсон уу. Олон улсын байгууллагуудаас онцгойлон анхаарсан уу. Бүгд л тэд хөгжих ёстой, тэгэхийн тулд хөгжилд нь тушаа болж байгаа уйгаржин бичиг нь албан ёсны байх шаардлагагүй гэж үзсэн хэрэг.

Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийн үе ийнхүү дуусч байхад бид уйгаржин бичгийг албан ёсны хоёрдугаар бичиг болгон зарлаж, англи, кириллээр бичсэн хаягуудыг авч хаяж, оронд нь хэн ч уншаад ойлгохгүй, үеэ өнгөрөөсөн уйгаржин бичгээр хаягийг сольж байгаа нь жинхэнэ мунхрал, хэт төөрөгдөл, бага буурай үндэстний өвчин гэж үзэхээс өөр арга алга. Саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болсон чуулга уулзалт дээр манай улсын уйгаржин бичгээр гаргадаг ганц сонины эрхлэгч нөхөр “Уйгаржин бичгийг эсэргүүцдэг “Өдрийн сонин”-ыг хаах хэрэгтэй” хэмээн уриалсан. Энийг юу гэж ойлгох вэ. Өмнөд Монголд хэрэглэхээ больж, хоцрогдлын эх үүсвэр боллоо гэж үзэж буй уйгаржин бичгийн талаар үнэнийг ны төлөө Ардчиллын түүчээ болсон чөлөөт хэвлэлийг хаая гэж байгаа нь хийрхэл хэрээс хэтэрсний шинж. Бод л доо, хоёр хөршийн дунд орших бөглүү Монгол Улс уйгаржин бичигтэй бүр балрах байх гэсэн наад захын бодол төрөхгүй байна уу. Урдаас нь харь гаригийн юм шиг хэл, бичиг үсгээр харьцаад байхаар тэдний хөх инээд хүрнэ биз дээ. Нэрийн хуудсаа англиар биш, уйгаржин бичгээр өгөхөөр тэд хэнээр орчуулуулж ойлгох болж байна. Орост уйгаржин бичиг мэдэх нэг ч хүн байхгүйтэй адил барууны нэг ч улсад бас байхгүй шүү дээ. Улс орон бүхэн өөрийн бичиг соёл, хэл ус, мөнгөн тэмдэгттэй. Яг түүнтэйгээ зэрэгцүүлэн албан ёсны хоёрдугаар хэлээ бүгд англи болгочихоод байна. Африкийн Зимбаве улс хүртэл тийм болчихоод байна. Азийн хамгийн буурай Балба улсад гудамжны гуйлгачин нь хүртэл англиар гуйлга гуйж байна. Тэд үүнийг ойлгочихоод байхад бид ойлгохгүй явж байгаа нь юу гэсэн үг вэ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бол Харвардыг төгссөн, англи хэлний ач холбогдлыг мэднэ. Магадгүй Харвардад сурч байж, англи хэлийг эх сурвалжаа болгож чадсаны хүчинд “Алсын хараа-2050” гэсэн Монгол Улсын ирээдүйн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулах төсөөлөлтэй болсон байх. Тэрнээс тэрээр өдөр шөнөгүй уйгаржин монгол бичиг үзэж, уйгаржнаар эртний судар номыг эргүүлсээр байгаад ирээдүйн 50 жилд энэ улс иймэрхүү хөгжлийн загвараар явах ёстой юм байна гэсэн төсөөлөлтэй болоогүй байлгүй дээ.

Уйгаржин бичиг бол улс орон, ард түмний үндэсний дархлаа, үнэт зүйл, дэлхийд ялгарах онцлог гарцаагүй мөн. Энэ үнэ цэнийг эрдэмтэн мэргэд, судлаачид, оюутан сурагчид… гэхчлэн нийгмийн тодорхой хэсэг нь авч явдгаараа л явна. Төр засаг нь дэмждэгээрээ л дэмжих ёстой. Ард түмэн нийтээрээ уйгаржин бичигтээ гүн хүндэтгэлтэй хандаж, түүнд суралцаж судлах нь нээлттэй. Харин Монгол Улсын албан ёсны хоёрдугаар хэл болгож, албан бичиг баримтын бүрдэлт хийлгэж, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авч, дунд сургуулийн төгсөлтийн шалгалтын гол хэсэг болгох нь жинхэнэ хийрхэл, жижиг үндэстний хөгжилдөө тушаа болсон үйлдэл, хатуухан хэлэхэд бусдын тоглоом болж буй хэрэг юм. Магадгүй ийм байлгах сонирхол, гадны гар хөл үйлчилж байж магадгүй тухай түрүүнд дурдсан.

Эцэст нь хэлэхэд, наад уйгаржин бичгийн асуудлаа нийгмийн тодорхой хүрээнд байлга. Тэрнээс үхсэн элэнцгийн чинь төрийн албаны шалгалтад уйгаржин бичиг байх, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авах вэ. Үүнийгээ зогсоо. Харин эсрэгээрээ төрийн албан хаагчдаас англи хэлний шалгалт ав. Дунд сургуулийн төгсөлтийн хамгийн том оноотой шалгалт нь англи хэл байх ёстой. Төрийн албан ёсны бүх хурал зөвлөгөөн, чуулга уулзалтын илтгэлүүдийн хоёрдугаар хувилбар нь заавал англи хэл дээр байхаар хуульчил. Дүрэм журам гарга. Хурал чуулган дээрх бүх илтгэл, хэлэх үг, тайлан, албан мэдэгдэл бүхэн заавал англи хэл дээр албан ёсны байх ёстой.

Монголчууд ердөө 70-хан жилийн өмнө дэлхийн соёл боловсролоос таслагдсан улс үндэстэн байсныг сана. Түүнээс хэрхэн гарч, хил даван сурахаар одож, дэлхийн шинжлэх ухааны ололтуудтай танилцаж, сонгодгуудыг орчуулан уншиж, сонгодог урлаг үзэж эхэлсэн нь юуны үр дүн байв. Орос хэлний ач тус шүү дээ. Монголчууд нийтээрээ орос хэлийг үзэж судалж, орос хэлтэй болохын төлөө эрмэлзэж, орос хэл сурцгаасны хүчинд дэлхийтэй танилцсан юм. Тэрнээс уйгаржин бичигтэй байснаараа улам л харанхуй бүдүүлэг рүү явж байсныг түүх гэрчилнэ. 1911 оны хүн амын тооллогоор 600 мянга хүрэхгүй монголчууд үлдэж, эрчүүдийнх нь 80 хувь нь лам болж, түвд тангад, уйгаржин бичгээс өөр бичиг үсэггүй байсан нь монгол үндэстэн мөхөхийн ирмэг дээр очсон гашуун үнэн байлаа. Гэтэл өнөөдөр мөхөж байсан үеийнхээ бичиг үсэг рүүгээ эргэж очъё хэмээн хуйларч, бүр хуульчилж, нийгмийн хэмжээний арга хэмжээ болгож байгаа нь гутамшиг, бас хөгжлийн ухралт. Тэр уйгаржин бичгийн хүчээр хэн мэдлэг боловсролтой болж чадах юм. Тийм болохоор уйгаржин бичиг гэж солиорч байхаар англи хэлийг албан ёсны хоёрдугаар хэл болгох нь техник технологийн дэвшлийн зуунд үр дүнд хүрнэ, монголчуудаа…