Month: January 2022

Үндсэн хуульт ёс, Үндсэн хуульт байгууллыг бэхжүүлэх, төрт ёс, түүх соёл, хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилсан ёс, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх зарчмыг бэхжүүлэх, Үндсэн хуулийн эрх зүйн судалгааг дэмжих зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээлэн байгуулах зарлиг гаргасан юм.

Ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулийн эхийг баригч Б.Чимидийн нэрэмжит МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг түшиглэн байгуулсан хүрээлэнгийн нээлтэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оролцлоо.

30 жилийн өмнөх энэ өдөр ард түмний төлөөлөл болсон БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 430 депутат, Улсын Бага Хурлын 50 гаруй гишүүн ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулиа баталсан түүхтэй.

Шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулах, батлах үйл явцад 1,2 сая сонгогчийн 75 орчим хувь буюу 900 мянга гаруй хүн шууд оролцсон юм. Иймээс шинэ Үндсэн хууль нийт ард түмний хамтын, оюун санааны бүтээл гэдгийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тодотголоо.

Мөн эрдэмтэн, судлаачид, тэдгээрийн бүтээлүүд хөгжил дэвшил, үндэсний эв нэгдлийг хангах бодлогын суурь болж, иргэдэд Үндсэн хуулийн боловсрол олгох, соён гэгээрүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэж байгаагаа илэрхийлэв.

Шинэ Үндсэн хууль нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд төдийгүй хувь хүн, гэр бүл, нийгмийн салбарт хөгжил дэвшил авчирч, дэлхий дахинд Монгол Улс бүрэн эрхт, тусгаар тогтносон ардчилсан улс гэж хүлээн зөвшөөрөх томоохон баталгааг бэхжүүлсэн онцлогтой юм.

Өнөөдөр шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 30 жилийн ой тохиож байна. Жил бүрийн нэгдүгээр сарын 13-ныг Үндсэн хуулийн өдөр болгон нийтээр тэмдэглэдэг билээ. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж бүрийн төлөөлөл багтсан, улс төрийн олон намын тогтолцоо бүхий Ардын Их Хурлын 430 депутат 76 хоногийн турш мэдлэг чадвар, оюун ухаанаа дайчлан Үндсэн хуулийг баталсан түүхтэй. Өчигдөр “Өргөө” зочид буудлын хурлын танхимд Ардын их хурлын депутатуудын үйл хэргийг алдаршуулах хүндэтгэлийн хүлээн авалт боллоо. Энэхүү хүлээн авалтыг Үндсэн хууль батлагдсаны 30 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх зорилгоор Төв аймгийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаас зохион байгуулсан юм.

Үйл ажиллагааны эхэнд Монгол Улс 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиа баталсан. Тухайн үед Ардын Их Хурлын даргаар ажиллаж байсан УИХ-ын дэд дарга асан, Ардчилсан үндсэн хууль тогтоогчдын холбооны ерөнхийлөгч Ж.Гомбожав хэлэхдээ “Миний амьдралын түүх төрийн захиргааны ажлаар дагнан явсан. Энэ түүхт өдөр 1992 оны Үндсэн хууль Монголын ард түмний оюун санаа хамтын бүтээл. Би 1991 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр анхдугаар чуулган нээгдэхэд “Бид түүхэн үйл бүтээхээр энд ирлээ, энэ үед амжилттай бүтээвэл бидний бүтээсэн гавьяа хэзээ ч үнэлэгдэнэ” гэж хэлж байсан. Монголын ард түмэн тэнгэрлэг хувь заяатай ард түмэн. Бид өөрсдийн Үндсэн хуулийг бие даан хийх боломж 90 жилийн хугацаанд анх олдсон. 1924, 1940, 1960 онуудын гурван удаагийн үндсэн хууль бол харийн их гүрний оролцоотойгоор хийгдсэн хууль. 1992 оны Үндсэн хууль бол 1991 оны долдугаар сард НҮБ-ын шинжээчийн байгууллагаас хүмүүс ирж Үндсэн хуулийн заалт зүйл нэг бүрээр хэлэлцэн санал бодлоо солилцож байж бүтсэн түүхтэй.

Үндсэн хуулийг зургадугаар сарын 10-наас есдүгээр сарын 1-ний өдөр хүртэл бүтэн гурван сар хэлэлцэхэд 900 мянга гаруй хүмүүс оролцож, 415428 хүн үг хэлж, 5177 санал төвд ирж байсныг нэгтгэн дүгнэж байсан. Ийм учраас 1992 оны Үндсэн хууль Монголын ард түмний оюун санааны хамтын бүтээл юм. Энэхүү түүхэн ойг тэмдэглэнэ гэдэг нь зөвхөн бөх барилдах, бие биедээ бэлэг сэлт бэлэглэх, баярлах зүйл биш. Бид юуг бүтээсэн, Үндсэн хууль 30 жилд хэрхэн хэрэгжив, цаашид Үндсэн хуулийг хэрхэн сайжруулах гэдэгт нээлттэйгээр ярилцах хэрэгтэй. Аль ч улсын Үндсэн хууль өөрийн төрөлх зан ёс зүйд тулгуурласан хууль байх ёстой. Гадаад орноос хуулбарлавал амьдрах чадвар муу болчихдог. 228 депутатаас 70 наснаас доош насныхан 20 гаруй байдаг. Тийм учраас бид түүхэнд оролцсон зүйлээ зөвөөр үлдээх явц нь чухал. Тэр үеийн Төв аймгийн ачаалал их өндөр байсан. Төв аймаг Улаанбаатарт хамгийн ойрхон зах зээлтэй, хөгжих боломжтой. Хоорондоо эв нэгдэлтэй байх үед 1992 оны Үндсэн хууль шиг ямар ч зүйлийг хийх чадвар нь монголчуудад байгаа. Монголчууд биеэ дааж хөгжиж, харийн гүрний хараат байдлаас гарах ёстой. 1992 оны Үндсэн хуулиар тусгаар тогтнол, Монгол Улсын бүрэн бүтэн байдлын улс төрийн баталгааг хийж өгсөн. Энэ байдлаас харахад жижиг дунд үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйг дэвшүүлж хөгжүүлэхэд манай улс өлсөхгүй. Энэ хөх тэнгэрийн оронд төрсөн хувь заяандаа баярлаж, бахархдаг. Монгол Улсын түүхэнд оюуны бүтээн байгуулалт хийхэд гар бие оролцсон хувь заяа болон төрөө төлөөлөн оролцох боломжийг олгосон Төв аймгийнхаа иргэдэд баярлаж явдаг” хэмээв.

Хүлээн авалтын үеэр уригдан ирсэн 17 депутат хоорондоо тухайн үеийг эргэн дурсан хөөрөлдөн сууцгаасан юм.

Тухайн үеийн Ардын Их Хурлын 337 дугаар тойргоос Төв аймгийн Зуунмод сумаас сонгогдож байсан мэс заслын тасгийн дарга, Монгол Улсын хүний гавьяат эмч Г.Түмэннастаас цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-30 жилийн тэртээ шинэ Үндсэн хууль батлалцах, ард иргэдийн итгэлийг хүлээж сонгогдож байхдаа хэдэн настай байв. Тухайн үеийн дурсамжаасаа хуваалцана уу?

-Юуны өмнө шинэ үндсэн хууль батлагдсан 30 жилийн ойн баярын мэндийг хүргэе. Тэр үед анх төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай социалист орноос зах зээлийн эдийн засагтай олон ургалч үзэлтэй ардчилан улс руу шилжих шилжилт хувьсал өрнөж байсан үе. Энэ үед бол яах аргагүй ардчилсан шинэ Үндсэн хууль баталж, улс орноо ямар замаар хөгжүүлэх вэ гэдгийг тодорхойлох чухал үе байсан. Энэ үед би 42 настай Төв аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн мэс заслын тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Анхны чөлөөт ардчилсан сонгууль явагдаж Төв аймгийн 337 дугаар тойрогт 12 хүн өрсөлдөж, би ардын их хурлын депутатаар сонгогдон ардчилсан шинэ үндсэн хуулийг батлалцах түүхэн үйл хэрэгт оролцсоноороо бахархан, баярлаж явдаг даа.

-Тухайн үеийн депутатууд 76 өдөр тасралтгүйгээр
хуралдаж Үндсэн хуулийг баталж гаргасан гэдэг. Тэгэхээр тэр үед хэрхэн ажиллаж
байв?

-Чухам энэ үед эх орныхоо өнцөг булан бүрээс ажил, мэргэжлээрээ шалгаран ардын их хурлын депутатаар сонгогдсон хүмүүс хуулийг батлалцаж байсан. Тухайн үед бид Үндсэн хуулиа арваад хоногийн дотор баталчихаад гэр гэртээ очно доо гэж бодож байсан ч хурал явагдсаар гурван сар буюу 76 хоног болж байж ардчилсан үндсэн хуулиа батлан нутаг буцацгаасан. Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлах нь их чухал зүйл байсан гэв.

Мөн энэ үеэр АИХ-ын 327 дугаар тойрог, Төв аймгийн Лүн сумаас сонгогдсон депатут П.Энхсайхан ярихдаа “1990 онд анхны чөлөөт сонгууль болсон. Тухайн үед Төв аймгийн Лүн сумын Энхтуул нэгдлийн даргаар дөнгөж сонгогдоод, сонгогдсон бүх гишүүдийн хуралд депутатыг нэр дэвшүүлэх тухай яригдан сонгогдож байсан. Тэр үед би 30 настай байсан. Тухайн үед сум, нэгдлийн дарга нэг хүн ажилладаг байсан. Төрийн захиргааны ажлыг аж ахуйн ажлаас салган сумын дарга тусдаа, нэгдлийн дарга тусдаа болж байсан. 1992 онд Ардын Их Хурлын чуулган болж Үндсэн хуулиа батлуулсан. Үндсэн хуулийн төслийг хийж Улсын бага хурлаар хоёр удаа хэлэлцэн, Улсын Их хуралд өргөж барьсан. Бага хурлаар хэлэлцэн, ард түмнээсээ санал авч, эрдэмтэд ажлын хэсгүүд гаран, олон улсын байгууллагатай хамтран зөвлөлдөж бүх зүйлийг зохион байгуулсан. Тухайлбал, хууль хэлэлцэж байхад Монгол Улсын төрийн тогтолцоо ямар байх вэ, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай байх уу гэдгийг ярилцсаар эв нэгдлийг илэрхийлэгч Ерөнхийлөгчтэй, Их хуралтай, Засгийн газар нь гүйцэтгэх байгууллага байя гэж тогтож байлаа. Тухайн үеийн хүмүүс боловсон хүчнүүд дандаа мэргэшсэн хүмүүс байсан” гэв.

Ц.УЯНГА

Өнөөдөр буюу нэгдүгээр сарын 13-нд Замын-Үүд боомтоор Эрээн хотоос 60 чингэлэг ачаа, бараа бүтээгдэхүүнийг татан авжээ. Өчигдөр хилийн боомтын үйл ажиллагаа жигдэрч, 49 чингэлэг бүхий 1,000 гаруй тонн ачаа барааг Эрээний боомтоос татан авсан юм.

БНХАУ-ын хилийн Эрээн боомтод гурван сар орчим саатсан ачаа тээврийг яаралтай хил нэвтрүүлэх арга хэмжээний хүрээнд Халдвар хамгааллын дэглэм сахиулах үүднээс хоёр улсын хилийн голд “0” цэг байгуулан, чингэлэг тээврээр ачаа барааг нэвтрүүлэх горимд шилжүүлж, тээврийн хэрэгслийн жолооч нарыг хилийн цэрэг, онцгой байдлын байгууллагаас дайчилж нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулан ажиллаж байгаа юм.

Ажил олгогчид сар бүр цахимаар нийгмийн даатгалын шимтгэлийн тайлангаа тоон гарын үсгээр баталгаажуулан илгээсэн тохиолдолд тайланг хэвлэмэл хэлбэрээр нийгмийн даатгалын байгууллагад ирүүлэх шаардлагагүй юм.

Харин ажил олгогч нь сар бүр цахим системээр шимтгэлийн тайлангаа илгээхдээ тоон гарын үсгээр баталгаажуулахгүй илгээсэн тохиолдолд тайланг хэвлэмэл хэлбэрээр жилд хоёр удаа буюу тухайн жилийн 1-6 дугаар сарын шимтгэлийн тайланг 07 дугаар сарын 05-ны дотор, 7-12 дугаар сарын шимтгэлийн тайланг дараа оны 01 дүгээр сарын 05-ны дотор нийгмийн даатгалын байгууллагад ирүүлж, баталгаажуулна.

Улаанбаатар хотод энэ оны нэгдүгээр сарын 13-нд 8400 иргэнийг дархлаажуулахаар төлөвлөжээ. Суурин 160 цэгт 160 багийн 751 эмч, ажилтан ажиллах юм. Та өөрт ойр вакцины аль ч цэгт очиж дархлаажуулалтад хамрагдах боломжтой. Дархлаажуулалтын цэгүүд 09:00-18:00 цаг хүртэл ажиллана.

Дархлаажуулалтын цэгийг дүүрэг тус бүрээр танилцуулж байна.

Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын Иргэний улсын бүртгэлийн газрын ахлах мэргэжилтэн Н.Наранцэцэгтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Иргэний бүртгэлийн дугаар хэрэглээнд нэвтрүүлнэ гэсэн үү, энэ дугаар ямар ач холбогдолтой вэ?

– Манай улс 2010 оноос эхлэн иргэний шинэчилсэн бүртгэл хийж, Монгол Улс болон хилийн чанадад ажиллаж, амьдарч байгаа иргэдийг бүртгэлд бүрэн хамруулсан. Энэ үеэс эхлэн иргэний бүртгэлийн дугаарыг иргэний улсын бүртгэлийн мэдээллийн сангаас олгож, Монгол Улсын нийт иргэн иргэний бүртгэлийн дугаартай болсон. Иргэний бүртгэлийн дугаар нь дугаар давхардахгүй, өөрчлөгдөхгүй ба хувь хүний талаар ямар нэг мэдээлэл агуулаагүйгээрээ онцлог.

Бид иргэний бүртгэлийн дугаарыг хэрэглээнд нэвтрүүлж байгаа. Тухайлбал, саяхан болсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сонгогчдын нэрийн жагсаалттай /цахим хуудсанд байрлуулсан/ танилцахдаа иргэний бүртгэлийн дугаараар ашиглах боломж бүрдүүлсэн. Мөн татвар төлөгчийн бүртгэлд ашиглаж байна.

-Үсэг орсон уу, хэдэн оронтой дугаар вэ?

-Иргэний бүртгэлийн дугаар бол үсэг агуулаагүй иргэний улсын бүртгэлийн мэдээллийн сангаас олгож байгаа үл давхардах 12 оронтой тоо юм.

-Хэдий хугацаатай вэ, хэдэн жилийн дараа өөрчлөгдөх үү?

-Иргэний бүртгэлийн дугаарыг Монгол Улсын иргэнд нэг л удаа олгоно. Иргэний бүртгэлийн дугаар өөрчлөгдөхгүй, давхардахгүй. Харин иргэний регистрийн дугаарыг солих, өөрчлөх тохиолдол байдаг. Жишээлбэл, иргэн шүүхээр нас тогтоолгосон, иргэний улсын бүртгэлийн эх нотлох баримт бичгийн мэдээлэл зөрүүтэй, иргэн хүйс өөрчлөгдсөний бүртгэлд бүртгүүлсэн бол регистрийн дугаарыг холбогдох этгээдийн шийдвэрийг үндэслэн хүчингүй болгож, өөрчилж олгодог. Харин иргэний бүртгэлийн дугаарыг дээрх шалтгаан болон өөр ямар нэг шалтгаанаар өөрчлөх боломжгүй.

-Иргэний бүртгэлийн дугаарыг иргэдэд хэрхэн олгох вэ?

-Монгол Улсын иргэн бүр иргэний бүртгэлийн дугаартай. Одоо энэ дугаарыг хэрэглээнд түлхүү нэвтрүүлэх асуудал л яригдаж байна.

-Иргэд дугаараа хаанаас мэдэх боломжтой вэ?

-Иргэний бүртгэлийн дугаарыг иргэний үнэмлэхийн ар талд байдаг QR кодыг уншуулан мэдэх боломжтой. Харин 0-16 хүртэлх насны хүүхдийн иргэний бүртгэлийн дугаарыг түүний төрсөн эцэг, эх төрийн үйлчилгээний нэгдсэн систем Е-mongolia.mn-ээр дамжуулан мэдэх боломжтой.

-Иргэний бүртгэлийн дугаартай болохоор регистрийн дугаарыг халах уу?

-Иргэний бүртгэлийн дугаартай байна гээд иргэний регистрийн дугаарыг халахгүй.

Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуулийн 12 дугаар зүйлд улсын бүртгэлийн мэдээллийн нэгдсэн сангийн мэдээллийг нээлттэй, хаалттай, хязгаартай байхаар тодорхойлсон. Нээлттэй хаалттайгаас бусад мэдээллийг тухайн иргэний зөвшөөрлөөр олгодог. Гэтэл иргэний регистрийн дугаар нь тус хуулиар хувь хүний хязгаартай мэдээлэл. Өөрөөр хэлбэл, тухайн иргэний төрсөн он, сар, өдөр, хүйс болон оршин сууж байсан аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн мэдээллийг агуулж иргэний үнэмлэхэд ил харагдах байдлаар бичигдсэн байдаг.

Иймээс цаашид тухайн иргэний мэдээллийг нууцлах, хувь хүний мэдээллийн нууцлалын аюулгүй байдлыг хангах, хамгаалах үүднээс хувь хүний хязгаартай мэдээлэл агуулж байгаа регистрийн дугаарыг биш, харин иргэний бүртгэлийн дугаарыг хэрэглээнд түлхүү нэвтрүүлж, төрийн байгууллага болон бусад байгууллага өөр хоорондоо мэдээлэл солилцоход ашиглана гэж ойлгох хэрэгтэй.

А.ГАНТУЯА

Шүүгдэгч Ш.Батхүү өвдсөн талаар холбогдох баримтыг ирүүлсэн байх тул шүүх хуралдааныг 2022 оны 02 дугаар сарын 15-ны өдрийн 10.00 цаг хүртэл хойшлуулж, шүүгдэгч нарт урьд авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг тус тус хэвээр үлдээж шийдвэрлэв.

Баянгол, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхийн тамгын газар

Шинэ үндсэн хуулийг баталсны 30 жилийн ойн өдөр өнөөдөр тохиож байгаа билээ. Түүхэн өдөртэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх төрийн дээд одон, медаль гардуулж байна.

Үндсэн хуулийг батлах, сахин хамгаалахад 20 гаруй жил идэвхи, зүтгэлтэй ажиллан, Үндсэн хуулийн цэцийг Монгол Улсад бий болгох, төлөвшүүлэхэд 26 жил зүтгэн, ҮХЦ-ийн дарга, орлогч дарга, АИХ-ын депутат, Гавьяат хуульч Н.Жанцанд Хөдөлмөрийн цол хүртээлээ.