Ардчилсан нам энэ сарын 5-нд буюу маргааш “Эв нэгдлийн Их хурал”-аа зарлаад байсан билээ. Тэгвэл энэ Их хурлыг хийх бэлтгэл ажил хангалтгүй байгаа учраас хойшлуулах саналыг М.Тулгатын талын АН-аас тавьсан байна. Харин О.Цогтгэрэлийн талын АН хурлаа явуулна гэсэн байр суурьтай байгаа юм. АН-ын Хэрэг эрхлэх газрын дарга, “Онц Их хурал”-ын төлөөлөгч Б.Ган-Очиртой ярилцлаа.
-“Онц Их хурал”-ын бэлтгэл ажил хангагдав уу. Хичнээн төлөөлөгч оролцох вэ?
-АН-ын энэ удаагийн Их хурлын бэлтгэл ажлууд маань дуусч байна. Монгол орны өнцөг булан бүрээс АН-ын гишүүд маань цугларч байгаа. Нийслэлд 330 сумаас төлөөлөгчид ирнэ. Сум болгоны хурлын төлөөлөгчид хурлаа хийгээд тогтоолоо гарагад, төлөөлөгчөө Их хуралд оролцуулахаар сонгосон байна. Их хуралд төлөөлөгчөө сонгоно гэдэг тун хариуцлагатай ажил. Тогтоол шийдвэрүүдээ гаргаад, бүх дарга нар маань тамга бичиг баримтуудаа аваад хүрч ирж байгаа. Гол нь Их хурал маань хүлээн зөвшөөрөгдсөн хурал уу гэдгээ хангахын тулд АН-ын үндсэн дүрэмд төдийгүй улс төрийн намуудын тухай хуульд заасан байдагчлан “Тухайн Их хурал хуралдахын тулд төлөөлөгчид нь өөрсдөө гишүүдийнхээ яг орон нутгаас нь сонгогдсон хүмүүс байх ёстой” гэсэн шаардлагыг бүрэн хангаад явж байна. Иймд АН-ын анхан шатны нэгж үүрүүдээс сонгогдсон 1318 төлөөлөгч маргааш “Онц Их хурал”-аа явуулна.
-Энэ удаагийн Их хурал бол намын хувь заяаг шийдэх түүхэн ач холбогдолтой гэж жирийн гишүүд үзэж байсан. Хурлаар ямар асуудлуудыг хэлэлцэх вэ. Та бүхэн “Онц Их хурал”-аасаа ямар үр дүн хүлээж байна вэ?
-Ер нь хурлаар хоёр гол асуудлыг шийдэх болов уу. Нэгдүгээрт, АН байгуулагдсан цагаасаа хойш 21 жилийн хугацаанд улс төрийн сонгуульд орсон хамгийн муу үр дүнтэй дөрвөн сонгуулийг дараалан амслаа.
УИХ-ын сонгууль, Ерөнхийлөгчийн сонгууль, орон нутгийн сонгууль, нөхөн сонгуулиудад АН үр дүн муутай оролцсон энэ асуудалд үнэлэлт дүгнэлт өгч, бодит асуудлуудаа заавал ярилцаж, хэлэлцэх ёстой. Хоёрдугаарт, сүүлийн үед намын даргын маргаантай асуудлуудаар хоёр тал болчихоод хоорондоо толхилцоод яваад байгаа асуудлыг авч хэлэлцэнэ. Дотоод сонгуулийн хорооны явуулсан, цахим, цаасан сонгуулиудын аль нь үр дүнтэй юм, юу болсон юм, хэдэн гишүүн орсон юм гээд олон асуудлыг ярилцах ёстой. Энэ хоёр чиглэлд “Онц Их хурал”-аа хуралдуулна гэж ойлгож болно.
-Сонгуулийн үр дүнгүүд үнэхээр хангалтгүй байсан шалтгаан нь намын хагаралтай шууд холбоотой. Сая нөхөн сонгуулийн өмнө эвлэрч байгаа гэж зарлаж байсан нь жүжиг байв уу. Гэтэл одоо ээлжит Их хурал дээрээ дахиад л хоёр талд гарчихлаа?
-Нөхөн сонгуультай холбоотой ажил дээр нэр дэвшсэн Э.Бат-Үүл баатар маань хоёр тал эвлэрэхтэй холбогдолтой асуудлыг санаачилж, сонгуулийн үеэр О.Цогтгэрэл, М.Тулгат дарга нар хамтарч мэдэгдэл хийгээд, ер нь эвлэрч учраа олох ёстой гэж Их хурал зарласан. Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй намын цэвэр дүрмээр аваад үзэх юм бол энэ удаагийн Их хурал дээр О.Цогтгэрэл дарга М.Тулгат дарга байхгүй байсан ч хамаагүйгээр бүрэн эрхийнхээ хүрээнд асуудлаа шийднэ. Яагаад гэвэл манай намын төдийгүй улс төрийн намуудын дээд эрх бүхий байгууллага нь Их хурал байдаг. Их хурал дээр ярих гээд байгаа асуудал нь сонгуультай холбоотой тогтоол шийдвэр, явсан сонгуулийн аль нь хүчин төгөлдөр байв, аль нь хуульд нийцсэн, аль нь дүрэмд нийцсэн байгаа гэдгийг авч хэлэлцэх гээд байна. Тэгэхээр бүх асуудлуудыг авч хэлэлцээд дүгнэлт, шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй байгууллага нь Их хурал. Иймд бид бүхэн хоёр талд гараад түүнээс ч олон ашиг сонирхол яваад байгаа энэ асуудлуудыг эрх мэдэл бүхий байгууллагаар шийдвэрлүүлье гэсэн АН-ын 290 орчим ҮБХ-ны гишүүдийн зарласан Их хурал юм. Энэ Их хурлыг хэн нэгэн дарга зарлаагүй. Намын дүрэмд зааснаар ҮБХ өөрөө нийт гишүүдийн 50 дээр нэмэх нэг гарын үсэг зурсан л бол автоматаар баталгаажиж намын Их хурлыг зарлах эрхтэй болдог. Энэ бол байгууллагын асуудал юм.
-Уг нь энэ Их хурлаар эвлэрнэ гэж байсан шүү дээ, бас яагаад талцчихав аа. М.Тулгатын тал бэлтгэл ажил хангагдаагүй гээд хойшлуулах санал тавьсан юм биш үү?
-Намын Их хурлын бэлтгэл гэдэг бол Баян-Өлгий аймгийн гишүүд тэндээ хурлаа хийж, Их хуралд төлөөлөгчөө сонгохыг, Дорнод аймгийн Халгол сумын гишүүд хуралдаж төлөөлөгчөө сонгохыг, Сэлэнгийн Баруунхараа сумынхан дотооддоо хуралдаж, төлөөлөгчөө сонгохыг хэлнэ. Өмнө бэлтгэл ажил дээр гараад байгаа шүүхийн маргаан олон түмний нүдэн дээр ил байгаа. Тэгэхээр энэ асуудлыг Их хурлаар хэлэлцүүлэн шийдэх нь бэлтгэл ажил болохоос биш, М.Тулгат даргын, О.Цогтгэрэл даргын хувийн бэлтгэл хангагдсан уу гэдэг нь ач холбогдлын хувьд дараагийн асуудал. Тэр хүмүүс зүгээр зангиагаа зүүгээд Их хурал дээр ирээд гишүүдийнхээ үгийг сонсох ёстой. Асуудлуудаа өөрсдөө учирлан тайлбарлаж, асуултад нь хариулах ёстой. Бэлтгэлийг шууд хангах ёстой. Түүнээс биш бэлтгэл ажил хангана гэдгийг хоёр гурван дарга хоорондоо суугаад албан тушаалаа хоорондоо тохирчихоод Их хурал дээр орж ирж батлуулахыг хэлэхгүй. Тэгэх юм бол ардчилал биш. Ардчилал гэдэг бол ард түмнээс байгуулагдсан ард түмний засаглал. Нам гэдэг бол намын гишүүд өөрсдөө үзэл санаан дээрээ байгуулагдсан байгууллага. Намын эрх мэдэл бүхий гишүүд нь өөрсдөө төлөөлөгчдөө сонгон Их хурлаа хийх нь хүн төрөлхтний өөрийнх нь улс төрийн тогтолцоог эрүүл шударга зөв болгож ирсэн түүх нь юм. Үүнээс өөр бэлтгэл ажил гэж байхгүй.
-Механик эв нэгдэл жинхэнэ биш болохоор намын хувь заяанд сайнаар нөлөөлж чадахгүй гээд байгаа бололтой?
-Yзэгдэл нь механик биш. Хуваагдал нь механик. Зөвхөн цөөхөн хүний хүрээнд үүссэн гомдол хагарлыг нийт АН-ын хагарал мэт харагдуулаад байгаа механик хагарал. Яг бодит байдал дээр орон нутагт хоёр хуваагдсан баг, сум байхгүй. Нийслэлд ч хоёр хуваагдсан дүүрэг байхгүй. Тэгэхээр АН эв нэгдэлтэй байгаа. Хямралын шалтгаан зөвхөн тамга тойрсон хэрүүл. Цөөн тооны анхдагч ах нарын хувийн шинжтэй. Бусад хүн мэдэхгүй өс хонзон өөрөө намыг механикаар хагаралд оруулаад хямралд өртсөн мэт харагдуулаад байгаа.Загас толгойноосоо өтдөг, булаг ундаргаасаа бохирддог гэдэг шиг дээр гараад байгаа ялих шалихгүй хэрүүл АН-ыг хувааж, дараагийн сонгуульд оруулахгүй гэсэн МАН-ын адын хүсэлд нь өгөөш болоод үндэсний хямрал болгоод байна. Тэр нь МАН-ын эгэл жирийн гишүүд болон жирийн дарга нарынх нь гаргаад байгаа араншин биш. Ардын нам ч гэсэн бодит байдал дээр маш их дарангуйлалд өртсөн. Намын дарангуйлал нь төрийн албаны дарангуйлал болчихсон байгаа.
-Та бүхний Онц их хурал гэж нэрлээд хуралдуулах гээд байгаа цаад зорилго юу юм бэ?
-АН-аас ч өргөн хүрээтэй ойлголт болох ардчиллыг түшиж, тулж, хамгаалж явдаг энэ гол багана өөрөө хямралд өртлөө. Ардчилал хямралд өртлөө. Тэгэх юм бол хоёр том гүрний дунд байгаа Монгол Улсын хувьд геополитикийн төдийгүй тусгаар тогтнолын маш эгзэгтэй асуудлууд гарч ирнэ. Тиймээс ардчиллыг бэхжүүлэхийн тулд түүний харуул болсон АН өөрөө асуудлыг шийдвэрлэж, эрүүл зөв үндэсний бахархалт нам байх ёстой. Зөвхөн сонгуульд ялах нь гол зорилго биш. Энэ Монгол Улсыг хамгаалж бүрэн бүтэн авч явах нь гол зорилго юм. Ер нь өнгөрсөн түүхийг харах юм бол нэг хаан энэ хоёр хөршийн дарамтыг тэсээгүй Богд хааны үе, нэг удирдагч тэсээгүй Х.Чойбалсангийн үе, нэг нам өөрөө тэсч чадаагүй Ю.Цэдэнбалын үе гээд 1990 онд түүхийн дуудлагаар АН-ыг авчирч Монгол төрийн хоёр баганы нэгээр Монголын ард түмэн өөрсдөө бүтээсэн зүйл юм. Гэтэл 30 жилийн дараа энэ нам маань өөрөө системийн хямралд бодитоор өртөөд, анхдагчдынхаа хэрүүл зодоонд туйлдаж, сонгуульд ялагдаж, эрх мэдэл алдахын хэрээр төрд ард түмний татварт хяналт тавьдаг сөрөг хүчний дуу хоолой хүчин мөхөсдлөө. Энэ хүсэл эрмэлзэл өөрөө МАН-д байна. МАН-ын жирийн гишүүн биш, жирийн даргад ч биш. Ганцаархнаа 100 жилийн турш Монгол Улсыг эзэгнэн захирах гэсэн хүсэл шунал. Тэр зүйл нь цаанаасаа үйлд гээд шаардаад байх шиг байна. Энэ болгоны эсрэг сөрөг хүчин өөрөө хүчтэй иргэдийнхээ талд байх ёстой. Үүний тулд “Онц Их хурал”-ыг хуралдуулах, намын маргаантай асуудлуудыг нэг тийш нь шийдэх, намын эгэл жирийн гишүүдийнхээ үгийг дарга нар нь ирж сонсож, бүр загнуулах хэрэгтэй байна.
-Энэ Их хурлыг дүрмийн бус, О.Цогтгэрэлийн тал зохион байгуулж нэг талыг барьсан, шахсан, улмаар намын дарга болох зорилготой байгаа учраас дэмжихгүйгээ нөгөө тал илэрхийлээд байгаа юм биш үү?
-Маргаан хаана ч гардаг. Айл гэр, албан байгууллагад ч. Хувь хүмүүсийнх нь өс хонзонгийн асуудлыг хөөгөөд байх юм бол маргаан огт шийдэгдэхгүй. Тиймээс тэрийг нийт олноороо хэлэлцэж, заавал шүүх ёстой. Тэр том улс төрийн намын байгууллага гэдэг өнцгөөрөө намын “Онц Их хурал” зарлагдсан.
-АН-ын дүрэмд ээлжит болон ээлжит бус Их хурал хэмээн заасан байдаг гэж байсан. “Онц Их хурал” гэж тодотгосны учир юу вэ?
-Намын Их хурал дээр ээлжит, ээлжит бус гэж байгаа нь үнэн. ҮБХ-ын 390 гишүүний 50 нэмэх нэг нь автоматаар хуралдаад хурлаа зарладаг эрхтэй. Тухайн нөхцөл байдлаасаа хамаараад нийгэмд өгч байгаа гол мессэж гэдэг утгаараа энэ удаагийн Их хурлыг “Онц Их хурал” гэж тодотгож байгаа юм. Яагаад гэвэл эв нэгдлийн асуудал гэдэг нь Их хурлын нэг хэсэг. Нөгөө хэсэг нь өнгөрсөн сонгуулиудын ялагдалд үнэн болоод шударга дүгнэлт өгөх ёстой.
-Их хурлаар тухайлсан хүнд хариуцлага ярих уу?
-АН-ын хувьд сүүлийн нэг жилийн хугацаанд өрнөөд байгаа хямралыг ярилцана. Хүн ярихгүй. Албан тушаалтанд хариуцлага ярина. Үндсэн дүрмийн хороо хоёр байгаа. Аль нь хүчинтэй юм, аль нь хүчингүй юм. Яагаад юм бэ гэдэг асуудлуудыг хэлэлцэх бүрэн эрх нь Их хуралд хадгалагддаг.
-Цар тахлын үеийн халдваргүйжүүлэлтийн дэглэмээ хэрхэн баримталж ажиллах вэ?
-Монголчууд хувь хүнийхээ хувьд, АН ч гэсэн зохион байгуулалтынхаа хувьд бүх зааварчилгаа түрүүлээд өгөгдчихсөн байгаа. Их хурал нэг өдөр үргэлжилнэ.