УИХ-ын гишүүн Б.Саранчимэг байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, зөв зохистой ашиглах хууль эрх орчныг шинэчлэх Байгаль орчны багц хуулийн төслийн ажлын хэсгийг ахлан ажиллаж байгаа.
Тэрбээр ойн санг хамгаалах зорилгоор хуш модны самар түүж, бэлтгэхийг хориглох тухай асуудлаар Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд албан бичиг хүргүүллээ.
Шинэ коронавирусын(АЦХаХ-2) цар тахал дэгдсэнээс хойш богино хугацаанд буюу 6 сараас 1 жилийн хугацаанд энэ халдварын эсрэг вакциныг уламжлалт ба орчин үеийн биотехнологийн аргаар гарган авч хэрэглээнд нэвтрүүлээд байна. Эдгээрийг бүлэглэвэл уламжлалт идэвхгүйжүүлсэн, үржлийнх нь генийг таслан авсан амьд аденовирусыг зөөгч болгон ашигласан вектор вакцин, вирусын мэдээллийн РНХ-д суурилсан мРНХ вакцин, вирусын уурагт суурилсан вакцин гэж авч үзэж болох юм. Уурагт суурилсан вакцинаас рекомбинант дэд бүрдэл вакцин болох Нововакс (АНУ) ба уургийн дархлааны идэвхтэй орон зайн бүтцэд үндэслэсэн пептид вакцин болох Эпиваккорона (ОХУ) анхаарал татаж буй юм.
Дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрснөөр Английн эмч Эдуард Женнер 1796 онд цагаан цэцгийнвакциныг бүтээж, Францын их эрдэмтэн Луи Пастер 1880 онд вакцин үйлдвэрлэлийн шинжлэх ухааны үндсийг боловсруулсан байна. Гэтэл Эдуард Женнерээс 9 жилийн өмнө Монголын цахар гэвш Лувсанчүлтэм цагаан цэцгийн эсрэг вакциныг гарган авч, хэрэглэх аргыг Түвдээр бичиж үлдээсэн нь (1) өнөөгийн бидний чихийг дэлдийлгэж, нүдийг бүлтийлгэсээр байна. Иймд Монголчууд бол цагаан цэцэг буюу бодоо, халдварт саа буюу полиомиелит өвчнийг бүрмөсөн устгасан төдийгүй вакцин бүтээж, хэрэглэх өндөр чадавхи бүхий үндэстэн юм.
Цар тахлын эсрэг олон улсад мРНХ вакцин болох Пфайзер Бионтек, Модерна, вектор вакцин болох Астразеника, Спутник-V, идэвхгүйжүүлсэн вакцин болох Вероселл вакциныг өргөн хэрэглэж байна.ОХУ-дуургийнпептидвакцин Эпиваккорона, идэвхгүйжүүлсэн вакцин болох Ковивакыг хэрэглэж байна. Цар тахлын үед дэлхий дахин хамтран тэмцэж үр дүнд хүрэх тул дархлаажуулалтын үр дүнг нэмэгдүүлэх, өртөг зардлыг бууруулах нь ач холбогдолтой юм. Иймд зөвхөн нэг л удаа тарьж хангалттай дархлаа үүсгэж буй Жонсон ба Жонсон (Johnson & Johnson), Спутник-V-ын 2 тунгийн эхнийхийг бие даасан вакцин болгож Спутник Лайт гэж нэрлэсэн хоёр вакцин нь дархлаажуулалтын өртөг зардлыг бууруулсан ач холбогдолтой байна. Спутник Лайт нь зөөгч вирус болох Аденовирусын 26-р хэвшинжийн 1011 вирусын биенцэр агуулах бөгөөд шинэ коронавирусын сэртэнгийн уургийг нууцалбарлагч “S” генийг геномд нь биотехнологийн аргаар оруулж өгсөн байна. Тарилга нэг удаа хийх хэмжээ нь 0.5 мл бөгөөд бие даасан вакцин болгон ОХУ-ын 4 дэх вакцин хэмээн 2021.05.06-нд бүртгүүлжээ. Хоёр удаа хийсэн эмнэлзүйн туршилтын сүүлчийнхэд 6000 гаруй хүнийг хамруулж, 4194-т нь дүн шинжилгээ хийжээ. Энэхүү эмнэлзүйн туршилтыг санамсаргүй сонголттой, давхар нууцлалтай, пласебо хяналттай, олон улсын оролцоотой буюу ОХУ, Гана, Египет, Арабын нэгдсэн Эмират улсыг оролцуулан хийсэн бөгөөд үр дүн, аюулгүй байдлын үзүүлэлт нь олон улсын түвшинд хүрсэн байна. Үүний үр дүнд 21 дэх өдөр 82.3%-д эсрэг бие үүсч, хүнд явцтай өвчлөл бүртгэгдээгүй байна. 42 дахь өдөр 94.7%-д нь эсрэг бие үүсч вирус саармагжуулахэсрэг бие (ВСЭБ) 4.3-аас 76.4 болж 17.7 дахин ихэссэн байна. Дархлаажуулалтын дараа үүссэн эсрэгбие болгон эерэг нөлөөтэй биш бөгөөд ВСЭБ чухал үүрэгтэй байдаг. Тэр тусмаа ВСЭБ нь тухайн хүн амын дунд өвчлөл үүсгэж буй вирусын омгоос үлэмж хамаардаг. Энэхүү эмнэлзүйн туршилтын явцад эндэгдэлд хүргэсэн дархлаажуулалтын дараах урвал хүндрэл (ДДУХ) ажиглагдаагүй ба түүний бүх тохиолдол нь хөнгөн явцтай байв.
ДЭМБ-ын зөвлөснөөр нийтийн дархлаабуюухүн амын дархлаа бий болгохын тулд шинэ коронавирусын халдварын эсрэг дархлаажуулалтыг цар тахлын үзүүлэлтийг харгалзан өвдсөнөөс 6 сарын дараа (өмнө нь дархлаажуулсан хүмүүсийг оруулан) эсвэл өмнө нь хийсэн анхны дархлаажуулалтаас 6 сарын дараа хийнэ. Нийтийн дархлааны зорилтот шалгуурыгхангасны дараа жил болгон (12 сарын дараа) хийхтовлолындархлаажуулалтанд шилжих бодлого баримтлана. Гэхдээ энэ үед шаардлага хангасан вакцин байвал хүмүүс 6 сарын дараа дархлаажуулалт хийлгэх эрх эдэлнэ. Яаралтай дархлаажуулалтын горимд шилжих шийдвэрийг өвчлөлийнбайдлаас шалтгаалан эрх бүхий байгууллага (ЭМЯ) гаргана. Эсрэг биеийн (ЭБ) хэмжээнээс үл хамааран хугацаандаа дархлаажуулалт хийлгэх нь чухал ба энэ үед ЭБ-ийн шинжилгээ хийлгэх шаардлагагүй. Ямар хэмжээний эсрэг бие халдвараас хамгаалах эсэх нь одоо тодорхойгүй, судалгааны шатанд байна. Израйл манай улсын адил хүн амынхаа 60%-аас дээш хувийг Пфайзер Бионтек вакцинаар дархлаажуулсан амжилтанд хүрсэн боловч
Дельта омгоос хэрэглэж буй вакцин нь хамгаалахгүй байгаа
2-р тунгийн дараа дархлаа суларсан гэж үзжээ (2).
Нэг удаагийн Спутник Лайтыг хэрэглэснээр:
Нэг л удаа тарих тул вакцины аюулгүй байдлыг улам сайжруулах
Хэт дархлаажуулалт болох эрсдэлээс сэргийлэх
Дархлаажуулалт хийх өртөг, зардлыг олон дахин хямдруулах
Эрүүл мэндийн салбарын ачааллыгбагасгах чухал үр нөлөө үзүүлнэ.
Олон улсад янз бүрийн технологиор гарган авсан вакциныг хавсран хэрэглэх нь үр дүнтэй болохыг тогтоосон бөгөөд сармагчны аденовирус ашигласан Астразенека ба хүний аденовирусын 26 ба 5-р хэв шинжийг ашигласанСпутник-V вакциныг хослон хэрэглэх нь үр дүнтэй болохыг Азербайжан улсад хийсэн туршилтаар нотолсон байна. АЦХаХ-2 нь өөрөө ба түүний эсрэг зарим вакцинууд хэрэглэсэн хүмүүсийн цөөн хувьд нь цус өтгөрөлт үүсгэж байгааг тогтоосон боловч дэлхийн 70 гаруй оронд бүртгэж,хэрэглэж буйСпутник Лайт ба түүний эх вакцин болох Спутник-V-г хэрэглэхэд цус өтгөрүүлэх тохиолдол огт ажиглагдаагүй байна.Mонгол Улсын ЭМЯ Спутник Лайт вакциныг дархлааөдөөхбустер тунд хэрэглэх зөвшөөрлийг өгөөд байна. Иймд Спутник Лайтыг өвчний дэгдэлт гарсангазарт тархварзүйн заалтаар хэрэглэж богино хугацаанд өвчнийг хяналтанд авах, бусад вакцины дараа дархлаа өдөөх бустер тунд хэрэглэх боломж нээгдэж байна.
Ном зүй:
Ж.Оюунбилэг
/Монголын Анагаах Ухааны Академын Гишүүн, Монголын Вирус Судлалын Нийгэмлэгийн дэд
тэргүүн, БШУ-ны доктор, дэд профессор/
Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан 10.00 цагаас “Их жанжин Сүхбаатар” танхимд
Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 2021 оны төсвийн тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын тухай, Эрүүл мэндийн тухай хууль тогтоомжийн биелэлтийг хянан шалгах, эрүүл мэндийн байгууллагуудын үйл ажиллагаатай танилцах үүрэг бүхий Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны ажлын хэсэг 15.00 цагаас Эрүүл мэндийн яаманд ажиллана.
Энэ онд Монгол Улс 660 орчим мянган га-д тариалалт хийсэн. Үүнээс 389 мянган га-д улаанбуудай тариалсан. Ургац хураалтын явц ямар байгаа талаар ХХААХҮЯ-ны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга В.Үнэнбат мэдээлэл өглөө.
Тэрээр “Өнөөдрийн байдлаар улаанбуудайн хураалт 50 орчим хувьтай байна. Төмс, хүнсний ногооных 75, тэжээл, тосны ургамлын хураалт 27 хувьтай байна. Ургац хураалтын үеэр цаг агаарын төлөв байдал сэрүүн, хур тунадас элбэг байгаагаас ургац хураалтын ажил 15 орчим хоногоор хойшилсон.
Энэ жил 560 орчим мянган тонн улаанбуудай хурааж авах бланс гарсан. Хэдий бланс сайн гарсан ч үрийн болон бусад буудайн хэрэгцээгээ хасаад, цаг уурын эрсдлээ тооцох ёстой. Ингээд хамгийн багадаа 344 мянган тонн улаанбуудайг гурилын үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх боломжтой судалгаа гарсан. Манай дотоодын гурилын хэрэгцээнд 308 мянган тонн буудай шаардлагатай. Тэгэхээр дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангах боломжтой. Ургацын га-гаас авах хэмжээ нийт нутгаараа сайн байгаа.
Түүнчлэн га-гаас авах ургац арвин байгаа нь зуншлага сайхан болсон, цаг агаарын таатай нөхцөл бүрдсэнтэй холбоотой ч нөгөө талаараа хөдөө аж ахуйн салбарт авч хэрэгжүүлсэн бодлого, шийдэл эерэг нөлөө үзүүлсэн. Тухайлбал, үрийн буудай, бордоо, ургамал хамгааллын бодис, түлш, техник гэсэн 5 төрөл дээр бодлогын дэмжлэг үзүүлж, аж ахуйн нэгж, хувь хүмүүст тодорхой шийдэл санал болгосон. Бид ОХУ-аас 12 мянган тонн элит сортын үр авч нийт үрийн 30 орчим хувийг шинэчилсэн. Сайн үрээс сайн л ургац авна. Мөн ХХААХҮЯ-наас эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх цогц төлөвлөгөөний хүрээнд тариаланчдад 3 хувийн зээл олгосон. Хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийг гааль, НӨАТ-аас чөлөөлснөөр аж ахуйн нэгжүүд өөрсдийн хөрөнгөөр 40 гаруй комбайныг ОХУ-ын диллер компаниудаас худалдан авсан” гэлээ.
АНУ-ын ерөнхийлөгч Жо Байдены амийг 13 жилийн өмнө аварч байсан орчуулагчийг Афганистанаас дүрвүүлсэн тухай албаны эх сурвалж өчигдөр мэдээлжээ.
2008 онд тухайн үед сенатор байсан Байден нисдэг тэргээр Афганистанд зочлохдоо цасан шуурганы улмаас ууланд ослын буулт хийж байсан гэнэ.
Байдентай хамт Небраска мужийн сенатор Чак Хагел, Массачусетсийн сенатор Жон Кэрри нар аялж байжээ.
Энэ үед сенаторуудын амийг аварсан хүн нь афган орчуулагч Аман Халили байсан гэнэ.
Талибанчууд засгийн эрхийг авсны дараа олон мянган афган хүн тусгай визээр АНУ руу дүрвэцгээсэн билээ. Харин Халилийн виз гараагүйгээс Афганистанд үлдээд байжээ.
Тэрбээр CNN сувгийн сурвалжлагчтай ярихдаа Жо Байденд найдаж байгаагаа илэрхийлж байв. “Тэр бол АНУ-ын ерөнхийлөгч хүн. Надад туслана гэдэгт итгэж байна” гэж Халили тэр үед ярьж байсан юм.
Тэгвэл өчигдөр АНУ-ын төрийн департментын албан хаагч Халилийг гэр бүлийнх нь хамт Пакистаны Исламабад хотоор дамжуулан дүрвүүлэх ажиллагааг амжилттай зохион байгуулсан талаар мэдээлжээ.
Албаны эх сурвалж Халилийн гэр бүл одоо хаана байгааг хэлэхээс татгалзсан ч АНУ-д суурьшуулах ажлыг бас зохион байгуулснаа баталсан байна.
“Хэвтүүл хөдөлгөөн”-ий зохицуулагч, иргэн А.Цэрэнбатаас “25 дугаар суваг” телевизийн сэтгүүлч Сүхбаатарын талбайд цаг товлож, ярилцлага авсан. А.Цэрэнбат “Одоо талбай дээр гараад үг хэлэх гэхээр бүгдийг нь баривчилдаг, Ковидын хуулиа ярьдаг болсон. Тэгсэн мөртлөө өөрсдөө тэр хуулиа мөрддөггүй” хэмээн ярьж эхэлтэл цагдаагийн алба хаагчид урдуур хойгуур нь сүүтгэнэж, ярилцлага өгөхөд нь саад хийх гэж оролдож буй нь ярилцлага өгч байгаа зочны үг, үйлдлээс харагдаж байлаа. Сүхбаатарын талбай дээр цагдаагийн зөвшөөрөлгүйгээр ярилцлага өглөө гэх утгатай зүйлийг цагдаагийн алба хаагч бүдэг бадаг ярих аж. Иргэн, цагдаагийн алба хаагч хоёрын хоорондох яриа нэг иймэрхүү.
А.Цэрэнбат:-Энд иргэд яриа өглөө, чамд ямар гэм хийчихсэн юм бэ?
Цагдаагийн алба хаагч:-Таныг хэн гэдэг вэ. Аль телевизээс яриа авч байгаа юм?
А.Цэрэнбат:-Чамд ямар хамаатай юм бэ. Би өнөөдөр телевизэд яриа өгөөд явж байна.
Цагдаагийн алба хаагч:-Би өнөөдөр Сүхбаатарын талбайг хариуцсан эргүүл.
А.Цэрэнбат:-Тэгээд би яасан юм?
Цагдаагийн алба хаагч:-Ямар учраас телевизэд яриа өгч байгаа юм бол гэдгийг чинь тодруулж байна шүү дээ.
А.Цэрэнбат:-Юу гэсэн үг вэ? Ямар учраас би чамд мэдүүлэг, тайлбар, байцаалт өгөх ёстой юм бэ?
Цагдаагийн алба хаагч:-Зайгаа барь л даа (Нэг алхам хойшлов.)
А.Цэрэнбат:-Чи намайг яагаад, ямар учраас яриа өгч байна гэж асуудаг чинь юу гэсэн үг вэ?
Цагдаагийн алба хаагч:-Ямар учраас яриа өгч байгаа юм болоо л гэж…
А.Цэрэнбат:УОК-ынхон талбай дээр юу хийж байгааг хар даа, та нар (Талбайн урд машин хүлээж авах ёслолд оролцож буй албаны бөөн хүмүүс рүү заав)
Цагдаагийн алба хаагч:-Энийг бол би мэдэж байна. 21 машин шинээр хүлээн авч байна.
А.Цэрэнбат:-Энэ тэгээд болох юм уу, хөл хорио, ковид чинь болж байгаа юм уу?
Цагдаагийн алба хаагч:-Шинээр хүлээлгэж өгч байгаа юм аа.
А.Цэрэнбат:-Энэ хотын захиргаагаа хар, та нар. (талбайн хойд хэсэгт байршуулсан Нийслэлийн захирагчийн албаны нээлттэй хаалганы өдрийн асар майхнууд руу, тэр хавиар бөөгнөрсөн хүмүүс рүү заав.) Энэ тэгээд болох юм уу?
Цагдаагийн алба хаагч:-Би болно, болохгүй гэж юм яриагүй.
А.Цэрэнбат:-Тэгээд би иргэн. Талбай дээр яриа өглөө. Болохгүй юу?
Цагдаагийн алба хаагч:-Болохгүй гээгүй ш дээ. Яриаг чинь дуусахаар өөр дээр чинь ирж байна ш дээ.
А.Цэрэнбат:-Над дээр ирээд яах гэж байгаа юм. Ямар яриа өгчихөв гээд дарамтлах гээд байгаа юм уу. Улс орныг мууллаа гэж байгаа юм уу…
Толгой сэгсэрмээр байгаа биз. Сүхийн талбайд цагдаагийн зөвшөөрөлгүйгээр хэвлэлд ярилцлага өгч болохгүй болжээ. Та уг талбай дээр заавал улс төр биш төмсний тухай ярьсан ч цагдаагаас зөвшөөрөл авах ёстой, цагдаа таныг тойрон эргэж хянаж байх болно. Ямар нийгэмд амьдраад байна аа, бид. Дээрх иргэн, цагдаагийн алба хаагч хоёрын харилцан ярианаас ажиглахад эрх баригчид яг л энэ цагдаагийн алба хаагч шиг хүний эрхийн мэдрэмжгүй, хуулиа мэддэггүй. Иргэд хүний эрхийг уландаа гишгэдэг дарангуйллын нийгэм бүрэлдэж буйд гайхаж, шогширч аргаа барж тэмцэж эхэлж байна.
Дарга нар бөөгнөрч, намынхаа 100 жилийн ойг тэмдэглэж, олон хүн цуглуулж баяр цэнгүүнээ хийхэд дуугүй байсан цагдаа картон цаасан дээр юм бичээд Төв шуудангийн өмнө зогссон ганц хоёр жагсагчийг хөөж тууж, заримынх нь гүрээний судсыг нь гүрэлзүүлэн байж хамжаад машиндаа чихээд аваад явчихдаг. Жагсагчдын майхан сав, мод түлээ, эсгийнээс эхлүүлээд лоозон, сандал, ямаа гээд булаахгүй юм байхгүй болсон, цагдаа нарт. Цагдаатай холбоотой иймэрхүү хүний эрхийн зөрчил тоймоо алдлаа. Жагсагч гэх нэртэй хүмүүс бол иргэд юм. Тэдэн дотор цагдаа нарын ах дүүс, хамаатан садан, найз нөхөд нь ч яваа. Явж явж тэдгээр жагсагч гэдэг чинь цаагуураа бол цагдаа гэдэг хүний эрх, цагдаагийн гэр бүлийн эрхийн төлөө ч эрх баригчдыг шүүмжилж, эсэргүүцэж буй энгийн иргэд юм шүү дээ.
Талбай дээр олноор цуглаж төмс ногоо зарж, бөөнөөрөө цуглаад мод ярихад яадаггүй ч коронавирус нь хэд гурван залуус Хууль зүйн яамны гадаа энд тэнд зогсоод бор цаасан хайрцагны тасархай дээр “Эрх чөлөө” гэж бичээд зогсохоор хүнд халдчихдаг гэх утгатай Ковидын хууль Монголд үйлчилж байна. Сүхийн талбайд ярилцлага өгч буй иргэнийг хянаж цагдаж, яриаг нь чагнаж байгаад дараа нь “Чи цагдаагийн зөвшөөрөлгүй ярьчихлаа. Сүхбаатарын талбайн эргүүлийн цагдаад юу ярьснаа хэл” гэж байцаадаг цагдаагийн байгууллагатай болчихож. Монголд цар тахлыг далимдуулсан хүний эрхийн зөрчил, цагдаагийн дарангуйлал хэрээс хэтэрсний нэг том кэйс нь энэ боллоо.
Үнэндээ цагдаа нар нь өөрсдөө ямар эрх, үүрэгтэйгээ мэддэг юм уу даа гэж гайхмаар тохиолдол их гарах болов. Уг нь гадны орнуудыг харж байхад цагдаа нар нь тухайн иргэнтэй харьцахдаа дан хуулийн заалт цээжээр хэлж, саатуулж буй, шаардлага тавьж байгаа үндэслэлээ хуулийн талаас нь тайлбарлаж, шаардлагаа хууль ёсных гэдгийг нотолж итгүүлдэг.
Дабль стандартаа бататгах гэсэн эрх баригчид, төрийн толгойд гарч хуулийг гууль болгосон удирдагчдыг дахин хаацайлахгүй гэсэн цагдаа нар бамбай, дуулгаа хөсөр хаяад ард түмэн, жагсагчдын талд орсон ойрмогхны жишээг дэлхий нийтээр харсан шүү дээ. Гэтэл манайд цагдаа нар “Болохгүй, оруулахгүй. Дарга битгий гэдэг тушаал өгсөн” гэдэг ганц хоёр үгээр ам таглаад иргэдтэй хүчирхийллийн маягаар харьцах болсон нь энгийн үзэгдэл шахуу болчихлоо.
Харин саяхан Хууль зүйн яамны гадаа АН-ын ҮБХ-ны гишүүн О.Магнай өөдөөс нь түрэмгийлж зогссон цагдаа нарын улаан нүүрийг харж байгаад “Үндсэн хуулийн хүрээнд хийж байгаа тэмцэл бол цэвэр, хүчирхийллийн бус аргаар, Үндсэн хуулиар баталгаажсан эрхийнхээ хүрээнд хийж буй тэмцэл юм. Тийм учраас бид энд байгаа байхгүй юу. Монголын цагдаа ч Үндсэн хуульд захирагдах ёстой. Санал нэг байна уу” хэмээгээд өөдөөс нь тулж зогссон цагдаа нараас “Санал нэг байна уу” гэж давтан асуухад өнөөдүүл нь толгой дохиж, хүлээн зөвшөөрч буй нь бичлэгт үлдсэн байна билээ.
О.Магнай “Үндсэн хууль гэдэг бол Монгол Улс энд байгаа гэдгийн хамгийн гол суурь нь. Энэ Үндсэн хуульд биднийг жагсаж, цугларах, ингэж үзэл бодлоо илэрхийлж болно гэж баталгаажсан юм аа. Ойлгож байгаа биз, баталгаажчихсан эрх байгаа юм. Гэтэл та нөхөд маань, цагдаа нар ямарваа нэгэн хууль ярихгүйгээр зүгээр л “Дарга ийшээ битгий оруул гэсэн”, “Дарга ингэ гэсэн юм аа” гэдэг юм хэлээд байгаа байхгүй юу. Ардчилсан улсын цагдаа чинь ингэдэггүй байхгүй юу даа. Цагдаа, цэрэг хоёрын хамгийн гол ялгаа юундаа байдаг вэ гэхээр цэрэг бол тушаал биелүүлнэ, дараа нь хариуцлага хүлээхгүй. Харин цагдаа бол даргынхаа хууль бус тушаалыг биелүүлэхгүй байх эрхтэй байдаг байхгүй юу даа, Цагдаагийн тухай хуулиар. Иргэдийн хувьд Цагдаагийн тухай хуулиар цагдаагийн байгууллагын алба хаагчийн тавьсан хууль ёсны шаардлагыг л биелүүлэх үүрэгтэй. Хууль ёсны л шаардлагыг шүү дээ. Тэрнээс биш цагдаагийн байгууллагын албан хаагчийн тавьсан шаардлага болгоныг биелүүлэх үүрэг байхгүй. Иргэдийн эрхийг хамгаалахын тулд цагдаа энд зогсох ёстой” гэж ярьсныг тэнд байсан цагдаа нарын зарим нь анх удаа ийм зүйл сонссон мэт гайхаж харагдсан.
Ардчилсан оронд цагдаагийн алба хааж байгаа хүмүүс олон нийтийг бодвол хүний эрхийн тал дээр харин ч өндөр мэдрэмжтэй байх атал гудамжинд, жагсагчдаас Үндсэн хуулийн хичээл заалгаад зогсож байна. Өнөөгийн Монголын цагдаагийн байгууллага гэх том айл хуулийн дулимаг байтугай, хүний эрхийн ямар ч мэдрэмжгүй цагдаа нарыг шууд гудамжинд жагсагчид руу турхирч байна. Гэтэл жагсагч гэх нэртэй өнөөдүүл нь Монголын цагдаагаас хамаагүй илүү хүний эрхийн талаарх ойлголттой, мэдлэгтэй, юм үзэж ном уншсан хүмүүс байх жишээний. Иргэдээ хамгаалах, иргэдийнхээ талд зогсох ёстой цагдаа нар нь “Сүхийн талбай дээр зөвшөөрөл авч ярилцлага өг”, “Дарга руу, яам руу оруулахгүй ээ” гэдэг жижүүрийн хэдэн үгтэй болчихвол цагдаагийн байгууллага гэж байгаад огт хэрэг алга. Ер нь өөрийн эрхээ эдэлж мэддэггүй, эрхээ хамгаалж чаддаггүй, хууль ойлгодоггүй хүмүүс даргын хууль бус тушаалын сүүдэрт өөрөө буруудчих гээд байдаг тал бий. Тиймээс цагдаагийн албанд зүтгэж буй олон мянган залуус Үндсэн хууль, хүний эрхийн тал дээр их юм судалж, мэдэж хувь хүнийхээ боловсролд анхаараад эхэлчихвэл ядаж тэр Сүхийн талбайн эргүүл шиг эвгүй байдалд орохгүй дээ.
Өнөөдөр Улаанбаатар хотод явуулын 21 баг, суурин 49 цэгт 77 багийн 306 эмч, ажилтан ажиллаж, 4188 иргэнийг дархлаажуулахаар төлөвлөлөө. Та өөрт ойр вакцины аль ч цэгт очиж дархлаажуулалтад хамрагдах боломжтой. Дархлаажуулалтын цэгүүд 09:00-17:00 цаг хүртэл ажиллана.
Монгол Улсын 15 дахь Ерөнхий сайд Шаравын Гунгаадоржтой ярилцлаа.
-Та нийгэмд өрнөж байгаа улс төр, цаг үеийн асуудлуудыг хэрхэн ажиж сууна даа?
-Цар тахалтай холбоотойгоор улс орны эдийн засаг, нөхцөл байдал, явц зарим талаараа урагштай биш харагдаж байна.
Уг нь урагштай байлгахын төлөө Засгийн газар түвшин, түвшиндээ ажиллаж байгаа ч гэсэн объектив, субьектив янз бүрийн шалтгаанаар тэр болгон бүтэх, бүтэхгүй асуудлууд байх шиг. Засгийн газрын хувьд ерөнхийдөө тавьсан зорилтоо хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байна. Намрын чуулган ч эхэллээ. Засгийн газар улам сайн ажиллаж, ард түмнийхээ санал сэтгэгдлийг сайн авч, тэрэнд түшиглэн ажлаа явуулахад анхаарах шаардлагатай. Өнөөдрийн байдлаар тариа буудайны асуудалд их л тайван чимээгүй яваад байх юм. Цаг агаар цаашилж байхад тариа хураалт маань дундаа ороогүй явж байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн ирэх жилийнхээ хүнсийг бэлтгэх ажилд засаг төрийн зүгээс ч анхаарах ёстой.
-Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ард түмэн нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. АН-ын зүгээс хүртэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийг танхимаараа огцрохыг шаардаж эсэргүүцлээ илэрхийлсээр байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт болон Ковидын хуулиар далимдуулж Засгийн газар эрх мэдлийг гартаа авч, УИХ ямар ч чадамжгүй байна гэх юм?
-Нийгэмд тийм яриа хөөрөө байх шиг байна. Тэрэнд ул суурьтай хандах ёстой байх л даа. Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гараад үгийг нь сонсохгүй ажиллаад байгаа байдлыг би хувьдаа ажиглахгүй байна. Яахав, тодорхой хүмүүс юм уу сөрөг хүчний нүдэнд өө хайж байгаа нөхцөлд сиймхий цоорхой харагдаж л байгаа байх. Мэдээж Засгийн газарт дутагдал байлгүй яахав. Ер нь шуурхай ажиллах, асуудлынхаа дэс дарааллыг зөв тогтоох, алинаас нь эхлээд алинаар нь дуусгах вэ гэдэг тал дээр жаахан учир дутагдалтай. Тайван байгаа юм уу даа гэмээр харагдаж байгаа. Иймэрхүү цоорхой, сэжмийг ажиглаад Засгийн газрыг олигтой ажиллахгүй байна, огцруулъя гэдэг санаа зарим иргэдээс, сөрөг хүчнээс гарч жагсаал цуглаан хийж байна. Энэ бол байх л асуудал. Гэхдээ өнөөдөр бодитойгоор Засгийн газрыг огцруулах шалтгаан үүсээгүй байна.
-Яагаад?
-Засгийн газраа огцруулаад юу хожих вэ гэдгийг хаа, хаанаа бодох ёстой. Монголчууд Засгийн газраа ямар огцруулж үзээгүй биш. Засгийн газар огцрохоор үймээн шуугиан, дээр дооргүй бужигнаан болдог. Ингээд улс орны ажлыг явуулахад цаг алдана. Өнөөдөр цар тахлын үед аль болох эв нэгдэлтэй, сахилга баттай, дэг журам сайтай ажилламаар байна. Дутагдал доголдлыг нь шүүмжлэх нь зөв. Гэхдээ огцруулах бол эцсийн арга хэмжээ биш. Тэрний наана хэлэх ярих, шаардлага тавих асуудлууд бий. Миний хувьд МАН-ынх болохоор Засгийн газрыг хайрлаад огцруулахгүй гээд байгаа юм биш. Яриад хэлээд, шүүмжлээд ажиллуулах цаг хугацаа байна шүү дээ. Засгийн газар нь өөр өөрсдөдөө шүүмжлэлтэй хандаж, Ерөнхий сайд нь салбарын сайдуудтайгаа тулж хатуухан шахаж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Түлш, шатахууны хомсдолтой холбоотой ундарсан асуудлуудад хариуцлага тооцох тал дээр Ерөнхий сайдад дутагдал байна уу даа. Өөрөө ч их аажуухан, тайван хүн юм. Ерөнхий сайдын зүгээс шаардлага хэрэгжүүлэх, танхимынхаа гишүүдтэй нэлээд хатуухан тулж ярих ёстой.
-Цар тахлын үед парламент сул ажиллаад байна. Эдийн засаг хэцүүдээд байхад ээлжит бусаар хуралдахгүй гүрийсээр намрын чуулгантай золголоо доо?
-Яриа байхгүй, үүнтэй санал нэг байна. Ер нь ийм үед УИХ ингэж удаан хугацаагаар, хуучин тайван цагийнх шиг налайгаад байх ёсгүй. Гишүүд нь хаана яваа нь ч мэдэгдэхгүй, юу хийж байгаа нь ч ойлгомжгүй ингэж хоёр, гурван сарыг өнгөрөөх шаардлага хэрэгцээ байгаагүй байх. Цаг үеийн нөхцөл өөр байна. Энэ чинь ганц Засгийн газрын асуудал биш. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ бүгд нэгдэж, нийлж ажиллаж байж энэ бэрхшээл зовлонгийн цаана нэгдсэн хүчээр гарах юм шүү дээ. Тэгэхээр энэ тал дээр Их хурал учир дутагдалтай, цаг үеэ мэдрэхгүй ажиллав уу даа. Одоо нөхцөл байдал жирийн тайван үеийнх шиг биш байна. Хатуухнаар хэлбэл, байлдааны цаг үеийн байдал шахуу байна. Тэгэхээр цар тахалтай байлдах арга тактик бүрэн хэмжээгээрээ явагдаж чадахгүй, дийлж, дийлдээд, холилдоод яваад байна шүү дээ. Үүн дээр Төрийн гурван өндөрлөг хамтын хүчээр явж байж цаана нь гарна. Үүнээс гадна улсын өчнөөн төчнөөн ажил ундарч байна. Хатуу цаг ирж байна. Ийм үед өвөлжилтийн бэлтгэл юу болж байна вэ. Хадлан, тариа гээд том ажил өрнөнө. Орон нутагт болон хэдэн компанийн үйл хэрэг болгоод орхиж болохгүй. Бүгд энэ асуудалд анхаарал тавьж байж цаана нь гарна. Ингэж байж ард түмнийхээ жилийн хүнсний хэрэгцээг хангана шүү дээ.
-Хоёр жилийн хугацаанд хамаг юмаа хаагаад хөл хорио тогтоолоо. Үр дүн гэж байна уу?
-Байхгүй болоод өвчин улам нэмэгдээд байна. Хөл хорио бол манай улсын хувьд байгаа олсон буудалт биш байжээ. Тиймээс Засгийн газар хөл хориог одоо больё гэж байх шиг байна. Иргэд, айл өрх, албан байгууллага хувь хувьдаа дэг журмаа сахиж чадах юм бол цар тахал давагдашгүй хүчин зүйл биш юм шиг харагдаж байна л даа. Иргэн бүрийн ухамсар, хариуцлагыг шат шатанд нь үүрүүлж ажилласан бол нөхцөл байдал арай өөр байх байсан ч байж болох юм. Нас барсан болон халдварлаж байгаа хүмүүсийн ч тоо хорогддоггүй. Хөл хорио юу өгөв. Эхний хөл хорионоос л дүгнэлт хийгээд арай өөр арга хэмжээ авч эхлэх ёстой байжээ гэдэг нь харагдаж байна шүү дээ.
-Улс орны нөхцөл байдал иймдээ тултал сөрөг хүчин муу ажиллачихав уу?
-За даа, сөрөг хүчин гэж байна уу. Сая Засгийн газарт шаардлага хүргэх шиг боллоо. Сөрөг байх нь байтугай өөрсдөө дотроо сөрөг болчихоод яахаа мэдэхгүй байгаа юм биш үү. Уг нь АН бол гол сөрөг хүчин. Сөрөг хүчин сайн ажиллах юм бол эрх барьж байгаа Засгийн газарт ташуур өгнө. Нэлээд чухал байх ёстой. Гэтэл энэ сөрөг хүчин өөрөө өөрийгөө яая гэж байх шиг байна. Юуны өмнө АН дотроо эв нэгдлээ хангаад жинхэнэ сөрөг хүчнийхээ үүргийг хангамаар байна.
-Шатахууны хомсдолд орсон өдрүүд стратегийн түүхий эдийн хувьд хоёр хөршөөс хараат байгааг ард түмэнд дэндүү мэдрүүллээ. Нефть боловсруулах үйлдвэр ус агаар мэт хэрэгтэй байгааг ч сануулаад авав. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Манай улс шатахууны хувьд хоёр хөршөөс хараат гэдэг нь урьд нь ч үе үе мэдрэгдээд байсан. Сая бол яс махандаа хүртэл мэдэрлээ. Одоо нефть боловсруулах үйлдвэрээ түргэн босгох тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Манайх нэг юм үүсгэчихээд тэрнийгээ бушуухан шиг ашиглалтад оруулаад үр шимийг нь үзэх тал дээр учир дутагдалтай. Нэг юм эхлээд он, сарыг нь тавьчихаар болчихдог юм шиг санаа амраад суучхдаг монгол хүний нэг зан юм уу даа. Алтанширээгийн нефть боловсруулах үйлдвэр баригдаж эхлээд гурван жил болчихлоо. Энэ хооронд хэд хэдэн үйлдвэр барих хугацаа өнгөрлөө. Стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүнийхээ үйлдвэрт Төрийн гурван өндөрлөг анхаарлаа хандуулаад явах хэрэгтэй. Ганц шатахуунаас бол олон удаа хор хохирол амслаа шүү дээ. Энэ үйлдвэрт юу хэрэгтэй байдгийг нь манай засаг төр хурдан шийдчихмээр юм.
-Ковидоос болж хил гааль дээр ачаа нь гацсан гэдэг тайбартай яваад л байх шиг. Үүнээс гадна эмийн хомсдолд орж, иргэдээ эмчилж чадахгүй сандарч байв. Ер нь хомсдолын шалтгааныг ковидод тохох юм байна шүү дээ...
-Манайхан чинь нэг юм руу бурууг чихэхдээ гаргууд л даа. Ковид бол шатахууны үйлдвэр ашиглалтад ороход юунд нь саад болох вэ дээ. Бинзен шатахуунаа татаж авахад ковид нөлөөлөхгүй. Явдаг улсууд нь яваад, хийдэг хэлэлцээрээ хийгээд ирэх боломжтой. Аль түвшинд байдаг юм болохгүй бол Ерөнхий сайд нь ,Ерөнхийлөгч нь ч явсан яадаг юм. Гал ассан түймрийг унтраахад цаг их алдах юм. Бэлчээрийн малчны сэтгэлгээгээрээ тайван байгаад байдаг заншлаасаа татгалзмаар байна л даа.
-Ингэхэд манай улс хөрштэйгөө шинэ түвшинд ямар бодлого баримталж, яаж харилцах вэ?
-Хоёр хөрштэйгөө сүүлийн 30 жилд харилцаж ирсэн харилцааг айхавтар өөрчлөөд яахав. Гурав дахь хөрш байх ёстой. Гэхдээ уулын бугыг хараад унаснаа хаяна гэгчээр хоёр хөршөө орхиж болохгүй. Тиймээс хоёр хөрштэйгөө уламжлалт харилцаагаа бодлогын түвшинд яаж шинэчлэх үү, Монгол Улсын эрх ашигт нэн тааламжтай нөхцөлийг бүрдүүлэхээр гэрээ хэлэлцээр удирдагч нарын түвшинд явуулах асуудлаа бодмоор. Өндөр дээд түвшний уулзалтуудыг санаачилж хийх хэрэгтэй. Ингэхдээ улсынхаа эрх ашиг, хөгжил дэвшилд нэмэр болохуйц яриа хэлэлцээр хийж, өндөр түвшинд тохиролцож, ингэж өгөөж авах нь чухал юм шиг харагдаад байна л даа.
-Манай Засгийн газрын тэргүүнийг нэн залуу Ерөнхий сайд гэж тодорхойлоод байгаа шүү дээ. Тийм учраас туршлагагүйтээд байна уу гэсэн шүүмжлэл бий. Засаг төрийн бодлогыг зангидаж байсан хүний хувьд та энэ тал дээр ямар дүгнэлттэй байна вэ?
-Засгийн газрын сайдууд нь цөм залуу, ихэнх нь туршлага багатай улсууд харагдаад байх юм. Туршлага хэзээд ч хэрэгтэй, татгалзаж, ухарч болохгүй. Энэ бол анхаарах ёстой асуудал.
-МАН ахмадуудаа хүлээж авч, үгийг тань сонсдог уу?
-Яахав, дээр хязгаартай даа. Жилд нэг удаа уулзах юм байсан. Одоо ч байхгүй болсон доо. Тэр ч одоо бидний ярих зүйл нэлээд элэгдсэн байдаг юм байлгүй дээ.
-Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүмүүсээс хамгийн ахмад нь Д.Содном гуай та хоёр л байна даа. Та хоёр маань уулзаж, санаа бодлоо хуваалцаж байх юм уу?
-Хааяа утсаар ярина аа, ярина. Бид хоорондоо ярихаас илүү бидний яриаг сонсож байх нь чухал юм даа.
-Уг нь төр засаг удирдаж байсан хүмүүсийнхээ туршлагаас суралцаж баймаар юм?
-Уулзаж, ярьж, зөвлөж байхад илүүдэхгүй. Залуу удирдлагууд, залуу үеийнхэн анхаарах л ёстой. Нэгдүгээрт, бидний яриа таалагдахгүй, хоёрдугаарт, хэрэгжүүлэхэд бэрхшээлтэй байдаг юм болов уу даа. Ер нь засаг төрөөс хөдөө аж ахуйдаа хэрэгжүүлж байгаа дорвитой арга хэмжээ алга. Мал аж ахуй зүгээр улирлын чанартай явж байгаа. Бэлчээрийн мал аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх талаар төрийн бодлого болгоод хэрэгжүүлж байгаа зүйл миний харж байгаагаар алга даа.
-Манай улс олон сая малтай хэрнээ эдийн засаг уул уурхайгаас 80 хувь хамааралтай. Таныхаар эдийн засгийн суурь бааз аль нь вэ?
-Уул уурхай монголчуудыг нэг хэсэгтээ амьдруулах байх. Гэхдээ газрын доорх баялаг барагддаг. Хөдөө аж ахуй гэдэг бол мөнхийн ундаргатай баялаг. Үргэлж оргилж, ундарч, ард түмнээ тэжээж байдаг барагдашгүй баялаг. Тиймээс хөдөө аж ахуй руугаа, ялангуяа мал аж ахуй руугаа төр засаг бодлогоо илүү чиглүүлмээр байгаа юм. Малчид, мал аж ахуй руугаа чиглэсэн тодорхой бодлого явуулмаар байна. Зуд болоход уулын хярд байгаа хэдэн малчид маань малтайгаа, хүнтэйгээ сүйд болдог. Цаг сайхан байвал малаа өсгөөд явдаг. Байгалийн аясыг дагасан ийм байдлаар 21 дүгээр зууныг дуусгаж болохгүй байх. Бэлчээрийн мал аж ахуй Монголд байх шаардлагатай юу гэвэл байж таарна. Дэлхийд манай орон бэлчээрийн мал аж ахуй, нүүдлийн соёл иргэншлийг хадгалж байгаа ганц улс орон шүү дээ. Би тухайн үедээ Засгийн газар, Их хуралд санал дэвшүүлж байсан. Ер нь цаашид бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуйг хэрхэн эрхлэх юм, энэ хэдэн малчдаа яаж анхаарч, ямаршуу байдлаар тэдэндээ үйлчилгээг нь хүргэх зэрэг санал дэвшүүлж байлаа. Ерөөсөө манай улсын эдийн засгийн суурь бааз бол мал аж ахуй шүү дээ. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямрал болоход Монгол Улс ганцаараа малынхаа буянаар хямралд айхавтар өртөөгүй юм шүү.
-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнөхөн МАН, МАХН нэгдсэн шийдвэрийг та дэмжиж байгаа юу?
-Нэг угшилтай, нэг л нам шүү дээ. Янз бүрийн шалтгаанаас болоод хоёр хуваагдаад арав гаруй жил явсан. Түүхийнхээ учир тавилангаар, зайлшгүй шалтгаанаараа нийлэх нь гарцаагүй байсан. Тэр хугацаа нь болоод ингээд нийлж, нэгдсэн бодлоготой болоод явахаар байх шиг байна л даа. Нийлж байгааг зөв гэж бодож байгаа. Хэдэн жил тусдаа явсны хэрэг улс оронд ч, намд ч гарсангүй. Харин цаашид бодлогоо нэгтгээд явбал улс оронд маань ч хэрэгтэй.
-Та намынхаа лидер улстөрчдийн талаар юу хэлэх вэ. С.Баяр, У.Хүрэлсүх, Н.Энхбаяр, Сү.Батболд гээд тодорхой кадрууд байна шүү дээ?
-Ерөнхийлөгч бол намаасаа холдоод явсан ч манай намын аргагүй л нэг лидер байлаа. Лидерийнхээ үүргийг ч нэлээд гүйцэтгэсэн. Залуу улстөрч гэвэл одоогийн Ерөнхий сайд байна. Дараа дараагийн үеийн лидерүүд төрнө биз дээ. С.Баяр, Н.Энхбаяр, Сү.Батболд гээд манай намын хуучин кадрууд өнөөдөр учир дутагдалтай, янз бүрээр яригдаж байгаа ч гэсэн аргагүй тулгуур, үндсэн хүчин кадрууд. Энэ хүмүүсийн намд оруулсан хувь нэмэр, намыг авч явж байсан үйл хэргийг нь үгүйсгэх арга байхгүй.
-Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга танай намыг тараана гэж байсныг та юу гэж харж байсан бэ. Гэтэл ингэж ярьж байсан хүн өнөөдөр Ерөнхий сайдад зөвлөж байгаа шүү дээ?
-Энэ бол тун мунхаг шийдвэр. Мань хүний ерөнхий улс төрийн ойлгоцын хэмжээндээ л гаргасан шийдвэр юм уу даа. Намыг тараах асуудалд өөр олон шалтгаан байх ёстой. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн хувьд их л болчимгүй алхам хийчихлээ дээ гэж харж байсан. Би Ерөнхий сайд байсан бол ийм хүнийг яагаад ч зөвлөхөөр авахгүй. Цаад улс төрийн бусад тохироо янз бүрийн шалтгаан байдгийг үгүйсгэх аргагүй. Тэрнээс Л.Оюун-Эрдэнэд зөвлөх нь юу л болов гэж дээ. Бизнесээ хийгээд явбал өөрт болон улс оронд ч өгөөж нь хэрэгтэй сэн.
-Ардчилал, үг хэлэх эрх чөлөө өдөр ирэх тусам бүдгэрээд байна. Эрх баригчид дарангуйллаа тогтоолоо. Бизнесийнхэн дампуурч байна гээд нийгэм бухимдалтай байна шүү дээ?
-Энэ бол огт үндэслэлгүй яриа биш л байх л даа. Хэн бүхэнд ажиглагдаж, харагдаж байгаа зүйл шүү дээ. Ардчиллыг хумиад байна гэж хэлж чадахгүй. Гэхдээ хувийн хэвшил, бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих, тэдний хүчинд тулгуурлаж, засгийн бодлого явах тал дээр жаахан доголдолтой байгаа харагдаад байна. Сая Ерөнхийлөгч дээр цуглахдаа нэлээд ярьцгаах шиг боллоо. Гэхдээ ярианы үр дүн юу болохыг мэдэхгүй. Манайхан чинь нэг хурал хийж ярьчихаад л том ажил бүтээчихсэн юм шиг болоод санаа амраад өнгөрдөг шүү дээ. Тэр уулзалтын мөрөөр ямар ажлууд хийгдэх юм бэ гэдэг нь дуулдахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хэвшил, бизнесийнхэнд түшиглэж, яаж төрийн бодлогоо хэрэгжүүлж явах юм гэдгийг гаргаад ирэх болов уу гэж харж байлаа. Удахгүй гарч ирэх байх. Ерөнхийлөгч Засгийн газартаа чиглэл өгөх шиг болно лээ. Засгийн газар ямар шийд гаргах юм. Чиглэл өгөх гэж долоо, арав хонодог. Чиглэлийг нь аваад судлаад дахиад арав хонодог битгий болоосой.
Аргын тооллын аравдугаар сарын 12, Ангараг гариг. Билгийн тооллын 7, Суулга одтой, харагчин могой өдөр. Өдрийн наран 7 цаг 07 минутад мандан, 18 цаг 10 минутад жаргана. Тухайн өдөр үхэр жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба бич, тахиа жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр элдэв үйлд хянуур хандах хэрэгтэй ба ан гөрөө хийх, мал, адгуус муулах, хараал, жатхыг буцаах, газар лусын зан үйл хийх, өр барагдуулах, гэр бүрэхэд сайн. Ургаа мод таслах, газрын ам нээх зэрэг үйлд муу.
УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМООР: Шөнөдөө багавтар үүлтэй, өдөртөө үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө Яармаг-Сонгино орчимоор 7-9 градус, бусад хэсгээр 1-3 градус хүйтэн, өдөртөө 11-13 градус дулаан байна.
Хур тунадас: Ихэнх нутгаар солигдмол үүлтэй. Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар ялимгүй хур тунадас орно. Бусад нутгаар хур тунадас орохгүй.
Салхи: Шөнөдөө ихэнх нутгаар баруун өмнөөс, өдөртөө баруун аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр баруун өмнөөс баруун хойш эргэж, бусад нутгаар баруун өмнөөс секундэд 6-11 метр.
Агаарын температур: Шөнөдөө Дархадын хотгор болон Монгол-Алтай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Идэр, Тэс, Байдраг, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн голын хөндийгөөр 7-12 градус хүйтэн, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр 1 градус хүйтнээс 4 градус дулаан, бусад нутгаар 1-6 градус хүйтэн, өдөртөө Монгол-Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутаг, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчимоор 2-7 градус, Их нууруудын хотгор болон Нууруудын хөндийн зүүн хэсэг, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсэг, Орхон-Сэлэнгийн сав газраар 13-18 градус, бусад нутгаар 8-13 градус дулаан байна.
БАГАНУУР ОРЧМООР: Шөнөдөө багавтар үүлтэй, өдөртөө үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө 7-9 градус хүйтэн, өдөртөө 8-10 градус дулаан байна.
ТЭРЭЛЖ ОРЧМООР: Шөнөдөө багавтар үүлтэй, өдөртөө үүлшинэ. Хур тунадас орохгүй. Салхи баруун өмнөөс секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө 7-9 градус хүйтэн, өдөртөө 10-12 градус дулаан байна.