Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяртай ярилцлаа.
-Сайхан намаржиж байна уу. Тантай уулзалгүй нэлээд удсан байна. Та нар салхинд овоо явсан бололтой, борлож борогшсон харагдаж байна. Таныг энэ жил Хөвсгөл нутагтаа бүтэн зусч, намаржлаа гэж дуулсан…
-Харамсалтай нь нутагтаа бүтэн зусах боломж надад байсангүй. Харин наадмын өмнөхөн нөгөө газраас гараад нутгаа зорьсон. Ирэн очин, намаржин шахуу Хөвсгөл нутгийнхаа хангай хөвчөөр зоргоороо тэнэж байгаад саяхан хотын бараа харлаа. Хангай нутагт төрж өссөн юм болохоор уул устай газраа илүү санадаг, илүү татагддаг биз.
-Уул устай газар гэснээс таныг Хөвсгөл нутгийнхаа гол мөрөнд загас үржүүлэх ажлаа хийж явна гэж дуулсан. Тэр ажил тань хэр амжилттай явж байна вэ?
-Загас үржүүлэг бол миний биш, миний ээжийн эрхэлдэг ажил л даа. Би тэр ажилд нь туслах, дэмжих төдий л явдаг санаатай. Хөвсгөл аймагт хэрэгжүүлж байсан загас үржүүлгийн төсөл маань овоо амжилттай хэрэгжиж байсан. Сүүлийн хэдэн жил энэ ажил тасалдсан. Одоо энэ төслөө сэргээх, үргэлжлүүлэх санаа байгаа. Тиймээс энэ намар шинэ газартай танилцах, хуучин газраа эргэх, хүмүүстэй уулзаж зөвлөлдөх ажил байсан учраас тэр хавьд нэлээд удлаа.
-Таныг нөгөө айхавтар ковид туссан гэж сонссон, гайгүй юу?
-Тийм юм болсон шүү. Хөдөө хээр эрүүл агаарт уг нь сайхан явж байсан санаатай. Гэтэл хотод орж ирэх ажил гараад тэр ковидын давлагаанд нь өртсөн.
-Бие тань одоо сайн уу. Хэр тэнхэрч байна даа?
-Вакцин хийлгэсний хүчинд гайгүй давах шиг боллоо.Бие сайн уу гэснээс сая хөдөө явж байгаад нутгийн танил хөгшинтэй таарав. “Бие тань сайн уу” гэж түүнээс асуулаа.Гэтэл тэр өвгөн “Архаг олон өвчнөөсөө амсхийж чадвал алд энэ биеэ сайн гэнэ биз дээ, тийм үү” гэж хошигнож байх юм. Мань мэтийн насныханд яг таарсан үг шиг санагдсан шүү (инээв).
-Та ч инээд наргиантай юм ярьсан хэвээрээ л байх шив дээ. Монголын хамгийн том, нөлөө бүхий улстөрчөөс “Шоронд ямар байв” гэж асуухад хэцүү, асуухгүй байх хэцүү санагдаад л байна…
-“Хамгийн том мом” гэсэн наад манж үгээ орхи доо, Номио минь. Ийм үг надад үйлчилгээ үгүй. Хоёулаа манжаар биш, монголоороо сайхан ярилцъя. Гэхдээ удаан уулзаагүй улс учрангуутаа л шууд шоронгийн сэдвээр яриагаа эхлэх юм уу?
-Асуухгүй өнгөрч боломгүй сэдэв л дээ. Энэ талаар асуухгүй бол уншигчид маань ойлгохгүй, яриа маань үнэмшилгүй болно. Гэхдээ энэ сэдвээр яриагаа эхлэх нь танд таагүй санагдаж байвал явц дундаа энэ талаар асууж болно биз дээ?
-Ярианы эхэндээ байна уу, явц дундаа байна уу ялгаагүй л дээ. Энэ талаар ярихад би бэлэн биш байна. Цаг хугацаа өнгөрөг, санаа бодол маань жаахан цэгцэрч хэвэндээ орог дээ.
-Таны нэг найз “Шоронгийн тухай бүү ярь, бүү бич” гэж танд зөвлөсөн гэсэн. Тэгээд шоронгийн тухай сэдвийг бичиж байгаа дурсамжиндаа оруулах уу, болих уу гэж бодож байгаа тухайгаа та жиргэсэн байсан.Эцэстээ юу гэж шийдсэн бэ?
-Харин тийм. Тэр тухай хөнгөн шуурхай яриад, бичээд байхаар амархан сэдэв биш.Гэхдээ амьдралын маань нэгэн зурвас үе тэнд өнгөрөх шив дээ. Хайран цаг хугацаа. Жар гарсан хүний нэг хоёр жил бүү хэл, нэг хоёр өдрийн үнэ цэнэ өндөр. Ямартаа ч тэнд байхдаа үзсэн харсан, бодсон санаснаа бичиж үлдээх ёстой байх. Нэгэнт л амьдралын маань дурсамж юм бол миний амьдралд тохиосон сайн, саар бүх л юм орж байж үнэн мөнийн бүрдэл болох биз гэж ойлгож байгаа. Гэхдээ яг тэр сэдвээр би бичиж эхлээгүй байгаа.
-Эсвэл та энэ сэдвээс халгаад байгаа юм уу?
-Магадгүй. Ямартаа ч шууд л бичээд унадаг хөгжилтэй, зугаатай сэдэв биш. Тогтож бодох, эргэж санах, эргэцүүлэх хэрэгтэй байна. Одоохондоо би эргэж олдсон энэ эрх чөлөөгөө эдэлсэн шиг, хөдөө хээр туж завгүй явлаа. Тэгж байгаад бичиж эхлэх биз. Нэг их яарахгүй байна.
-Тэнд байхдаа та эргэлтээр дутаагүй байх. Гэхдээ бас хүрээд ирээсэй, энэ улс орны талаар хэдэн үг солилцох юмсан гэж бодож байсан хүн байв уу?
-Санасны зоргоор эргэлт аваад байдаг газар биш л дээ, тэр газар чинь. Ар гэрийн хэд маань эргэлтээр очдог байсан. Ах дүү, анд нөхдөөс маань ч очиж уулзаж байлаа. Гэхдээ олон хүн очоод байх боломжгүй нь ойлгомжтой. Хэн, хэзээ очиж уулзаж болох, болохгүй нь хуулиар заасан байдаг. Тэгээд ч үсээ хуу хусуулсан, шоронгийн дүрэмт хувцастай муухай царайлан сууж байсан надад энд тэндээс эргэлт аваад байх сонирхол байсангүй. Тэгэх тусмаа чиний хэлснээр “улс орны талаар” үг солилцсон шиг чухал амьтан тэнд сууна гэж юу байх вэ.
-Таны ар гэр, аж амьдрал эзгүй хойгуур чинь хэрхэн өнгөрч байсан юм бол оо?
-Би тэнд байхдаа нэг юм яс махандаа тултал мэдэрсэн. Яг үнэндээ бол торны цаана хоригдож байсан мань мэт бол яах вэ. Тэгс ингэсгээд л даваад гарна гэдгээ мэдэж байсан. Мань мэтээсээ илүү ар гэрийн хэд маань хүнд хохирдог юм байна. Тэр хэд маань бие, сэтгэлээрээ зовж шаналж байгааг нь харж, мэдэрч байгаа хэрнээ яаж ч чадахгүй байх нь хамгийн хэцүү даваа. За за, тэр яах вэ. Шоронгийн тухай сэдвээ ингээд орхиё.
-Таныг ойлгож байна. Сэдвээ арай өөрчилье. Шүүхээс оноосон хорих ялын тэн хагасыг нь эдэлсэн тул хуулийн дагуу таныг магадлангаар гаргасан гэсэн. Дээр нь “С.Баяр таван тэрбум төгрөг төлж, улсад учруулсан хохирлоо барагдууллаа” гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Хэр ортой мэдээлэл вэ?
-Нэг нь ортой, нөгөө нь оргүй мэдээлэл байна. “Улсад хохирол учруулсан” гэж намайг яллаагүй. Надад ял оноосон шүүхийн шийдвэрт улсад учруулсан мөнгө төгрөг, орлого зарлагатай холбоотой ямар нэгэн хохирол гэж тогтоож тусгасан юм байхгүй. Тэгсэн хэрнээ шоглоомтой гэж байгаа. Таван тэрбум гаруй төгрөгийн төлбөр төлөх “албадлагын арга хэмжээ” надад авсан. Намайг магадлангаар гарах боломжтой болгохын тулд ах дүү, анд нөхөд маань байдгаараа тусалсан, дутсаныг нь банкны зээл авч байж асуудлыг шийдсэн. Тэдний ачаар надад оноосон тэр их төлбөрийг хорих ялаа эдэлж байсан хугацаандаа үндсэндээ барагдуулсан шүү.
-Та улсад хохирол учруулаагүй юм бол ямар учраас танд тийм их хэмжээний төлбөр оногдуулсан юм бэ?
-Наадах чинь харин заавал асуух ёстой, хариултыг нь заавал авах ёстой асуулт мөн. Надад ял төлөвлөсөн улс бах таваа бүрэн хангах гэсэн шиг байгаа юм. Надад хорих ял өгөөд шоронд хийх нь арай л хангалтгүй санагджээ. Тэгээд л тэр их хэмжээний мөнгөн торгууль надад оногдуулав гэж би ойлгосон. Яагаад, ямар учраас, хуулийн ямар заалт үндэслэн намайг ингэж торгон шийтгэж байгаа учрыг нь мэдэх гээд шүүхээс тухайн үед нь би өөрөө, миний өмгөөлөгч олон асуусан. Бүлх залгисан мэт юу ч хариулаагүй. Гөлийгөөд л өнгөрсөн, шүүгч гэж тэр нөхөр. Тодорхой энэ асуултынхаа тодорхой хариуг авах гэж өнөөг хүртэл хөөцөлдөөд бараагүй л явна. Хариуг нь авна даа.
-Таныг шүүсэн шүүх хурал, танд ял өгсөн шүүхийн шийдвэрийн тухай танаас тодруулж асуумаар байна. Таныг Америкт байдаг долоон хаус, Оюу толгойн гэрээ гэх асуудлаар яллав уу, яав?
-Үгүй. “АНУ-д байгаа С.Баярын долоон байр” гэж мөн ч олон жил нохой шуугиулсан. Тэгээд дээр дооргүй хөөцөлдөж байгаад эдгээр байрны талаар АНУ-ын Хууль зүйн яамны холбогдох газраас олон баримт материал гаргуулж авсан юм байна. Америкийн тал эдгээр баримтаа АТГ болон прокурорт хүлээлгэж өгсөн юм байна. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн мөрдөн байцаалт болон шүүх хурлын явцад тэр олон баримт нь зарим нэгний хүлээж байсан үр дүнг өгөөгүй. Бүр эсрэгээрээ юм болсон. Тэр олон баримт нь явж явж намайг яллаж буруутгах биш, харин ч эсрэгээрээ намайг цагаатгаж зөвтгөх нотолгоо баталгаа болж таарсан. Тийм учраас тэр баримт материалуудыг уйгагүй хөөцөлдөж, АНУ-ын албан ёсны байгууллагад нь биечлэн хандаж, олж авчирсан албан тушаалтнуудад би гүн талархах ёстой.
-Яагаад тэр вэ?
-Яахав дээ. Үнэн мөнийг тогтооход хүчин зүтгэсэн учраас тэр. Тэдний хандсан АНУ бол хуулиа ягштал баримталдаг улс. Бүх юм нь бүрэн данс бүртгэлтэй, эрх зүйн зохицуулалттай. Миний найз Давааням болон миний охин Нандин нарын АНУ-д үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхэлж байхдаа байр худалдаж авч байсан мөнгөний гарал, эх үүсвэрийг тэд нэг бүрчлэн нягтлан шалгаж үздэг байсан юм байна. Ямар нэгэн сэжиг, эргэлзээ байсан бол тэдний бизнес нь эхнээсээ бүтэхгүй. Хуулийг нь зөрчсөн бол ял шийтгэл нь зайлшгүй. Хуулиа баримталдаг тийм л газар.
-Таны хувьд чухал баримтууд байж дээ…
-Тийм. Миний хувьд маш чухал баримт байсан. Миний найз, миний охин хоёрын байрны ихэнхийг худалдаж авсан цаг хугацаа нь Оюу толгойн гэрээ байгуулах бүү хэл, намайг Ерөнхий сайд болоогүй байх үед хийсэн бизнес арилжаа байсан нь баримтаар нотлогдсон. Тиймээс тэр хэдэн байрыг надтай шууд холбож миний өмч мэтээр зарлан шуугиулах, тэр тусмаа Оюу толгойн гэрээ байгуулахдаа авсан авлига энэ тэр гэж гүтгэх, яллах үндэсгүй нь батлагдсан.
-Тийм үү. Таныг Оюу толгойн гэрээ байгуулах явцдаа авсан авлигаар Америкт олон байртай болсон гэж олон жил ярьж, бичдэг байсан биз дээ?
-Тийм, тэр бол гаршсан пиар технологи нь мөн. Эхлээд хэвлэлээр нүүр нүдгүй балбаж гэмт этгээд болгож харуулна. Тэр хар пиараа үндэслээд хэрэг үүсгэж сүр дуулиантай зарлана. Ийм технологио зөвхөн над дээр биш, өөр олон хүн дээр хэрэглэсэн, санаж байгаа биз. Намайг, жишээ нь, кинонд гардаг “мафи” шиг гэмт бүлэглэл байгуулсан, авлига авсан, ”АНУ-д олон хаустай байгаа нь үүний нотолгоо” гэж шуугиулж байсан. Тэгээд “зохион байгуулалттай гэмт бүлэг байгуулсан” гэх онц ноцтой, 12 жилийн хорих ялтай зүйл ангиар эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. 2018 оны хавар хорих 461 дүгээр ангид хорьж, мөрдөн шалгах ажлаа эхлүүлсэн. Хоёр жил шалгасны эцэст надад тулгаж байсан тэр“онц ноцтой” гэгдэх хүнд ял нь замхарч алга болсон.
-Таныг яагаад ийм хүнд зүйл ангиар эхнээсээ ялласан юм бэ. Тэгж яллах үндэслэл, баримт байсан юм уу?
-Тийм үндэслэл, баримт байсан бол би 12 жилийн ялаа үүрээд явах байсан биз. Дотоод гадаадгүй ухаад, ухаад намайг буруутгах баримт байхгүй учраас тэр хүнд ялыг надад тулгахаа больсон. Гэтэл яагаад эхнээсээ ийм хүнд зүйл ангиар яллав гэж чи асууж байна. Хоёр үндсэн шалтгаан байсан болов уу гэж би боддог. Нэгд, Оюу толгойн гэрээ гэдэг бол эхнээсээ л авлига, хээл хахуулийн хар уурхай юм байна, мафийн бугшсан голомт нь юм байна гэж олон түмэнд харуулах, жигшүүлэх хэрэгтэй байсан биз. Хоёрт, Оюу толгойн гэрээ 2009 онд байгуулагдсанаас хойш есөн жилийн дараа надад эрүүгийн хэрэг үүсгэж 461-д хорихоор шийдсэн. Гэтэл намайг хорихын тулд миний хийсэн гэх гэмт хэргийн ял есөн жилээс илүү байх ёстой болсон. Тэгээд л би “онц ноцтой гэмт хэрэгтэн”, “мафийн толгойлогч” болж өргөмжлөгдсөн биз. Гэхдээ сүүлдээ бодит үнэнд яахын аргагүй гүйцэгдээд,тэр хүнд ял надад тулгахаасаа тэд өөрсдөө татгалзсан.
-Таныг тэгээд ямар хэрэг хийсэн гэж шүүхээс ял өгсөн юм бэ?
-Энэ нөхрийг яасан ч зүгээр орхихгүй гэсэн шиг надад өөр гэмт хэрэг бодож олсон. Намайг Ерөнхий сайд байхдаа 2009 онд “Петровис” компанийн түлшийг Оюу толгой ХХК-д хүчээр “шахсан” гэрээ байгуулахад нөлөөлсөн гэх шинэ ял тулгасан. Шинэ ялтай хэргээ шүүхэд шилжүүлнэ гэж тэд яарсан учраас хэт зохиомол юм хийсэн. “Шинжээчийн дүгнэлт” гэх юм гаргуулж, түүн дээрээ үндэслэн шинэ ял надад тулгасан. Тэр “дүгнэлт” дотор нь онигоонд ормоор юм олон байсан.
-Та яагаад онигоо гэж хэлж байгаа юм бэ?
-Яахав дээ. Бидний хувьд дэндүү эмгэнэлтэй тусаагүйсэн бол дэндүү инээдтэй гэмээр учраас тэгж хэлж байгаа юм. Ганц нэг жишээ хэлье. “Петровис” нь Оюу толгой компанид 2002 оноос хойш шатахуун нийлүүлж байж. Би тэр үед ОХУ-д Элчин сайд байсан. Надтай надгүй шатахуунаа нийлүүлээд хэдэн жил болж. Гэтэл энэ хоёр компанийн энэхүү бизнесийг 2007 онд Ерөнхий сайд болсон надтай заавал холбох гэж оролдсон. Эрүүл ухаан, энгийн тооцоо зэргийг умартталаа улайрсан. Жишээ нь, би шатахууны “шахаа” хийж, 2009 онд Петровис ХХК Оюу толгой компанитай гэрээ байгуулахад нь үнэхээр нөлөөлсөн юм бол энэ гэрээ нь Петровис ХХК-д өмнөхөөсөө илүү ашигтай тусах ёстой баймаар. Тийм биз.
-За тийм. Тэгээд яасан гэж?
-Гэтэл бодит байдал дээр 2009 оны гэрээний нөхцөл нь өмнөх хэдэн жилийнхээс арилжих нөхцөл, үнэ өртөг зэрэг хэд хэдэн үзүүлэлтээр Петровис ХХК-ийн хувьд дээрдсэн биш, дордсон байсан.Ийм утгагүй “шахаа” гэж байх уу. Өөр нэг жишээ. “Шинжээчийн дүгнэлт” гэх тэр баримтад буй тооцооллын хүснэгтэд үнийг хуулж бичихдээ мөр, орон алдсан учраас “сая төгрөг” нь “тэрбум төгрөг” болж хувирсан ч байх шиг. Санаатай, санаагүй хийсэн ийм алдааны жишээ цөөнгүй. Миний ярьж байгаа энэ бүх баримт хавтаст хэрэгт бэлхнээ байсан. Алга хийгээгүй бол одоо ч байгаа. Ийм дэндүү болхи алдааны талаар шүүх хурлын өмнө гомдол гаргаад нэмэр олоогүй. Онигоо шиг ийм “Шинжээчийн дүгнэлт” үндэслэж надад болон миний найз Даваанямд ял өгсөн байдаг. Бушуухан яллаад явуулах гэж арай л түүхий, арай л мангар юм хийсэн дээ.
-Таны хэлснээр тийм “мангар юм” хийсэн юм бол та энэ тухай яагаад одоо болтол ярихгүй байгаа юм бэ?
-Зүгээр ярих нь хангалттай биш, баримт гарган заргалдах ёстой асуудал учраас тэр. Ярихын хувьд гэвэл шүүх хурлын танхимаас шууд ачигдаад явсан учраас юм хум ярих боломж надад олдоогүй.Харин шүүх хурлын өмнө “Ийм ийм илэрхий алдаатай баримтаар шүүх гэж байна” гэж би яриагүй биш, ярьсан. Чамтай болон өөр бусад сэтгүүлчидтэй ярилцлага хийхдээ энэ тухай ярьж байсан санагддаг. Зөвхөн ярих ч биш. Шүүх хурлын өмнө Улсын Ерөнхий прокурорт дээрх асуудлаар ил захидал бичин нийтэлж байлаа. Нэмэр болоогүй. Прокурорт хандаад ч, шүүх хурал дээр нь юу ч яриад, яаж ч нотлоод, ямар ч баримт гаргаж дэлгээд нэмэргүй юм билээ. Цаанаасаа даалгавартай юм шиг л алхаа тас тас цохисоор байгаад ачаад явуулсан. Одоо бол зүгээр ярих биш, заргалдана. Хийсэн гэх гэмт хэргээ дахин шалгуулахыг шаардана. Үнэн мөнийг олж байж санаа амарна.
-Энэ хэлмэгдүүлэлт байв уу, дахиж ийм хэлмэгдүүлэлт гаргахгүйн тулд цаашид яах ёстой вэ, та юу гэж бодож байна?
-Баримт нотолгоогүй, онигоо шиг дүгнэлт үндэслэн хүнийг шоронд хийхийг юу гэж үзэх вэ. Ямар ч үндэслэлгүйгээр их хэмжээний торгууль ногдуулахыг юу гэх юм. Энэ бол хэлмэгдүүлэлт мөн. Би хэцүү нэрт тэр газраас гарч ирээд юм юм л сонслоо. Надад ял өгсөн тэр шүүгч нь өөр хэрэг дээр авлига авч байгаад баригдсан гэсэн. Тэгээд барьцаалагдсан, захиалгат ял өгдөг болсон гэлцэх юм. Шүүх хурлын үед тэр шүүгч байн байн завсарлага зарлаад л, утсаа барин гарч гүйгээд л, бидний хэргийг гэнэт тусгаарлаад л, барьцааны гэх их хэмжээний мөнгө авна гэх шийдвэр гаргаад л сонин сонин аашлаад байсан. Хэн нэгнээс тушаал заавар аваад байна уу гэмээр санагдаж, энэ тухай бид хэд хоорондоо ярилцаж байсан. Гэхдээ тухайн үед энэ бол бидний таамаг төдий байлаа. Гэтэл юу болсон гээч.
-Юу болсон гэж?
-Шоронгоос гараад би өөр нэг хачин баримт олж мэдсэн. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн ажилтан ч гэнэ үү, өмгөөлөгч ч гэнэ үү нэг хүний компьютерт “тэр нөхрийг хэргийг тэгж тусгаарлах, тийм барьцаа хөрөнгө гаргуулах, тэр нөхөрт тийм ял өгөх” гэсэн агуулгатай, бид хэдийн нэр дурдсан файлууд олдсон ч гэх шиг. Энэ үнэн бол үүнийг юу гэж ойлгох вэ. Захиалгаар, хэн нэгний зохиосон схемээр хэрэг шийддэг, ял өгдөг байсан юм уу. Ийм явдлыг юу гэж үзэх юм.Энэ бүхний учрыг заавал олох ёстой. Энэ учрыг олж, буруутан этгээдэд хуулийн дагуу хариуцлага заавал хүлээлгэх ёстой. Тэгж гэмээнэ дахиж ийм хэлмэгдүүлэлт гаргахгүйн баталгаа бий болно.
-Тийм баталгаа бий болно гэж та итгэж байна уу?
-Итгэж байна. Гэхдээ эргэлзээ бас байна. Ийм завхарсан юмыг нууж хаацайлах гэсэн оролдлого хийж байгаа тухай дуулдсан. Хууль хяналтын байгуулагынхан гэж бүгд завхарсан, худалдагдсан этгээдүүд арай биш л дээ. Улс төрийн хүрээ, мөнгө төгрөгтэй холбоотой тодорхой хэдэн этгээд л байдаг биз. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн ажилтан ч гэнэ үү, өмгөөлөгч ч гэнэ үү тэр хүний тэр файлын асуудал нь яван явсаар “биеэ үнэлэгч зуучилсан” гэх зөрчил болгох гэж байна гэж дуулдсан. Арай ч үгүй биз, арай ч тэгж зүрхлэхгүй биз гэж бодож байна.
-Таныг шүүсэн тэр шүүгч, тэр өмгөөлөгч гээд байгаа хүмүүсийн дуулиант асуудлууд аль хэдийнэ дэлгэгдсэн шүү дээ. Та мэдээллээс тасарсан байсан юм байна. Ингэхэд та тэнд байхдаа улс төр, нийгмийн амьдралын талаар мэдээлэл авч байв уу?
-Тэр бол мэдээллээс үндсэндээ тасардаг газар. Улс орон, хорвоо ертөнц бүү хэл, торны цаахан талд юу болж байгаа нь бүү мэд. Мэдээллийн байнгын урсгалд байж дадсан мань мэтэд бол хэцүү л юм билээ. Ар гэрийн хэд маань, анд нөхөдтэйгөө цөөн хэдэн минут уулзахдаа дотоод гадаад мэдээ яриад байлтай биш. Тэгээд ч хэнтэй ч уулзсан хажууд заавал нэг харгалзагч гозойлгодог журамтай газар юм билээ. Юу ярих, ярихгүйг журамлана. Хэргийн тухай яриа бол тас хориостой.
-Гарч ирээд нийгмийн амьдралд хөл тавихад эх орон чинь ямархан дүр зурагтай угтав, Монгол Улс танд яаж мэдрэгдэж байна?
-Тэндээс гарч ирээд нийгмийн амьдралд оролцоод, хөл тавиад байсан юмгүй. Ах дүү, анд нөхөд, ар гэрийн хүрээндээ л байж байна. Гэхдээ улс маань бүхэлдээ цар тахлын аюулд нэрвэгдэж байгааг бол мэдэрсэн. Өөрийн биеэр хүртэл мэдэрсэн.
-Ковидтой үеийн Монгол Улсын ирээдүйн дүр зургийг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?
-Улс орны хэмжээний юм ярих, дүгнэхийн тулд тийм хэмжээний мэдээлэлтэй байх хэрэгтэй. Надад тэр нь алга. Энэ цар тахал цаашаа яаж өрнөх, зүсээ яаж хувиргаж, шинэ ямар зовлон учруулахыг барим тавим мэдэж байгаа хүн, байгууллага, улс орон энэ дэлхийд алга шиг. Ийм нөхцөлд хувь хүн, улс нийгмээрээ ажил амьдралаа төсөөлж төлөвлөхөд улам л бэрх болж байна.
-Монголын төр засгийн ковидтой тэмцэж байгаа үйл ажиллагааг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?
-Төр засгийн байгууллагууд, ялангуяа эмч сувилагч нар маань чадлаараа л үзэж байх шиг. Ковидтой манайд тэмцэж байгаа байдлыг гадаад бусад орны байдал, статистиктай харьцуулсан баримт нийгмийн сүлжээнд үе үе гарах юм. Тэндээс үзвэл манайханд оноо ч байна, алдаа ч байна. Гэхдээ хөндлөнгөөс шүүмжлэх, муулах амархан. Шууд гардаад хийх, зүтгэх хэцүү. Ийм тодорхой бус, яах нь мэдэгдэхгүй, удаан үргэлжилсэн хүнд нөхцөлд ажиллах хувь тавилантай төр, засгийн байгууллага урьд өмнө байгаагүй. Цар тахал нүүрлээд жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Үүрэг хүлээж байгаа хэд маань туйлдаж байх шиг. Доод, дунд, дээд түвшинд ажиллаж байгаа хэдийнхээ сэтгэлийг нь сэргээх болон мөнгө төгрөг талаас нь дэмжиж урамшуулах ёстой байх. Ажил хийж, ачаа үүрч байгаа хүмүүст урам зориг хамгийн чухал шүү дээ.
-Та нийгмийн сүлжээнд нэлээд идэвхтэй. Энэ нь таны хувьд ямар ач холбогдолтой байдаг вэ?
-Олны дотор бужигнаж, санаа оноогоо солилцож, инээж ханиаж явах нь хүний суурь хэрэгцээ. Энэ хэрэгцээг хангах боломжийг нийгмийн сүлжээ олгодог болж. Тэр сүлжээ фэйсбүүк, инстаграм, тик ток гээд олон салаатай юм байна. Би бол түйтэр хавьд л сүүтгэнэдэг. Тэнд ороод удаагүй учраас ид сонирхолтой дээрээ явж байгаа. Товч тодорхой байх, цаг хэмнэх талаасаа түйтэр нь арай зүгээр юм шиг. Өглөө, орой түйтэрт ороод гарахад нийгмийн хэсэг яг одоо юугаар амьсгалж, юунд баярлаж, бухимдаж байгааг нь мэдэх боломжтой. Эсвэл замын түгжрээнд мөлхөж байхдаа цаг нөгцөөх сайхан хэрэгсэл гэж харж болно. Мэдээллийн эриний нэг давуу тал юм биз дээ. Гэхдээ түйтэрт олон ороод байх нь цаг их авдаг юм байна. Тийм их цаг зав надад алга. Аяга кофе, аглаг хээр зэрэг амьдралын том жижиг юмс үзэгдлийг өөртөө дахин шинээр нээж, таашаал авч яваа энэ үед ялангуяа.
-Таны бичсэн жиргээ хэдэн зуу, мянган хүний хандалт авах нь цөөнгүй. Та твиттерт орсон хоёр жилийн нэг жилийг нь аргагүйн эрхэнд өнжсөн.Жил гаруйхны дотор гуч гаруй мянган дагагчтай болсон харагдсан. Энэ бол ховор амжилт гэж үздэг юм билээ…
-Түйтэрийн орчин өвөрмөц юм байна. Нүүр тулан огт уулзаж байгаагүй, зүс царайг зургаас нь багцаалах төдий хүмүүстэй санал солилцох нь сонин юм. Заримтай нь тэгж яваад аль хэзээний танил шиг болчихсон ч байх шиг. Жиргээний олонтой жилийн дараа эргээд уулзахад таатай байлаа. Дагагч, дэмжигч олон байх тусам харилцах хүрээ тэлнэ. “А” гэж бичээд товч дарахад л энэ нь гуч гаруй мянган хүнд тэр дороо хүрч, хариуд нь “Б” гээд таймлайн руу ороод ирэх нь урамтай.
-Гэхдээ танд муугаар ханддаг хүмүүс илэрхий бас байх юм аа, харахад. Та тийм биеэ тоосон, өөрөөсөө дор гэж боддог хүмүүст тоомжиргүй ханддаг зантай юм уу?
-Надаас дээр, доор хүн юм гэж хандаж харилцдаг зан надад үгүй. Би хэнтэй ч харилцаж чадна. Хүн ёсны хүндэтгэлтэй харилцаа байх нь л чухал. Би ямар мөнгөн тэмдэгт биш, бүх хүнд таалагдах албагүй. Надад муу ханддаг, муулдаг хүмүүс байна. Байх ч ёстой. Тийм хүмүүстэй ч би харилцаж чадна, хэрэгтэй бол маргаж чадна. Тал талаасаа нотолгоо баталгаа гарган гоё маргах гоё ш дээ. Харин хэрүүл хийх би дургүй .Дээр нь тэнэг хүнтэй харилцаж хайран цагаа барах хүсэлгүй. Хүн таван үгнээсээ л танигддаг. Цөөн тэмдэгт дотор эргэлддэг түйтэрт тэгэх тусмаа. Хэрүүл өдөх, хараал зүхэл урсгахаас цаашгүй хүмүүстэй би зууралдаад байдаггүй, шууд л “блок” хийдэг болсон. Нэг сайхан үг байдаг. “Хамгийн том тансаглал бол хүн ёсны харилцааны тансаглал” гэсэн үг. Францын зохиолч Экзюперишийн хэлсэн үг. Залуу байхдаа энэ зохиолчийг шүтдэг байлаа. Одоо ч хэвээр.
-Өөр сэдэв рүү оръё. Оюу толгойн төсөл нийгэм дэх том сэдэв, хэрүүл маргаан дагуулсан энэ асуудал хэвээрээ л байгааг та юу гэж үзэж байна?
-Олон тэрбум ам.долларын том хөрөнгө оруулалт шаардсан, улс орны эдийн засагт том нөлөө үзүүлсэн мега төсөл учраас тэр биз. Зөвхөн Монголд ч биш, дэлхийн хаана ч гэлээ мега төсөл мега анхаарал татдаг, зөв буруу боллоо гэх мега маргаан үүсгэдэг тавилантай юм шиг. Манай орны хувьд ХХ зууны мега төсөл бол Эрдэнэт юм. XXI зуун гараад Оюу толгой гэх шинэ мега төсөл нэмэгдсэн.Таван толгой маань яван явсаар мега төслийн хэмжээнд хүрэх биз. Өөр шинэ мега төсөл алга. Тийм шинэ мега төсөл хэрэгжтэл Эрдэнэт, Оюу толгой, Таван толгой гурав олны анхаарал татсан,
маргаан хэрүүл үүсгэсэн мега сэдэв хэвээрээ л байх биз.
-Оюу толгойн төсөл хэрэгжиж эхлээд хэрүүл маргаантай арван хоёр жил өнгөрч. Одоогийн өндөрлөгөөс харахад та энэ төслийг юу гэж дүгнэдэг вэ?
-Үүнийг би биш, бодит байдал, цаг хугацаа хоёр дүгнэх ёстой биз. Би юу хэлэх вэ гэхлээр, гадна дотноос садаа их байсан ч, миний толгойлсон Засгийн газар Оюу толгойн гэрээг байгуулж чадсан.Түүнийг арав гаруй жил шүүн хэлэлцсээр л байна. Нохой хуцна, тэмээн цуваа урагшилна гэдэг шиг энэ зуур Оюу толгой маань, Таван толгой, Эрдэнэт хоёртой нийлээд улсын төсвийг бүрдүүлэх гол эх сурвалж болсоор ирсэн. Дашрамд хэлэхэд, Таван толгойн нүүрсний орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эхлэлийг манай л Засгийн газар тавьсан байдаг. Чи тэр үед хэдтэй байсан бэ?
-Арван долоотой байсан. Дунд сургуулиа дүүргэх гэж байсан…
-Чи залуу учраас тэр үеийг сайн мэдэхгүй байх л даа. Гэхдээ юу үнэн тэр үнэн. Оюу толгой, Таван толгой гэх энэ хоёр том төсөл гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монгол руу татаж чадсан. Эдийн засаг маань тэлсэн. Монгол Улс, Монголын эдийн засаг бизнес, монголчууд боломжийн мөнгөтэй болж эхэлсэн үе. Дараа дараагийн Засгийн газрууд бонд босгож, гаднаас илүү их мөнгө татах боломж нь нэмэгдсэн. Манай улс эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийн рекорд тогтоож байсан гээд нааштай үзүүлэлт байна. Буруу зөрүү юм ч бас гарсан. Олдсон мөнгөө буруу зөв үрсэн гээд яривал зөндөө юм бий. Гэхдээ ингэсгээд зогсъё.
-Оюу толгой гэх энэ том төсөлд өнөөдрийн эрх баригчид “Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги…” гэдэг байдлаар хандаж байна уу. Оюу толгойн гэрээнд үнэхээр засч залруулах зүйлс бий юү?
-Хоёр тал хэлэлцэж, өөр өрсдийнхөө эрх ашгийг заавал тусгах гэж оролдож, хэрэлдэж, тэмцэлдсэний эцэст байгуулсан гэрээ л юм хойно түүнд засч залруулах юм бий, бий. Төгс төгөлдөр юм гэж энэ хорвоод хаа байх вэ.
-Оюу толгойн гэрээний яг юуг засч залруулах ёстой гэж та үздэг вэ?
-Гол маргаан үүсгэдэг асуудал бол тэр үйлийн үртэй 34 хувь байгаа юм. Орд газрын 34 хувь биш шүү дээ. Хөрөнгө оруулагч гадны компанийн хувьцааны 34 хувь. 2009 оны долдугаар сард намайг Японд айлчилж “стратегийн түншлэлийн” тухай хэлэлцээр хийж байх үед УИХ-ын алдарт 57 дугаар тогтоол батлагдсан байдаг. Энэ тогтоолын дагуу тэр гадны компанийн хувьцааны 34 хувийг Монголын талд авахыг Засгийн газарт УИХ-аас үүрэг болгосон. Оюу толгойн орд газар гэдэг маань 100 хувь манай өөрийн өмч. Тийм байхад өрөөлийн нэг компанийн 34 хувийг яах гэж авах ёстой юм. 57 дугаар тогтоолыг зүтгүүлэн байж батлуулсан хүмүүс тэр үед ч, одоо ч үүнийг тайлбарлаж чаддаггүй юм. УИХ-ын тэр алдарт 57 дугаар тогтоолын дагуу гэрээ байгуулсан манай Засгийн газар, тэр Засгийн газрыг удирдаж байсан намайг л ил, далд буруутгасаар өдий хүрсэн.
-34 хувийг тэгээд яах ёстой юм бэ?
-Ярилцах л ёстой. Одоо ярилцаж, хэлэлцээр хийж байгаа гэж ойлгосон. Гэхдээ гараан дээр хийсэн гэрээний гол тохироог явц дундаа өөрчлөх амаргүй л байх. Цаг үе, нөхцөл байдал ч их өөрчлөгдөж. Бариулгүй чемодан гэж байдаг даа.Хаяхад хайран, аваад явахад хэцүү. 34 хувь бол тиймэрхүү л ачаа юм. Би энэ тухай олон ярьсан, бичсэн. Хоёр жилийн өмнө гарсан “Жар хоног…” гэх номондоо энэ талаар нэлээд дэлгэрэнгүй бичсэн. Өнөөдөр тэр төсөл хавиар яг юу болж байгааг би сайн мэдэхгүй. Оюу толгойн төслийн талаар олон улсын шинжээчдийн нэг дүгнэлт гарсан гэсэн. Оюу толгойн гэрээг биш, энэ гэрээг хэрэгжүүлж ирсэн менежмэнтийн багийн буруугаас олон асуудал үүссэн гэж дүгнэсэн гэсэн. Тийм бол зөв л дүгнэлт гарчээ гэж үзэж байна.
-Дубайн гэрээний талаар та юу гэж боддог вэ?
-Дубайн гэрээ гэж байхгүй, далд уурхайн ажлын төлөвлөгөө байдаг гэж би ойлгосон. Тэр төлөвлөгөөг нь би хараагүй, нягтлан судлаагүй. Таг зогссон байсан далд уурхайн ажлыг хөдөлгөх үүднээс энэ төлөвлөгөөг хийсэн гэж тайлбарладаг. Тэгэхдээ Оюу толгойн төслийн талаар гол шийдвэр гаргасан УИХ-тайгаа ярьж зөвшилцөөгүй, Засгийн газар дангаараа шийдвэр гаргасан юм байна гэж би ойлгосон. Ямартаа ч Дубайн гэх 2015 оны төлөвлөгөөнөөс болж манай талын нөхцөл муудсан гэж үзэж байгаа бол тэр төлөвлөгөөний үндэс нь болсон 2009 оны Оюу толгойн гэрээ угтаа бол муугүй эд байж гэх логик дүгнэлт гарч ирнэ. Тийм биз дээ.
-Монгол Улс том төсөл хөтөлбөрүүдээ ямар нэг байдлаар хөдөлгөж байж хөгжлийн хурдасгуур дээр гарна гэдэгтэй бүгд л дуу нэгтэй байгаа харагдах юм. Гэтэл том төсөл бүр нь бөөн хэл ам, хэрүүлийн шуугианы “бай” болох юм. Юундаа байдаг юм бэ?
-Том төсөл, тэгэх тусмаа мега төсөл гэдэг санасны зоргоор бүтэхгүй. Гадаад, дотоод нөхцөл бүгд бүрэлдэх ёстой. Дэлхийн зах зээлийн үнэ өртөг, конъюнктур, хөрөнгө оруулах хүсэл сонирхол гээд биднээс үл хамаарах гадаад хүчин зүйл олон бий. Харин дотооддоо бол улс төр, эрх зүйн тогтвортой байдал, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдад бий болгосон таатай нөхцөл, Монголын төрд, монголчуудад итгэх итгэл гээд биднээс хамаарах хүчин зүйлс бас олон бий. Төсөл нь том байх тусмаа түүнийг тойрсон хэл ам, хэрүүл маргаан ч том байдаг аж.Дотооддоо үл ойлголцол байхаас гадна түүнийг нь гаднаас тэтгэн дэвэргээд байдаг нь улам л тодорхой болж байх шиг. Гэхдээ том төсөл том эрсдэл, том шуугиан үүсгэдэг хэдий ч, том хожил, том хөгжил авч ирдэг юм шүү дээ. Том төсөлгүйгээр Монгол Улс том хожих, том алхах боломжгүй.
-Та Ерөнхий сайд байхдаа Оюу толгойн төслөөс гадна Таван толгой, ураны төсөл зэрэг асуудал шийдэх гэж нэлээд зүтгүүлсэн гэдэг. Тэр үеийн гадаад, дотоод улс төрийн нөхцөл байдлын онцлог ямар байсан бэ?
-2007-2009 онд дэлхийд хэд хэдэн хямрал дараалан нүүрлэсэн. Банк санхүүгийн хямрал эхлэсний дараахан хүнсний хямралын аюул нэрвэсэн. Улаанбуудайн үнэ гэнэт хоёр гурав дахин нэмэгдэж олон орон, түүний дотор Монгол Улс модоо барих дөхсөн. Бид тэр үед хэрэглэдэг буудайнхаа 75 хувийг импортоор авдаг байсан. Дээр нь газрын тосны үнэ тэнгэрт хадаж нэг баррель нь 145 ам.доллар хүрсэн. Энэ бол шатахуунаа гаднаас зөөдөг манайх шиг улсад бол сүйрэл. Монголын инфляцид нөлөөдөг гол гурван зүйл байдаг. Тэр бол мах, гурил, шатахууны үнэ. Махаа дотооддоо зохицуулаад болгоод байж болно. Харин гурил, шатахууны хувьд гаднаас хараат байх гэдэг том зовлон. Хүнд хэцүү үе байсан шүү. Гэхдээ хямрал мөнх үргэлжилнэ гэж үгүй. Хямралын үе шувтрахаар өөрийн болон хажуу хавийн улс орны эдийн засаг өлсөж цангана. Хэрэгцээ огцом нэмэгдэнэ. Түүний дотор түүхий эдийн хэрэгцээ. Тэр нь бидэндээ шинэ боломж болж хувирсан.
-Тэр үед таны бодож байсан бодол, олсон ололт, гаргасан алдаа юу байв?
-Тэр тухай одоо ярих хэрэг байна уу. Бодож төлөвлөсөн зарим ажлаа хийж чадсан, заримыг нь бол чадаагүй. Чадаагүй ч юу байх вэ. Цаг хугацааны болон нөхцөл байдлын хувьд амжаагүй. Би хоёр жил хүрэхгүй хугацаанд Ерөнхий сайд хийсэн. Энэ зуур УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн гэх хоёр ч том сонгууль хийх ёстой байсан. Сонгууль бол нэг талаасаа ардчилал, нөгөө талаасаа бол ажлын садаа. Алдсан, оносны хувьд гэвэл аль аль нь байгаа. Дүн, дэнсийг нь цаг хугацаа гаргах биз гэж би түрүүн хэлсэн.
-Сонгуулийн тухай та ярьсан учраас энэ тухай хэдэн юм асууя. Таныг сүүлийн хэд хэдэн сонгуулиар намынхаа штабыг албан бусаар удирдаж ажилласан гэдэг. Харин саяхан болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ажилд мэдээж оролцож чадаагүй. Оролцоогүй гэлээ ч энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?
-Хэд хэдэн сонгуульд би намын сонгуулийн ерөнхий менежер хийж, дараа нь намын дарга байхдаа сонгууль удирдаж байсан. Тэрнээс хойш бол сонгууль монгууль удирдаад байсан юм надад үгүй. Намын шинэ залуу дарга нар асууж зөвлөлдье гэхэд хэдэн юм хэлж явснаас цаашгүй. Сонгуулийн технологи ч одоо үед улам нарийссан байна. Судалгаанд илүү суурилсан, нийгмийн сүлжээний онцлогийг бодолцсон, шинжлэх ухааны илүү үндэстэй хийдэг болж. Өнгөрсөн хавар болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувьд гэвэл би хөдөөний хорих ангид сууж байлаа. Хөндлөнгөөс харахад энэ сонгуулийн бэлтгэл ажлыг сүрхий базааж, ойрын болон хэтийн төлөвлөлтийг эртнээс нарийн хийж гэж санагдсан. Зөвхөн намын хүрээндээ бус, өргөн хүрээнд ажилласан нь үр дүнгээ өгсөн байна гэж харсан.
-МАН өнөөдөр төрийн бүх удирдах байгууллагад сууж байна. Нэг намын дарангуйлал тогтох нь гэх зүйл яригдах юм. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?
-Би юу хэлэх юм. Сонгуулийн үр дүн л ингэж гарсан байна. 2012, 2013 онд яалаа. Төрийн гурван “өндөрлөг” гурвуулаа АН-ын каадрууд байсан биз дээ. Тэр үед “Нэг намын дарангуйлал тогтох нь” гэж сүржигнэж байлуу. Үгүй шиг санагдах юм. Одоо бол сонгуулийн дүн эсрэгээрээ буусан байна. Цаг цагаараа, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй гэдэг нь дахин дахин нотлогдоод л байна. Үүнийг одоогийн эрх баригчид болон эрх барихыг горилогчид хаа хаанаа санаж явахад илүүдэхгүй биз.
-Улс төрийн намуудын бодлого, ирээдүйн дүр төрхийг та яаж харж байна?
-Яаж ч хараагүй сууж байна. Би наад сэдвээс чинь дэндүү холдсон гэдгээ л мэдэж байна.
-Та нам, улс төрийн сэдвээр цааш нь ярих дургүй байх шиг. Гэхдээ энэ сэдвийн төгсгөлд нь танаас заавал асуух ёстой нэг асуулт асууя. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө МАХН, МАН-тай нэгдсэн. Таны бодлоор хоёр намын энэ нэгдэл зөв үү?
-Нэгдэл ч биш юм аа. Энэ хоёрын нэг жижиг хэсэг нь нэг хэсэг салж явсан. Өөрийн дураар салсан. Голын жижиг салаа нэг хэсэг тусдаа урсдаг шиг.Одоо мөн л өөрийн дураар татан буугдаад төрхөмдөө буцаж. Голын салаа татуурга үндсэн урсгал голдиролдоо буцаад нийлэхийг хоёр гол нэгдлээ гэхгүй биз дээ. Гэхдээ нэр томьёо энд тийм ч чухал биш. Эцсийн дүндээ болох ёстой юм жамаараа болжээ гэж би хүлээж авсан.
-Таныг том стратегич гэдэг. “Стратегийн бодлого” гэж юу вэ, манайд тэр нь бий юү, гадаад орнуудад ямар байдаг юм бэ?
-Том стратегич. Ай яа. Улсын наадмаар бөх цоллож байгаа юм шиг бас л сүр чимэгтэй дуулдаж байх чинь.Цоллон хөөргөж байгаад цовдлож дэлгэдэг энэ аргыг чи танай сонинд байсан, авьяас нь дэндсэн лут сэтгүүлч Б.Ганчимэг эгчээсээ сураа юу (инээв). Хүн л юм хойно муу ах чинь магтаалд нугасгүй. Гэхдээ сүржин үгэнд сэжигтэй, цаасан малгайд хажигтай ханддаг. Үүнийгээ би Б.Ганчимэгт ч хэлж байсан, чамд ч гэсэн хэлээд л байна, Номио минь. Стратеги судлалын хүрээлэнд би нэг хэсэг ажиллаж байсан нь үнэн. Стратеги судлалын хүрээлэнгээс цалин авч байлаа гээд шууд том стратегич болчихгүй л байх. За за, тэр ч яах вэ.Стратегийн бодлого гэдэг нь зайлшгүй байх ёстой зүйл. Альч улс орон хол ойрын төлөвөө, сайн муу талаа, гадаад дотоод хүчин зүйлээ, орлого зарлага гэх мэт олон зүйлээ цогцоор нь харж, төсөөлж, төлөвлөж чадвал тэр нь стратегийн бодлого болох үндэс нь биз.
-Дэлхийн чиг хандлага, ерөөс улс төр, эдийн засаг, геополитик ямар чиг рүүгээ яваад байна вэ?
-Наадах чинь ч бас дэндүү том асуудал байна. Товчоор хэлэхэд, дэлхийн том улс гүрнүүд дахиад л талцаад, шинэ хүйтэн дайн дэгдээд эхлэх шиг. Бидний хувьд хуучин зууны төгсгөл, шинэ зууны эхэнд биднийг дулаан элчээрээ сайхан ээж байсан үүлэн чөлөөний нар үгүй болж байх шиг. Дэлхийн болон бүс нутгийн энэ том талцалд нь өртчихгүй шиг, хөрш хоёр оронтойгоо болон гурав дахь хөрш гэдэгтэйгээ эвтэй найртай, харилцан ашигтай аятайхан яаж явах вэ гэдгээ нухацтай бодох, хөдлөх ёстой цаг.
-Хоёр хөрш орны манайх руу чиглэсэн ямар бодлого байдаг вэ. Тэдэнтэй бид ямар бодлого барих ёстой юм. Гуравдагч гүрнүүдийн манайд чиглэсэн бодлого нь юу юм бэ. Дэлхийн хоёр том гүрний дунд бид хэрхэн тоглолт хийж гурав дахь хөрш гэдэгтэйгээ харилцаагаа яаж зузаатгах вэ гэсэн олон асуулт цаана нь бас бий…
-Бурхан Гончигсүм минь… Ямар лут лут асуултууд вэ. Мэдээлэлгүй надад дэндүү ахадсан олон сэдэв байна. Дэлгэрүүлж яривал асуулт болгон чинь ярилцлагын биш, судалгааны сэдвүүд байна. Тэр айхавтар шугуй руу оролгүй ганц нэг зүйл л онцолъё. Давын өмнө бид ямар нэгэн “тоглолт” хийх гэж оролдох огт хэрэгггүй. “Тоглолтоор” хэнийг ч барж идэхгүй болсон хорвоо. Зүгээр л тооцоо судалгаагаа няхуур хийж, бодлогоо зөв гаргаж, хэлсэн тохирсондоо эзэн байх ёстой.Тэгээд л тэр. Нөгөөтэйгүүр, манайхан “ах дүү, мах дүү” гэхгээд байдаг. Эсвэл шууд л “атаат дайсан” болгож харах гэнэ. “Мөнхийн ашиг сонирхол гэж байхаас, мөнхийн ах дүү, мөнхийн дайсан гэж үгүй” гэсэншүү үг байдаг. Туйлын үнэн үг. Хоёр хөрш ч бай, гурав дахь хөрш ч бай тэд бүгд Монголыг чиглэсэн нарийн бодлоготой. Тэр нь Монголыг яаж өөд татах, монголчууд биднийг яаж жаргаах вэ гэсэн бодлого огт биш. Өөрийнхөө том ашиг сонирхолд нийцүүлэн жижиг Монголыг яаж ашиглах вэ гэсэн л амиа бодсон бодлого байгаа. Тэрнийг нь нарийн мэдэж мэдэрч, зөв хариу барьж, тэнцвэртэй бодлоготой байх нь бидний хувьд амин чухал асуудал юм даа.Өөр ч юу хэлэх вэ дээ. Том том сэдвээр хамаа намаагүй л ярилаа, гадаад дотоод улс төрийн талаар баахан цуурлаа шив дээ (инээв).
-Та улс төрд цаашид оролцох уу. Улс төрд оролцохгүй бол улс төр чамаар оролдоод эхэлнэ гэдэг үг байдаг даа.
-Би “Улс төрөөс гарлаа. Гарахдаа гэрлээ унтраасан шүү” гэж хэлээд гарсан.Танай сониноор дамжуулж хэлж байсан санагдана. Тэрнээс хойш арав гаруй жил өнгөрч. Гэтэл орхиод гарсан улс төр намайг үе үе оролдсон хэвээр л. Улс төр ч гэж дээ. Улс төр бол бодлого. Намайг оролддог нь нэг муу арчаагүй улстөржилт. Улс нийгэмд огт нэмэргүй, харин хувь хүнд нэн хохиролтой тийм улстөржилт. Заримдаа ч боорцог хөдлөөд ханцуй шумлан эргэж ороод зад авмаар санагддаг. Нуугаад яах вэ. Гэхдээ би улс төрд эргэж орохгүй. Хувийн юмаа шийдэх, өс хонзон авах гэж улс төрд орох ёсгүй. Бүтэх ч үгүй. Тэгээд ч миний, манай үеийн улс төрд байх цаг үе өнгөрсөн, тэгдэг нас маань ч биш болсон гэж боддог.
-Цаг үе гэснээс та 2005 онд ОХУ-аас буцаж ирээд таны сая дурссан Б.Ганчимэг эгчтэй ярилцаж байсан юм билээ. “Таны улс төрийн цаг хэд болж байна” гэх асуултад нь “Өглөөний 7:30 болж байна. Миний ажил удахгүй эхэлнэ” гэж хариулж байж. Одоо тэр асуултад та юу гэж хариулах вэ?
-Миний хувьд ажлын цаг дууссан. Улс төрийн ажлын цаг шүү дээ. Улс төр талаас нь харвал одоо үдэш оройн 19:30 орчим болж байгаа биз. Ажлаа тараад гэртээ харьж яваа цаг.
-Миний нас биш болсон гэж та сая хэллээ. Гадаадад, ялангуяа Азийн улс орны улс төрийн оргилд байх нас 70 гараад л гэдэг юм билээ. Яагаад тийм юм?
-Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудын энэ жишиг уг нь зөв санагддаг. Гэхдээ манайх арай өөр.Дундаж насжилт, тогтсон уламжлал энэ тэрээсээ хамаарч өөр байдаг биз. Манайх балчир залуудаа улс төрийн том том албан тушаалд очиж, сайд даргаар томилогддог практиктай. Ийм практик аль дээр социализмын үеэс л явсан. Би ч тэр практикийн нэг төлөөлөгч нь мөн. Одоо ч тэр практик маань үргэлжилсээр. Азийн улс орнуудад тийм юм байхгүй. Тэд уламжлалт иерарх тогтолцоотой, одоо яригддаг мерит гэгддэг зарчмаа эртнээс баримталсан. Урт шатаар удаан мацсаар тавь гарч байж, шигшигдэж байж сайд дарга болвол болно. Үгүй бол үгүй. Яваандаа манай дундаж наслалт нэмэгдээд, улс төр арай тогтворжоод, хүн ам нэмэгдээд Азийн энэ сонгодог жишгээр явдаг болно биз гэж бодогддог. За, одоо болно биз дээ. Хоёулаа нэлээд удаан ярилцлаа. Сонины чинь нүүр хүрэхгүй.
-Ярилцлагынхаа төгсгөлд ганцхан юм асууя. Та маш сонирхолтой, үйл явдлаар дүүрэн амьдралтай хүн шиг санагддаг. Гэхдээ таныг бодохоор “Монголын төр зүтгэсэн хүндээ халтай” гэх үг санаанд орж ирдэг. Та туулж өнгөрүүлсэн амьдралдаа харамсдаг уу?
-Хүнд хүнд асуултаар булсаар л дуусгах юм даа. Юу ч гэж хариулмаар юм бэ дээ. Сайн саар хоёр нийлж сав дүүрдэг гэдэг байх аа. Би хийсэн, хэлсэн зүйлдээ харамсаад байдаггүй. Харин хийж амжаагүй, хэлж чадаагүй, зүрхлээгүй зүйлдээ бол харамсдаг.
-Хэлж зүрхлээгүй зүйл гэж та юуг хэлж байна вэ?
-Бүхнийг нэг дор ярина гэж юу байх вэ. Дараа яръя.
-За тэгъе. Танд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсье.
-Ерөөл бат оршиг.
