Month: August 2021

Японы Хигашиосака хотноо болсон Олон улсын химийн олимпиадаас Монголын баг хоёр мөнгө, нэг хүрэл, нэг тусгай байрын шагнал хүртжээ.

Олон улсын хэмжээнд зохиогддог нийт зургаан олимпиад байдгаас энэ жил манай улсын баг тамирчид математик, мэдээлэл зүй, хими, биологи, физик гэх таван төрөлд оролцож 19 шагнал хүртсэн юм. Үүнд хоёр алт, зургаан мөнгө, долоон хүрэл медаль, дөрвөн тусгай байрын шагнал тус тус багтжээ. Олон улсын химийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэн “hobby” сургуулийн сурагч А.Ирмүүнтэй ярилцлаа.

-Олон улсын олимпиадад амжилттай оролцсон танд баяр хүргэе. Тэмцээний талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Баярлалаа. Олон улсын 53 дугаар олимпиад Японы Хигашиосака хотод зохион байгуулагдлаа. Нийт 79 орны 309 хүүхэд ур чадвараа сорьсон. Дэлхийн бүх л шилдэг сурагчид чуулдаг том олимпиад л даа. Манай улсаас дөрвөн хүүхэд оролцлоо. Миний тухайд анх удаагаа оролцож хүрэл медаль хүртлээ. Энэ тэмцээнд улс орнуудаас шилдэг дөрвөн хүүхдийг л шигшиж оролцуулдаг. Би эхлээд сургуулиасаа шалгарсан. Улмаар дүүрэг, нийслэл, улсын олимпиадуудад амжилттай оролцсон. Эндээс эхний 10 хүүхэд шалгаруулж сорил аваад хамгийн өндөр оноотой дөрвөн хүүхдийг шалгаруулж олон улсын олимпиадын эрх олгосон.

-Химийн шинжлэх ухаанд анх хэрхэн татагдаж байв. Хэдэн жил судалж байна вэ?

-Анх тавдугаар ангид ороход бодис холиод л өнгө нь өөрчлөгддөг талаар судалдаг хичээл их сонирхолтой санагдаж байлаа. Өмнө нь кинон дээрээс л бодис холиход өнгө нь өөрчлөгддөг талаар харж байсан л даа. Судлаад үзэхэд их сонирхолтой санагдсан шүү. Ингээд л химийн элемент, томьёо цээжлээд л гэр бүлийнхэндээ шалгуулдаг болсон. Намайг долдугаар ангид ороход Сосорбарам гэж багш манайд шинээр шилжиж ирсэн юм. Намайг их дэмжинэ. Янз бүрийн сурах бичиг нэмэлтээр өгнө. Жаахан гүнзгий судлаад үзэхэд үнэхээр сонирхолтой. Намайг химийн шинжлэх ухаанд хөтөлж, суурийг маань зөв тавьж өгсөн хүн бол Сосорбарам багш маань гэж талархаж явдаг. Ингээд Энхбаяр багштайгаа нийлж илүү лавшруулж судалж тэмцээн уралдаанд ордог болсон. Наймдугаар ангидаа есдүгээр ангийн хүүхдүүдтэй өрсөлдөж улсын олимпиадаас мөнгөн медаль хүртэж байсан маань санаанаас гардаггүй юм. Улсын олимпиадад оролцож хүрэл медаль хүртэж байлаа. Энэхүү шинжлэх ухааныг илүү цааш нь судлах сэдэл тухайн үед төрж байсан шүү.

-Олон улсын олимпиадад анх удаагаа оролцоод л хүрэл медаль зүүжээ. Тэмцээндээ хэрхэн бэлтгэв?

-Сорил авахад дөрвөн хүүхэд л шалгарч үлдсэн. Цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалж гэрийн нөхцөлд л бэлтгэл хийсэн. Өдөрт дөрвөн цагийг зарцуулсны үр дүн гарч медаль хүртлээ.

-Цар тахал биднээс амьдралын шинэ хэв маяг шаардаж байна шүү дээ. Танд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Компьютерийн ард удаан хугацаанд суух амар биш юм. Нөгөө талдаа гэрээс сургалтад хамрагдахад хувиараа бэлтгэл хийх цаг их гарсан. Жаахан эргэлзээтэй зүйлсээ бататгах хугацаа гарч байсан гэж ойлгож болно. Менделеевийн нэрэмжит олон улсын олимпиадад оролцсон маань сая том туршлага болсон шүү.

-Д.И.Менделеевийн олимпиадад ямар амжилттай оролцов. Өргөн цар хүрээтэй том тэмцээн шүү дээ.

-Д.И.Менделеевийн олон улсын олимпиадын тэмцээнд туршлага маягаар орсон л доо. Саяны тэмцээнээс ч илүү өргөн цар хүрээтэй тэмцээн Унгарт зохион байгуулагдсан юм. Энэ тэмцээнд онлайнаар өрсөлдөж хүрэл медаль хүртсэн. Монгол сурагчдаас медаль хүртсэн анхны тохиолдол нь энэ юм билээ. Миний аав боксын олон улсын хэмжээний мастер цолтой хүн. Хоёр ч олимпийн наадамд орж өрсөлдөж байсан хүн л дээ. Аав маань анх Унгарт анхны олон улсын тэмцээндээ тулалдаж байсан юм билээ. Би ч Унгарт болсон Д.И.Менделеевийн тэмцээнээс хүрэл медаль хүртээд их бэлгэшээсэн. Их ч баярласан.

-Таны тухайд химийн шинжлэх ухааныг дагнаад судлаад явж байна гэж ойлголоо. Судлахын ач холбогдол нь юу юм бэ?

-Анх өнгөлөг гоё зүйлс гаргаж авдаг юм байна. Эм зүйтэй холбоотой юм байна гэж боддог байлаа. Судлаад үзэхэд бүх л зүйл хими юм байна гэдийг ойлгож авсан. Хүмүүс бид өөрсдөө бүгд л химичид. Жишээ нь, агаар дахь хүчилтөрөгчийн хийг аваад буцаагаад нүүрсхүчлийн хийг гаргаж байгаа. Энэ дунд олон үйл явц өрнөнө. Энгийнээр тайлбарлавал хүмүүс химийн үйлдвэр л гэсэн үг. Хими бол эргэн тойрон дахь бүх зүйл. Судлаад үзэхэд үйл явц хэрхэн үргэлжилж байгаа нь үнэхээр сонирхолтой.

Миний сонирхлыг татсан гол зүйл нь хими харилцан үйлчлэлээр яагаад өөрчлөгдөж байна, үйл явц нь хэрхэн үргэлжилж байгаа явдал нь гэж хэлж болно. Жишээ нь, нарны хэт ягаан туяанаас хамгаалдаг азон хэрхэн үүсч, хэрхэн уусч алга болдгийг химийн урвалаар тайлбарлаж өгдөг. Тухайн үйл явц хэрхэн үргэлжилдэг нь илүү сонирхолтой. Тусгай бэлтгэгдсэн схемчлэлээр ийм бодистой ийм бодис хольж халааж урвалд оруулбал бүтээгдэхүүн нь иймэрхүү байх боломжтой гэх мэтчилэн судалгаа байдаг л даа.

Түүнчлэн H1N1 вирус хүний биед орж хэрхэн хуваагддагийг судалж байсан л даа. Хуваагдал нь хүний эмзимтэй холбоотой юм байна. Түүнийг нь блокловол тухайн вирус олон хуваагдахгүй, хүний эмзимийг блоклодог бодисыг гаргаж авч байсан. Ингэснээр тухайн вирус нэг их аюулгүй болж ирж байгаа юм. Сүүлийн үеийн судалгаагаар металл шинжлэх ухаан маш хөгжиж байна.

-Та дэлхийн хэмжээний олон улсын олимпиадад эх орноо төлөөлөн оролцож хүрэл медаль хүртлээ. Өмнө тань ямар боломж нээгдэж байна вэ?

-Оролцож байгаа нь өөрөө том амжилт. Оролцохын тулд бэлтгэнэ, олон бодлого бодно. Илүү туршлагажиж, илүү өөрийгөө нээнэ, илүү хөгжинө л гэсэн үг. Би олон улсын олимпиадаас медаль хүртсэнээр дэлхийн хаана ч, ямар ч сургуульд орох үүд хаалга нээгдлээ гэж хэлж болно.

-Цаашид өөрийгөө хөгжүүлэх тал дээр хэрхэн ажиллахаар төлөвлөж байна вэ. Ямар мэргэжил эзэмшихээр төлөвлөөд байна?

-Онолын химич болно. Онолын химич илүү физик хими талдаа ажилладаг мэргэжил. Физик химийг кинетик тал руу нь судлах илүү сонирхолтой. Кинетик хими нь урвал хэрхэн явагддаг талаар судалдаг л даа. Кинетик хими цаашлаад механизм тал руугаа ордог. Тухайн кинетик урвалын хурдыг хэмжсэний үр дүнд молекулууд нь ингэж харилцан үйлчилж байна гэдгийг судалдаг.

-Одоогоор сонгож буй мэргэжлийн чинь ач холбогдол юу вэ. Улс орны хөгжил дэвшилд ямар хэрэгтэй вэ?

-Би танд сая суурь ойлголт л хэлсэн л дээ. Энэ мэргэжил үйлдвэрлэлд маш хэрэгтэй. Эрчим хүчтэй ч холбоотой. Нарийвчлаад хэлбэл, эрчим хүчийг илүү ашигтайгаар хэрхэн ашиглаж болох вэ, кинетикийг ахисан түвшинд судалснаар технологи илүү хөгжинө гэж ойлгож болно. Үүнээс гадна эмзүй дээр ч чухал нөлөөтэй. Жишээ татаад ярихад, ДОХ гэж аймшигтай өвчин бий. Хүний биед яагаад хортой вэ гэхээр ДОХ-ын молекулууд өөрчлөгдөөд яваад байдаг. Тийм судалгааг кинетик судалдаг хүмүүс л хийдэг. Хурдыг хэмжсэнээр тухайн өвчнийг хэрхэн удаашруулах вэ, ийм үед нь ямар бодисоор дайрсан нь дээр вэ гэх мэтчилэн судалдаг. Энэ талаас нь харвал үйлдвэрээс гадна эрүүл мэндийн салбарт чухал үр нөлөөтэй.

-Өнөөгийн нийгэмд шинжлэх ухаанд тархиа гашилгах хүүхэд цөөрч. Заал тойрч гүйж байгаад л олимп, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль зүүж амьдралын баталгаагаа бий болгочих сонирхолтой хүмүүсээр нийгэм дүүрсэн байна. Цаашдын хөгжил дэвшилд мэдээж инженерүүд хэрэгтэй. Химийн шинжлэх ухааны салбар луу залуусыг хэрхэн татах вэ?

-Хими бол биологи, физик хоёрыг холбож өгдөг. Хими сурснаар хүрээлэн буй орчны нууцыг тайлна. Жаахан хүүхэд эцэг эхээсээ асуудаг шүү дээ. Тэнгэр яагаад цэнхэр өнгөтэй юм бэ, ус яагаад буцалдаг юм бэ? Юм яагаад унадаг юм бэ? гэх мэтчилэн асуултыг тогтмол асуудаг. Энэ үед нь асран хамгаалагч тайлбарлаж байх нь чухал. Манайхан дараашаагаад, үзэл бодлыг нь няцаагаад хаячихдаг. Тухайн үед нь тайлбарлаад өгвөл сонирхолдоо хөтлөгдөөд хүүхдийг нээж өгдөг ач холбогдолтой. Сониуч занг нь дэмжээд өгмөөр санагддаг. Шинжлэх ухаанаар явах хүн сониуч, эрмэлзэлтэй байх нь хэрэгтэй. Эрмэлзлийг нь өдөөж өгөх нь чухал гэж хэлээд байна л даа. Өнөө үед бол google-ээс хайгаад л тайлбарлаад өгөх боломжтой.

-Олон улсын олимпиадад монгол сурагчид өндөр амжилт үзүүлж байна. Цааш нь хөгжүүлээд чадварлаг мэргэжилтэн бэлтгэхэд ямар дэмжлэг шаардлагатай вэ?

-Манай сурагчид олон улсад өндрөөр үнэлэгддэг. Энэ нь сая тод харагдлаа. Цааш нь хөгжүүлэхэд бааз хэрэгтэй. Үүнийг ойлгож дэмждэг хүмүүс нь ховор байна л даа. Шинжлэх ухааны салбараа дэмжээд өгвөл соёл урлаг, спортоос илүү үр дүн гарна. Улс орны хөгжлийн түвшинг шинжлэх ухаан л тодорхойлно шүү дээ.

-Та ямар хоббитой вэ?

-Би марк цуглуулдаг. Миний төрсөн өдрөөр өвөө, эмээ минь надад бэлэглэж байсан юм. Олон улсын үзэсгэлэнд тогтмол явуулдаг. Алгасалгүй шагнал авдаг. Цуглуулгаа үргэлжлүүлээд явж байна.

-Бидний ярилцах цаг энэ хүрээд өндөрлөж байна. Өнөөдрийн Ирмүүнийг бүтээхэд олон хүн тусалж дэмжсэн байх.

-Мэдээж тэгэлгүй яах вэ. Хамгийн түрүүнд намайг бүх зүйлд дэмждэг хайртай гэр бүлийнхэндээ талархал илэрхийлье. Би сайн багш нартай учирсан азтай хүн. “Хобби” сургуулийн хамт олон, удирдлагууддаа их баярладаг. Намайг олон улсын олимпиадад бэлтгэсэн МУИС-ийн багш нарт талархал илэрхийлье. Дэлхийн хэмжээний сурагч нарыг л МУИС-ийн багш нар бэлтгэж байна шүү дээ.

ОХУ-ын Сибирийн нутаг дэвсгэрт гарсан түймэр 19 бүс нутгийг хамраад байна. Уг түймрийг унтраахаар 8697 хүн, 1514 автомашин техник, 26 нисэх онгоц ажиллаж байгаа аж.

Энэхүү түймрийн утаа манай орныг бүрхээд байгаа бөгөөд энэ нь эрүүл мэндэд хэр хор хөнөөлтэй талаар Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ОЭМА-ны Эрдэм шинжилгээний ажилтан А.Бүүвэйдуламаас тодруулга авлаа.

-ОХУ-ын Сибирийн ойн түймрийн утаа манай улсыг бүрхээд олон хонолоо. Агаарын энэ их бохирдол хүний эрүүл мэндэд ямар хор хөнөөлтэй вэ?

-Ойн түймрийн утаа нь агаар бохирдуулдаг нэг хүчин зүйл л гэсэн үг. Түймрийн утаа нь манай өвлийн нүүрсний утаа, машины угаарын утаатай адилхан эрүүл мэнд болоод байгаль орчинд хор уршигтай. Агаар бохирдуулагч азотын давхар исэл, хүхрийн давхар исэл, PM2.5, PM 10 гээд нарийн ширхэгт тоосонцруудыг агуулж байдаг. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд хэрхэн хор уршиг үзүүлж байгаа нь амьсгал цочроох, хоолой үрэвслүүлж амьсгал боох, ханиалгах, дотор муухай оргих, толгой өвдөх шинж тэмдгүүдээр илэрдэг. PM2.5 тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна хорт хавдар үүсгэх магадлалтай гэж үздэг. Бидний нүдэнд харагдахгүй жижиг хэмжээтэй боловч агуулагдаж буй элементүүдээр нь нарийвчлан авч үзвэл янз бүр. Тухайлбал, хар тугалга тархины хорт хавдар үүсгэх аюултай бол уушгины хорт хавдрыг өөр нэг элемент нь үүсгэх аюултай гээд элементүүдээсээ шалтгаалаад олон төрлийн хавдраар өвчлөх эрсдэлтэй болоод явчихна. Ялангуяа архаг суурь өвчтэй, хэт мэдрэг, бага насны хүүхэд, жирэмсэн эхчүүд, ахмад настнуудын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй.

-Ковидын үед түймрээс үүдэлтэй энэ их агаарын бохирдол халдварыг хүндрүүлэх бас нэг шалтгаан болох уу?

-Агаарыг бохирдуулдаг бас нэг том хүчин зүйл учраас ялгаагүй л хүний эрүүл мэндэд их, бага хэмжээгээр хортой нөлөөлнө. Хортой агаараар бид амьсгалж байгаа учраас ялангуяа гадагшаа гарахдаа амны хаалттай л гарах хэрэгтэй.

-Тэгвэл бид зун хэрнээ өвлийн утаатай үеийн агаараар амьсгалж хордож байгаа байх нь…?

-Яг л өвлийн утаатай үетэй адилхан хор уршигтай агаарын бохирдлоор амьсгалж байна. Эрүүл мэндэд түрүүн дурдсан шиг хор нөлөө мэдээж ихтэй. Улаанбаатар хотод агаарын чанарын шинжилгээ хийдэг 15 орчим харуулын цэг байгаа шүү дээ. Тэр цэгүүдийн хэмжилтээр ойрын өдрүүдэд агаарын чанар нэлээд муу буюу бохирдол их өндөр байгаа. Агаарын чанарын мэдээллийг хүн бүр гар утсаараа авах боломжтой. Agaar.mn юм уу agaarneg аппликэйшн руу ороод өөрт ойр байрлах цэгүүдэд агаар цэвэр байна уу, бохирдолтой байна уу зэрэг агаарын чанарын хэмжилтийг харж болно. Маш тодорхой, ойлгомжтой харуулсан байдаг.

-Утаа ихтэй энэ өдрүүдэд иргэд гэртээ болон гадаа ямар арга хэмжээ авбал зохих вэ?

-Улсын хэмжээнд агаар бохирдолтой байгаа учраас иргэд утаа ихтэй үед аль болох гадаа гарахаас зайлсхийх хэрэгтэй. Зайлшгүй тохиолдолд гарахаар бол хэдийгээр зуны улирал ч гэлээ PM2.5 тоосонцрыг шүүдэг N95 зэрэг тэмдэглэгээтэй амны хаалтыг зүүхийг зөвлөж байна. Яагаад гэвэл ойн түймрийн утаа нь хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж хорт хавдар үүсгэх боломжтой учраас шүүлтүүртэй амны хаалт зүүснээр эрсдэлийг бууруулах болно. Иргэд өглөө уул руу гарах, эсвэл гадаа гүйх, биеийн хүчний дасгал их хийдэг. Энэ төрлийн хөдөлгөөнөөс ойрын өдрүүдэд татгалзаж дотоод орчинд хийх хэрэгтэй. Бага насны хүүхдийг гадаа аль болох гаргахгүй байх. Гаргасан тохиолдолд агаарын чанарын мэдээллийг харж байгаад утаа багассан үед амны хаалт зүүлгэж гаргах хэрэгтэй. Харин гэртээ дараах зүйлийг анхаарах нь чухал. Аль болох цонхоо онгойлгохгүй байх. Үнэхээр цонхоо онгойлгох шаардлагатай бол агаар шүүгчээ ажиллуулсан тохиолдолд болно. Агаар шүүгч нь PM2.5 тоосонцрыг 99.97 хувь шүүх чадалтай байдаг. Гэртээ чийгтэй цэвэрлэгээ хийх, боломжтой бол агаар шүүдэг цонхны тор тавиулж болно.

-Хортой утаатай энэ үед хоол ундны тал дээр юуг анхаарах вэ?

-Дархлаа дэмжих хоол хүнс хэрэглэх нь чухал. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, манайхан хүчилтөрөгчийн коктейлийг уучихвал уушги цэвэрлэгдчихнэ гэсэн буруу ойлголттой явдаг. Хүн амьсгалын эрхтнээрээ хүчилтөрөгчийг авч уушги руу дамжиж орно уу гэхээс хоол боловсруулах эрхтний замаар хүчилтөрөгчийг авч нөхнө гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ.

-Ойрын хоногт бороотой гэсэн. Бороотой үед утааны бохирдол хэрхэн буурах вэ?

-Энгийнээр хэлэхэд, салхи тухайн агаарыг сарниулж нэг чигээс нөгөө чигт чиглүүлдэг бол бороо ороход агаар дахь тоосонцрын масс нэмэгдэж газарт бууна. Энэ хэрээрээ агаар цэвэрлэгдэнэ л гэсэн үг. Гэртээ чийгтэй цэвэрлэгээ хийхэд тоос тоосонцор багасдагтай л адил.

Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 8 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гар дээр хүрч байна.