Month: November 2020

БСШУ-ны сайд Л.Цэдэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Сайн байна уу. Таныг БШУЯ-д олон жил удирдах албанд ажилласан, салбараа мэддэг, туршлагатай хүн гэж харж байна. Ярилцлагаа таны намтраас эхэлье гэж бодлоо?

-Би Говь-Алтай аймагт төрсөн. Аав, ээжээс зургуулаа. Дэлгэрэнгүй намтар маань та бүхэнд хэдийнээ танил болсон байх гэж бодож байна.

1994 онд анх төрийн захиргааны албанд ажиллаж эхэлснээс хойш 26 жил тасралтгүй боловсролын салбарт ажиллажээ. Төрийн захиргааны албанд мэргэжилтнээс эхлээд бүх шатанд нь шатлан дэвших зарчмаар ажиллаж байна.

-Ер нь та олон сайдын арга барил, өөрчлөлтийг мэдэрч байсан байх. Харин таны хувьд энэ салбарт ямар шинэчлэлт өөрчлөлтийг авчрах вэ?

-Төрийн захиргааны албанд ажиллаж эхэлснээс хойш би 15 сайдтай хамтран ажиллаж, тухайн үеийн Засгийн газрын бодлого болон сайд нарынхаа бодлого, чиглэлийг хэрэгжүүлэхэд хуульд заасны дагуу дэмжлэг үзүүлж байсан.

Миний хувьд, боловсролын чанарт өөрчлөлт оруулж, ахиц, дэвшил гаргахад голлон анхаарч ажиллана. Боловсролын чанарыг дээшлүүлэх шинэчлэлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх ажлаа Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөртөө тусган Улсын Их Хурлаар батлуулсан байгаа. Цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, дээд боловсролын сургалтын чанарыг сайжруулах чиглэлээр ажиллана гэсэн үг. Учир нь 2018 оноос эхэлж ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын чанар ямар байх вэ гэдэг дээр хөндлөнгийн томоохон судалгаа явуулсан. Энэхүү судалгааны дүнгээр суралцагчдын боловсролын сургалтын чанар улсын дунджаас доогуур дүнтэй гарлаа.

Тиймээс албан тушаал хашиж байгаа хүнийхээ хувьд ч тэр, өөрөө ээж хүнийхээ хувьд ч ерөнхий боловсролын сургалтын чанарыг сайжруулах ажлыг нэн яаралтай шийдэх хэрэгтэй гэж зорьж байна.

-Өөрөөр хэлбэл, сурагчид төдийлөн чанартай боловсрол авч чадахгүй байна гэсэн үг үү?

-Шууд тэгж ойлгож болохгүй. Ер нь Их, дээд сургуульд элсэн орж байгаа хүүхдүүдийн сургалтын чанар хангалттай сайн биш байгаа талаар шүүмжлэл гардаг болсон. Тиймээс манай Ерөнхий боловсролын сургуулиуд ямар боловсрол олгож байна вэ, хүүхдүүд маань чанартай боловсрол авч чадаж байна уу гэдэг дээр томоохон хөндлөнгийн судалгаа хийгээд үр дүн нь сая харагдлаа. Үнэлгээгээр Ерөнхий боловсролын бага, суурь, бүрэн дунд боловсролын агуулгын чанар нийлбэр дүнгээрээ улсын дунджаас доогуур хувьтай гарсан. Одоо бид Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт боловсролын чанарыг 60 хувь болгох томоохон зорилт дэвшүүлээд ажиллаж эхэллээ.

-Тэгвэл боловсролын чанарыг дээшлүүлэхэд ямар тодорхой ажлуудыг хийх вэ?

-Энэ ажлыг мэдээж шууд хийчихгүй, мөн яам дангаараа хийхгүй. Бид салбараараа хамтарч хэрэгжүүлнэ.Энэ сард улсын хэмжээнд 5, 9, 12 дугаар ангийн 70000 гаруй хүүхдийг хамарсан чанарын үнэлгээний хөндлөнгийн шалгалт авна. Зэрэгцүүлэн шалгалтад хамрагдсан сургуулийн удирдлага, тухайн хичээлийг зааж байгаа багш, шалгалтад хамрагдсан хүүхдүүдийн эцэг, эхээс сурлагын амжилтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийн асуулга, судалгаа авахаар бэлтгэл ханган ажиллаж байна.

Мөн багш нараа чадавхжуулах, тасралтгүй сургах нөхцөлийг хангана. Шавийн эрдэм багшаас гэдэг. ЗГҮАХ-т тусгасан “Чадварлаг багш хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэхээр багш нараас санал авч байна. Багшаа сургаж, чадавхжуулах ажлыг боловсролын цахим шилжилтийн хүрээнд тасралтгүй хийхээр төлөвлөж байгаа. Мөн багш нарын цалинг үр дүнд суурилуулж олгохоор судалгааны ажлуудаа эхлүүллээ. Миний шавь үнэхээр сайн байгаад гурван удаагийн шалгалтаар сайн дүн авбал тэр багшийн ажил сайн байгаа юм байна, олгох ёстой мэдлэгээ өгч чадаж байгаа юм байна гээд багшийн цалин хөлсийг нэмдэг ийм чиглэл рүү орох гэж байна. Гэхдээ бас нөгөө талаас шавь чинь муу дүн аваад байна гээд багшийн цалинг шууд хасахгүй. Эхлээд судалгаа хийж, одоо энэ багш дээр маань асуудал үүсчихлээ, энэ багшыгаа бид яаж чадавхжуулах уу, яаж дэмжлэг үзүүлэх үү гэдэг дээр анхаарч сургалтад хамруулж чадавхижуулна. Багшаа сургаж, чадавхжуулах ажлыг Боловсролын цахим шилжилтээр хийнэ. Өөрөөр хэлбэл, хуучин шиг хөдөө орон нутгаас багш нараа бөөнд нь авчраад , явдал суудал зардал их гаргахгүйгээр сургалтын механизмыг өөрчилж, ажлаа хийж байхад нь цахимаар сургах, ажлын байран дээр нь тасралтгүй сургах тэр зарчмаар ажиллана. Өнгөрсөн хугацаанд цахим сургалтыг хийж үзсэн. Болж байна. Үр дүн гарсан. Тиймээс энэ мэтээр эхний ажлуудыг хийгээд эхлэхээр бидний хүсэн хүлээгээд байгаа боловсролын чанар тодорхой хэмжээгээр биелнэ гэдэгт итгэж байна. Өөрөөр хэлбэл, чанар, үр дүнд суурилсан цалин, урамшууллын систем нэвтрүүлнэ гэсэн үг.

Нөгөө талаар Боловсролын цахим сургалтын тогтолцоог бий болгох эрх зүйн орчин бүрдүүлж, цахим агуулгыг хөгжүүлэн, платформ бий болгосноор бүх насны иргэд насан туршдаа суралцах боломж бүрдэх юм.

-Засгийн газрын 100 хоногт салбар салбарууд өөрсдийн хийсэн ажлаа тайлагнадаг жишиг байдаг. Таны хувьд сайдын ажлыг хүлээн авснаас хойш хийсэн гол ажлаасаа танилцуулаач?

-2018-2020 онд салбарын суурь болон хөгжлийн тойм тав зургаан төрлийн маш том судалгаанууд хийгдсэн. Энэхүү судалгаануудын дүнд суурилан боловсрол, шинжлэх ухааны салбарын дунд болон урт хугацааны хөгжлийн төлөвлөлтүүд тодорхойлогдсоноор бодлогоо боловсрууллаа. Эдгээрийг УИХ-аас баталсан “Алсын хараа 2050”, ЭЗН-ийг хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл, ЗГҮАХ-т тусган батлууллаа.

Боловсролын салбарын дунд хугацааны хөгжлийн бодлого 2030-ыг эцэслэн боловсруулж Засгийн газрын хуралдаанаар дэмжүүлэн баталж, хэрэгжүүлэх ажлыг эхлүүлээд байна. Энэхүү бодлогын баримт бичгийн хэрэгжилтэд боловсролын салбарт дэмжлэг үзүүлэн ажилласаар ирсэн АХБ, ДБ болон холбогдох донор байгууллагууд хамтран ажиллахаар зөвлөлдөж байна.

Боловсролын цахим шилжилтийн үйл ажиллагааг эхлүүлэн улсын хэмжээнд 90 сургуульд туршилт хийж байна. Боловсролын сургалт, удирдлагын үйл ажиллагааг хэрхэн цахим хэлбэрт шилжүүлж болох талаар томоохон үзэсгэл гаргаж, Ерөнхий боловсролын сургуулийн холбогдох албан хаагч нарт үе шаттай сургалт хийж байна.

Бас боловсролын салбарын хуулиудыг шинэчлэх ажлаа эхлүүлсэн. Саяхан хуулийн төслийн үзэл баримтлалаа Хууль зүйн сайдтай хамтран баталлаа. Салбарын хэмжээнд төслийн эхний хэлэлцүүлгүүд эхэлсэн. Энэ сарын 17-ны өдрөөс улсын хэмжээний хэлэлцүүлгээ эхлүүлэхээр бэлтгэл ажлаа манай яамныхан, ажлын хэсгийнхэн маань хангаж байна. Бүх аймагт хэлэлцүүлэг зохион байгуулж, багш, ажилтан, эцэг эхээс цахимаар болон цаасаар, уулзалт хийж санал авна.

-Сурах бичиг тойрсон олон шүүмж, санал гардаг. Энэ талаар таны хийх ажил юунаас эхлэх вэ?

-Ерөнхий боловсролын сургуульд 128 нэр төрлийн сурах бичиг сургалтад хэрэглэгдэж байна. Үүнд казах хэл дээрх болон хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагчын брайль болон бусад сурах бичиг багтсан байгаа.

Сурах бичиг сургалтын хөтөлбөртөө суурилагдан шинэчлэгддэг, сайжирдаг. Сурах бичгийн агуулга, жишээ, боловсруулалт, дүрмийн алдаа, зураг зэрэг дээр шүүмжлэл гардаг. Үүнийг Боловсролын хүрээлэн, зохиогч нартай хамтран засан сайжруулаад байхад яагаад асуудал сайжрахгүй байна гэдэг дээр дүгнэлт гаргахыг зорьсон. Яамны нийт албан хаагчдаас тэднийг аав, ээж, ах, эгч гэдэг өнцгөөс нь хандуулж нийт 90 сурах бичгийг хуваарилан өгч нэг сарын хугацаанд уншуулж, санал, дүгнэлт гаргууллаа. Нэгтгэсэн дүгнэлт, саналаар бидэнд сурах бичиг дээр засан сайжруулах хэд хэдэн асуудлууд гарсан, үүнийг хэрэгжүүлэх талаар Боловсролын хүрээлэнд үүрэг өгөн ажиллаж байна.

-Кембрижийн боловсролыг Монголд нэвтрүүлнэ гэж ярьж байгаа. Энэ ажил ямар шатанд явж байна вэ?

-Олон улсын хөтөлбөр юм л даа. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Монголд олон улсын хөтөлбөрүүдийг үе шаттайгаар нэвтрүүлэх”-ээр тусгагдсан байдаг. Энэ нь шууд Кембрижийн сургалттай сургуулийн тоог олноор нэмэгдүүлнэ гэсэн ойлголт биш. Үүнийг олон хэлбэрээр хийхээр ажлын хэсэг баг байгуулан ажиллаж байна. Цахим боловсролын хүрээнд Кембрижийн хөтөлбөрийн хичээлийг суралцагч цахимаар судлах боломж бүрдүүлэхээр төлөвлөсөн. Мөн сургуулийн тоог үе шаттай нэмэгдүүлэх бодлого барьж байна. Кембрижийн боловсролыг манай сургуулиуд нэвтрүүлэхийн гол зорилго бол Монгол Улсын Ерөнхий боловсролыг дэлхийд үнэлүүлдэг болох юм. Гэхдээ нэгээс тавдугаар ангид энэ хөтөлбөр орохгүй. Энэ ангийн хүүхдүүд үндэснийхээ боловсролыг эзэмшээд явна. Зургадугаар ангиас нь эхлээд Кембрижийн боловсролын хөтөлбөрүүд шатлалаар ороод явах ийм төлөвлөгөөтэй.

“Шинэ эрин”, “Шинэ эхлэл”, “Монгол тэмүүлэл” сургууль дээр Кембрижийн хөтөлбөр хэрэгжээд нэлээд хугацаа өнгөрлөө шүү дээ. Энэ гурван сургуульд хөтөлбөр нь байна, бэлтгэгдсэн багш нар байна. Энэхүү сургуулиудаа түшиглээд цаашдаа бусад багш нараа бэлтгээд нэмж арван сургууль дээр Кембрижийн хөтөлбөрийг нэвтрүүлэхээр төлөвлөж байна. 2024 он гэхэд тодорхой хэмжээний сургуулиуд олон улсын хөтөлбөрөөр хичээллэдэг болчихсон, магадгүй олон сургууль олон улсын Кембрижийн төвд шалгалт өгөөд тэнцчихсэн байх боломжтой гэж тооцоод ажлаа эхлүүлээд явж байна.

-Дээд сургуулиуд руу чиглэсэн ямар бодлогын ажлуудыг хийх вэ?

-Их, дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрийн чанар, төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлт, хэрэгцээ, эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлын бодит үр дүн, ахисан түвшний сургалтад анхаарна. Дээд боловсролын сургалтын байгууллагыг байгууллагын болон хөтөлбөрийн чанараар нь эрэмбэлэх бодлого барьж байна. Олон улсын хөтөлбөрийн магадлан итгэмжлэлийг дэмжих бодлого баримтална. Их, дээд сургуулиуд олон улсын магадлан итгэмжлэлд орохын тулд заавал дотоодын магадлан итгэмжлэлд амжилт үзүүлсэн байх ёстой байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Их, дээд сургуулиудын магадлан итгэмжлэлийн чанарыг сайжруулна гэсэн үг.

Засгийн газраас баталсан тэргүүлэх чиглэл, ирээдүйд манай улсад нэн хэрэгцээтэй мэргэжил-хөтөлбөр, улсын хэмжээнд хийгдэх том бүтээн байгуулалтад шаардагдах мэргэжилтнийг чанартай бэлтгэхэд мөн бодлого чиглэгдэж байна.

Дээд боловсролын сургалтын байгууллагын багш нараа давтан мэргэшүүлэх, чадавхжуулах, дэмжих асуудал тулгарч байна. Их, дээд сургуульд шилдэг бэлтгэгдсэн эрдэмтэн сайн багш хичээл заадаг гэж би ойлгодог. Гэхдээ Их, дээд сургуулиуд багш нараа хэрхэн яаж чадавхжуулдаг, багш нар маань өөрсдөө хэрхэн мэдлэг, чадвараа дээшлүүлдэг юм бэ, багш лекц, семинараа хэрхэн бүтээлчээр баяжуулан шинэчилдэг, өөрчилдөг, энэ нь хугацааны хувьд ямар цикльтэй байдаг гэх мэт асуудлыг яам 2018 оноос хойш судалсан. Тэгээд Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй “Дээд боловсролын чанарын шинэчлэл” төслийн хүрээнд дээд боловсролын багшийн хөгжлийн төвийг байгууллаа. Энэ төв багш нарын хэрэгцээ шаардлагад үндэслэн олон төрлийн сургалт хийх, мэдээллээр хангах, дэмжих, туслах чиг үүрэгтэй ажиллана.

Манай яамнаас оюутнуудыг эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил хийхэд нь дэмжих бодлого барьж байгаа. Оюутан хүн өдөр тутмынхаа лекц, семинарыг хийгээд явахын зэрэгцээ эрдэмтэн багш нартайгаа хамт судалгаа шинжилгээ хийдэг байх ёстой. Монгол Улсын залуу судлаачдын залгамж холбоог бэлтгэх ажил нэн шаардлагатай байна.

Их дээд сургуулийн ахисан түвшний чанартай сургалтыг дэмжих бодлого барин Судалгааны их сургуулийн суурийг бий болгохоор ажиллаж байна.

-Их, сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт яамнаас хяналт тавьдаггүй юм уу?

-Яамнаас их, дээд сургууль байгуулах, шинээр нээх гэж байгаа хөтөлбөрт нь зөвшөөрөл өгч хэрэгжилтэд нь хяналт тавьдаг. Сургуулиуд сургалтын хөтөлбөр, агуулга, төлөвлөгөөгөө өөрсдөө баталдаг. Ийм журамтай.

Монгол Улсын төрийн өмчийн их сургуулиуд маань ирээдүйд Монгол Улсад нэн хэрэгцээтэй байгаа хөтөлбөрийн шаардлагад нийцүүлэн сургуулийнхаа хөтөлбөр, сургалтын чанар, төгсөгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн судалгаагаа шинээр хийж эхэлсэн. Үүнийг хийснээр шаардлага хангахгүй байгаа хөтөлбөрөөсөө өөрсдөө эхлэн татгалзах, хэрэгцээтэй байгаа шинэ хөтөлбөрөөр сургалт эрхлэх саналаа боловсруулж ойрын хугацаанд яаманд танилцуулах үүргийг захирлуудад өгсөн байгаа.

-Манайд жилд дунджаар хичнээн оюутан төгсөж байна вэ, хэд нь ажлын байраар хангагдаж чадаж байгаа бол?

-Засгийн газраас энэ онд нэн шаардлагатай 36 хөтөлбөр-мэргэжлийг баталсан. Үүнд байгалийн ухаан, мэдээллийн технологи, инженер, технологи, хөдөө аж ахуй, анагаахын чиглэлийн гол мэргэжлүүд орсон. Нийгмийн ухааны салбараас тусгай хэрэгцээт боловсролын багш, цэцэрлэгийн багш гэх мэт мэргэжилтнүүд орсон байгаа.

Энэ жилийн хувьд 150 мянган оюутан суралцаж байна. Өнгөрсөн хичээлийн жилд 23000 оюутан төгссөн. Засгийн газраас баталсан журмаар нэн хэрэгцээтэй мэргэжлээр мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа болон сүүлийн дөрвөн жилд төгсөгчид нь мэргэжлээрээ хэрхэн хөдөлмөр эрхэлж байгаа судалгаанд суурилан Боловсролын зээлийн сангаас санхүүжилт өгнө. Энэ ажлын хүрээнд дээрх хоёр чиглэлээр сая судалгаа хийж дууслаа.

Судалгаагаар байгаль орчин хамгаалах, технологийн мэргэжлүүд, соёл урлагийн салбарын зарим мэргэжлүүд буюу хөгжмийн мэргэжлүүд,био технологи, биологи, эрүүл мэндийн чиглэлийн мэргэжил эзэмшсэн төгсөгчид зуун хувь ажлын байраар хангагдаж байна. Тэр дундаа сувилагчийн мэргэжил маш их эрэлттэй байдаг юм байна.

-Их, дээд сургуулийг Улаанбаатар хотоос нүүлгэх талаар мэдэгдсэн. Залуусгүй хот гэж байдаг юм уу, оюутнууд дадлагаа хаана хийх вэ гэдгээс эхлээд нэлээд олон шүүмжлэлийг иргэд хөндөж байна. Энэ бүхэнд ямар тооцоо судалгаа хийсэн бэ?

-Ер нь Их, дээд сургуулийг хотхон хэлбэрээр хөгжүүлье гээд сүүлийн гурван ч Засгийн газрын үед ярьж байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Тухайлбал, 2011 онд Багануурт Их, дээд сургуулийн цогцолборыг байгуулъя гээд ТЭЗҮ хийгээд, Засгийн газраар батлуулж байсан ч энэ нь хэрэгжээгүй.

Засгийн газраас хөдөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа их сургуулиудаа түшиглээд бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалтай уялдуулаад Их сургууль-эрдэм шинжилгээ судалгааны цогцолбор бүхий хотхоныг байгуулъя гэж ЗГҮАХ-төө тусган батлуулсан. Дархан-Уул, Ховд, Дорнод, Завхан, Орхон аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа Их сургууль болон Их сургуулийн харьяа сургуулийг өргөжүүлж хотхоны хэлбэрээр ажиллуулахаар төлөвлөж байна.

Их сургуулиудыг бүгдийг нь гэнэтхэн нэг өдөр л нүүлгэх юм шиг ойлгоод байна. Одоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа сургуулийг түшиглэдэг нь эхлээд тодорхой хөтөлбөр шилжүүлнэ гэсэн үг. Судалгаанууд хийгдэж эхэлж байна. Мэдээж хөтөлбөрөө дагаад оюутан, багш нар тэнд суралцаж ажиллана, үүний бэлтгэлийг хангана. Сургуулийн хичээлийн байр, дотуур байр, багш нарын байр, судалгаа шинжилгээний орчин бүрдүүлэх гээд бэлтгэл ажил их байна.Мөн тухайн хотхоны Их сургууль нь ямар чиглэлээр сургалтаа дагнах вэ гэдэг асуудал гарч байгаа. Дархан, Сэлэнгийн бүс нутаг газар тариалан, мал аж ахуй илүү хөгжсөн тул тэнд ХААИС-ийн хөтөлбөр эхний ээлжинд очно гэх мэтээр төлөвлөж байна.

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Улаанбаатар хотын “Хангарьд” шагналт зураач Г.Дунбүрээгийн урлангаас бэлтгэлээ. Түүнийг Улаанбаатар хотын түүхийг харуулсан олон арван зураг зурсныг хүмүүс андахгүй. Хотын сэдвээр гайхалтай бүтээл туурвидаг тэрбээр “Арван ямаа”, “Фронтод”, “Хүрээ Майдар”, “Монгол транс” зэрэг зургуудаараа алдартай. Тэрбээр урлангийн гадна биднийг “Урлан бол миний хоёр дахь гэр” хэмээн хүлээж авснаар түүний өрөөнд тухлав. Түүний урлангийн өрөөнд ороход уран зургийн гайхамшиг тэр чигээрээ нүд баясгах аж. Өрөөний ханаар битүү зураг ярайна. Эргэн тойронг харахад ихэнх зураг нь Их хүрээний үеийнхнийг амилуулсан байх. Урлангийнхаа шүүгээний хамгийн дээд талын буланд Төрийн шагналт Бямбын Ринчен гуайн хөргийг залсан байх аж.

Тэрээр “Аан, тэр зургийг харж сууна уу. Миний хүндэлж явдаг эрхэм. Өдгөө нийслэл хот байгуулагдсаны 381 жилийн ой болж байна. Би Улаанбаатар хотын түүхийг 1974 оноос эхэлж зурж эхэлсэн. За бараг тэрнээс ч өмнө дөө. 1968 оноос эхэлж зурсан юм уу даа. Би Бямбын Ринчен гуайтай уулзаж Их хүрээний тухай түүхийг асууж явсан удаатай шүү дээ” хэмээн их л бахархалтайгаар хүүрнэх нь тэр.

Нийслэлийн бүхий л газрыг судлан зурж, түүх болгон үлдээдэг. Өргөө, Номын хүрээ, Их хүрээ, Нийслэл хүрээ нэртэй байгаад 1924 оноос Улаанбаатар гэгдэх болсон манай нийслэлийн үе үеийн судалбар зургаар дүүрэн ном түүнд бий гэнэ лээ. Баруун хүрээ, Зүүн хүрээ, Гандан, Маймаа хот, Есөн гудамж, Өндөр хоршоо зэрэг газруудыг уран зургааг илэрхийлжээ. Зураач Г.Дунбүрээ Монгол орны Богд нэртэй бүх уулыг зуржээ.

Тэрбээр нийслэл маань дөрвөн уулынхаа дунд хүн чулууны хонхорт алтан тэвшийн хөндийд байгуулагдсан хэмээн өөрийн зурсан “Дөрвөн уулын савдаг” зургаа гаргаж ирэн тайлбарлав. Богд хан уулын савдаг нь дөрвөн уулынхаа савдагийн эв эеийг хичээнэ гэж хадаг барьсан Хангарьд, Сонгинохайрхан уулын савдаг хөх өвгөн нь муу муухай бүхнийг зайлуулдаг, Чингэлтэй уулын савдаг гахай нь эд баялгийг хуримтлуулдаг, харин Баянзүрх хайрханы савдаг нохой нь эд баялаг, эзнээ хамгаалдаг гэх домогтой гэдгийг Бямбын Ренчин гуай надад хэлж байсан” хэмээн хуучлав. Тэрээр үргэлжлүүлэн “Арван улаан ямаа” гэх зургаасаа болж Намын төв хорооноос банга хүртэж байсан талаараа ярихдаа “Тэр зургийг 1968 онд зурсан юм. Би малчин хүний хүүхэд. Хөдөө төрж, өссөн. Намайг тав, зургаан настай байхад мэргэн Гомбожав гэдэг айл манайхтай өвөлжсөн гэдэг. Манайх хониндоо ямаагүй. Мэргэн өвөө надад ишиг бэлэглэсэн юм билээ. Тэр ишиг маань ихэрлэсээр арав болчихсон. Үүнээс үүдэж арван ямаа, тэмээ, адуу, хонь, үхэр зурах болсон. Бүгдийг нь зурсан л даа. Тэр үед залуу зураачдын үзэсгэлэнд миний зурсан арван ямааны зураг тавигдсан юм. Тэр үед чинь байнга л хянана, шалгана. Ганц миний зураг гэлтгүй өөр хэд хэдэн хүний зургийг хөрөнгөтний үзэл суртлыг сохроор даган баяслаа, марксизм, ленинизм мэдэхгүй байна, судлахгүй байна гэж шүүмжилсэн. Ингээд Намын төв хорооны 28 дугаар тогтоол гарсан. Энэ тогтоолоор уран бүтээлийг худалдаж авахгүй, гадаадад томилолтоор явуулахгүй гэх зүйлс тусгагдчихсан. Хамгийн гол нь хүйтэн хошуутай мал зурлаа. Хоёрдугаарт, арьсыг нь хуулсан 10 ямаа гэдэг хөрөнгөтний үзэл суртал шингэсэн байна. Тэр үед улс төрийн товчооны ги-шүүдийн тоо арав байсан юм билээ. Тэднийг ямаагаар төсөөлж зурлаа гэж хардсан” хэмээн инээмсэглэлээ. Үргэлжлүүлэн “Идээшиж буй арван адуу” зургийнхаа тухай ярихдаа “Энэ зураг маань Төв хорооныхонд таалагдаагүй учраас нийтэд дэлгэгдээгүй. Бүр сүүлд 1972 онд байшингийн дээврээс олж авсан юм. Дахин сэргээж Уран зургийн галерейд хадгалуулсан. Тухайн үед залуу зураачдын үзэсгэлэнд тавигдах бүтээлүүдийг бүгдийг нь Төв хорооноос хянадаг. Хэрэв тэд ямарваа нэг бүтээлийг намын эсрэг байна гэж үзэх юм бол зурсан хүнийг нь сургуулиас хөөж, 45 хоногоор хөдөө мал маллуулдаг. Түүнчлэн зурсан зураг бүрийг нь ирж шалган, сүүлдээ бүр шалгах ч үгүйгээр үзэсгэлэнгээс шууд хасах тохиолдол ч цөөнгүй байсан даа. Гэхдээ энэ бүхэн надад маш том сургамж болсон. Их ч хат суулгасан” хэмээв.

Их хүрээ бол Г.Дунбүрээ гуайн уран бүтээлийн гол сэдэв бөгөөд тэрбээр Монголын хуучин нийслэлийн мартагдсан дүр төрхийг уран бүтээлийн аргаар хойч үе, монголчууд, хүн төрөлхтөнд сэргээн үлдээхийг зорьдог аж. Г.Дунбүрээ гуай 1974 онд анх удаа Их хүрээ гэх үзэсгэлэнгээ гаргаж байжээ. Тэрээр Их хүрээтэй холбоотой 10 гаруй үзэсгэлэн гаргасан гэнэ лээ. Энэ үзэсгэлэнгээ Москва, Франц, Япон гээд нэлээд хэдэн улсад гаргаж байсан аж. Гадныхан түүний Их хүрээний үзэсгэлэнг их сонирхдог байсан гэнэ.

Түүний уран зурагтай хэрхэн холбогдсон талаар асуухад “Нэгдүгээр ангиасаа л эхэлж зураг зурсан. Тэр зураг маань одоо ч надад бий. Ер нь хүүхэд насанд зураг л их зурна шүү дээ. Арван жилийн сургуулийн багш маань зурах аргад анх дурлуулсан гэх үү дээ. Би 1958-1960 онд Пионерын ордны дугуйлангийн багш төрийн хошой шагналт, ардын зураач О.Цэвэгжавын дугуйланд хоёр жил сурсан. 1965 онд Улсын багшийн дээд сургуулийн зураг, хөдөлмөрийн ангид элсч төгссөн. Түүнээс хойш Монголын урчуудын эвлэлийн хорооны уран бүтээлчээр ажилласан. Надад дүрслэх урлагийн ухааныг төрийн хошой шагналт, ардын зураач О.Цэвэгжав, Төрийн шагналт зураач Г.Одон, Монгол, Францын ардын зураач Б.Чогсом нар заасан. Ардын зураач Б.Чогсом багш маань өдгөө 90 насыг зооглосон байна. Би бүхий л багш нараараа бахархаж явдаг. уг нь анх Пионерын ордны дугуйланд бөхийн секцэнд явж эхэлсэн юм. Тухайн үед бөхийн секцэнд Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх нарын аваргатай цуг хичээллэж байлаа. Тэгээд 45 хоног болоод л би ер нь барилддаг хүн биш юм байна гээд зургийн дугуйланд орсон доо” хэмээн хуучилсан юм.

Түүний ширээн дээр судалбар зураг их хөглөрөх аж. Энэ талаараа “Нэг бүтээл төрөн гаргахын тулд судалбарыг их хийдэг. Уран бүтээлч хүн заавал судалбар зураг хийж байж түүнээсээ үндэслэн дараа дараагийн бүтээлээ хийдэг. Би бодит реалист зураг зурдаг. Гэхдээ бодит зүйлийг егөөдөж, ёгтлолоор уран бүтээлээ гаргах дуртай. Миний бүтээл гадагшаа их ойлгогддог. Монгол уламжлалын өнгийг өөрийнхөө уран зурагт шингээх гэж боддог. Тэр дундаа монгол хүний зан араншинг судалж, бүтээлдээ шингээхийг их боддог хүн. Мэдээж гадаад, дотоодын сонгодог уран бүтээлчдээс суралцалгүй яахав. Миний хувьд үндэснийхээ соёл урлагийг хөгжүүлэхэд анхаарч явдаг даа. Ямар ч урлаг уран бүтээлийн хүмүүс Монгол Улсын баялаг. Бүр нөхөгдөшгүй баялаг шүү. Зураач хүн өөрийн гэсэн арга барилтай байх ёстой. Хэнийх нь мэдэгдэхгүй байж болохгүй шүү дээ. Бичгийн хүмүүс дэвтэр бал нийлүүлж явдагтай адил зураач хүн судалбар хийх нь их чухал. Судалбар зураг зурахад мэдрэмж их шаарддаг” хэмээн хэлж байв. Үргэлжлүүлэн “Зураачид уран бүтээлээ зарна, худалдана гэж бүтээдэггүй. Миний зурсан уран бүтээл тухайн хүний таалалд нийцэж байвал бүтээл эзнээ олно гэж байдаг. Уран зураг, уран зохиол, хөгжим гурав салшгүй холбоотой. Би зураг зурахдаа зохиол унших, ая сонсоод суух дуртай. Ер нь зураач хүнээс оюуны асар их тэвчээрийг шаарддаг. Монгол хүний бүтээл байна гэдгийг хараад л мэдэхээр хийж бүтээх ёстой. Зураач хүн өөрөө өөрийгөө байнга л хөгжүүлж байх хэрэгтэй” хэмээн хуучилсан юм.

Би түүх судалдаг хүн. Түүхийг судлахгүйгээр ямар ч зураг зурдаггүй. Цээжний бангаар бүтээл туурвидаггүй. Алтан үеийн олон мундагуудтай ажиллаж байлаа. Аав маань лам байсан учраас хүмүүс манайд их ирнэ. Тэр хүмүүс Их хүрээний тухай их ярьж өгдөг. Энэ бүхэн намайг Их хүрээний зураг зурахад томоохон түлхэц болсон. Тэдний хэлж ярьсныг тэмдэглэж аваад өөрсдөөр нь гарын үсгийг нь зуруулчихдаг байсан хэмээн нэмж хэлэв.

Зураач маань ирэх жил үзэсгэлэн гаргахаар зорьж байгаагаа дуулгасан. Тэрээр лакен зураг ч зурдаг юм билээ. 2010 онд Г.Дунбүрээ гуай МУУГЗ цолыг хүртжээ. Өдгөө эл эрхэм уран зурагтай амьдралаа холбоод 59 жил болсон байна. Бүхий л бүтээлдээ сэтгэл оюунаа шингээдэг ч хуруу даран нэрлэх бүтээлүүдээ ”Фронтод”, “Монгол транс”, “Арван ямаа”, “Арван адуу” гээд нэрлэдэг юм билээ. Хүндэлж явдаг эрхэм Б.Ренчин гуайн хөргийг ч зурсан хэмээн үзүүлж байсан юм. Бидний яриа түүний нутаг ус, ижий аавынх нь тухай үргэлжиллээ. Өдгөө түүний гэрт ижий, ааваас өвөлж ирсэн бурхан ширээ ч бий гэдгийг хэлж байв. Г.Дунбүрээ гуай аав ээж талаасаа хоёулаа тайжийн удамтай гэнэ. Зураач маань Төв аймгийн Өндөрширээт сумын хүн аж. Аав нь лам хүн байж, 40 гарсан хойноо хар болж гэрлэсэн гэнэ лээ. Тэрээр “Намайг гарахаас өмнө мэргэн хүн аавд маань “Танай бурхан ширээний дор хоёр хүү тоглож байна. Дунбүрээ, Дунхорол гэсэн нэр өгөөрэй гэж хэлсэн юм” гэнэ лээ. Тухайн үед аав, ээж маань ингэж хэлснийг нь мартчихаж. Жилийн дараа нөгөө ламруу нэр хайрла гээд аав давхиад очсон чинь урдаас нь жилийн өмнө нэр өгчихсөн гэж загнасан гэдэг. Би ганц дүүтэй. Дүүг маань Г.Дунхорол гэдэг. Ардчиллын 30 жилийн ойгоор дүү маань Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан болсон” хэмээн хуучлав. Түүний гэр бүлийн хүнийг П.Жаргалсүрэн гэдэг. Гэрийн эзэгтэй Монгол Улсын автотехникийн анхны эмэгтэй инженер болж байж. Өдгөө гэр бүлийн хоёр ханилаад 52 жилийг ардаа үджээ. Гэрийн эзэгтэй автобус баазын ерөнхий инженер, тухайн үеийн Тээврийг удирдах газрын түүний орлогч даргаар олон жил ажилласан гэнэ лээ. Гэр бүлийн хоёр хоёр хүү, хоёр охинтой. Хүүхдүүд нь бүгд өөр өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажилладаг гэнэ. Дөрвөн хүүхдийн маань нэг нь ч зураач болоогүй ч ач зээгээс минь зурдаг хүүхдүүд бол бий бий хэмээн Г.Дунбүрээ гуай хэлж байв.

Г.Дунбүрээ “Одоогийн IV дэлгүүрийн суурин дээр анх Богдын шар ордон байсан. Тухайн үед энэ газрыг Зүүн Хүрээний төв, гол тэнхлэг гэж үзэж Дэчингалав, Шүтээний аймаг, Майдарын сүм зэргийг босгосон байсан юм. Миний аав Дэчингалав сүмд шавилан суудаг байж билээ. Тэгтэл Дэчингалавын сүмийн үлдэгдэл алтадсан шармалаар Гадаад явдлын яамны орой дээрхийг бүрчихсэн. Тус архитектурыг МУУГЗ, Төрийн шагналт зураач Д.Чойдог гэдэг хүний төслөөр хийж байлаа. Тэр үеэс өнөөдрийг хүртэл тэсч үлдсэн барилга байшин нийслэлд маань их ховор болжээ” хэмээн хуучилсан юм.

Зураач Г.Дунбүрээ урлан дахь ажлын өрөөндөө амьдралынхаа ихэнх цагийг өнгөрүүлдэг болох нь анзаарагдаж байв. 1977 онд Шаамарт Зохиолчдын урлан байгуулагдахад зохиолч Д.Намдаг, Э.Оюун нарын эрхэм хүмүүстэй хамт гар нийлэн ажиллаж байсан түүхтэй. Түүний хүрээ байшингийн бүхэл бүтэн цомог нь түүхийн үнэт дурсгал болон үлджээ.

НИТХ дахь АН-ын бүлгийн дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч Д.Пүрэвдаваатай ярилцлаа.

---

-Ардчилсан нам УИХ, орон нутгийн сонгуульд цөөнх боллоо. Үүнийшалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

–Нэгдүгээрт, эрх барьж байгаа нам УИХ-д олонх болж, давуу талаа ашиглаж сонгуулийг ирцгүй болголоо. Мөн сая нийслэл, орон нутгийн сонгуулийн санал авах цагийг богиносгосон. Уг нь сонгуулийг өндөр ирцтэй байлгах, иргэдийн оролцоог хангахын төлөө байх ёстой байтал эс үйлдэл гаргасан. Орон нутгийн сонгууль 40, УИХ-ын сонгууль 70 орчим хувийн ирцтэй явагдлаа. Уг нь олон хүн оролцох тусмаа л оновчтой шийдвэр гарна биз дээ.Ингэж давуу байдлаа ашиглаж МАН сонгуулийн ирцийг багасгах, иргэдийн оролцоог хумих арга хэрэглэж байна. Учир нь иргэд олноор оролцвол тэд өөрсдөө уначих гээд байна шүү дээ. Оролцсон иргэдийн идэвх хайран байна. Өнөөдөр түгжрэл, гэр хорооллын нөхцөл байдал, тэндэх иргэдийн архидалт, ажилгүйдэл, хэрэг зөрчил ямар байгаа билээ. Бүртгэгдэж байгаа хүүхдийн хүчирхийлэл, эндэгдлийн 70-80 хувь нь гэр хороололд үйлдэгдэж байна. Иргэдийн амьдрах орчин, нөхцөл байдал зөрчигдөөд байхад МАН энэ байдлыг нь ашиглаж, мөнгө тарааж сонгуульд ялалт байгуулж байна.

Хоёрдугаарт, 2020 оны УИХ-ын сонгууль 2008 оных шиг томсгосон можаритар тогтолцоогоор явагдлаа. Өөрөөр хэлбэл, нийслэлд 100 орчим мянган сонгогч, нэг аймаг нэг том тойрог болсон. Том тойргоор сонгууль явуулах нь мэдээж сайн, муу хоёр талтай. Сайн тал нь нэг аймаг гурван мандаттай гэж үзвэл нэг аймгийн нийт иргэд төлөөллөө сонгоно гэсэн үг. Муу тал нь нэр дэвшигчид нэг баг болж чадахгүй байна. Тэр дундаа Ардчилсан нам баг болж чадахгүй байна гэдэг нь энэ сонгуулиас харагдлаа. Мөн сонгуулийн ялалтын томоохон хүчин зүйл болох хэн нэр дэвшихийг оновчтой зохион байгуулж чадсангүй гэж бодож байна. Учир нь зургадугаар сарын 24-нд сонгуулийн тов гарчихаад байхад тавдугаар сарын 16-нд нэр дэвшигчид тодорсон. Гэтэл энэ байдал нь олон нийтэд нэр дэвшигч томилолт авч байгаа мэт, сугалаагаар тодруулж байгаа юм шиг ойлголт төрүүлсэн.

Увсад нэр дэвшинэ гэж байсан хүн Баянзүрх дүүрэгт, АН-д гишүүнчлэлгүй хүн гишүүнээр элсэж, дэвших гэдэг юм уу үйлдлүүд гарсан. Тиймээс тухайн орон нутгаа мэддэг, сонгогчидтойгоо ажилласан, тэднийг бүрэн төлөөлөхүйц төлөөллийн ардчиллын байдлыг оновчтой хийж чадаагүйгээс 21 хоногт өөрийгөө сонгогчдод танилцуулж, итгэлийг нь олно гэдэг өрөөсгөл. Угтаа сонгогчид 21 хоногт бус дөрвөн жилийн хугацаанд өөрсдийгөө төлөөлөх төлөөллийг ажиглаж, мэдэж байх ёстой. Энэ мэт намын дотоод байдал нөлөөллөө гэж үзэж байгаа.

-Үүнийг засч залруулах чиглэлд юу хийж байна?

-Намын дүрмийн хүрээнд энэ сарын 16-ны өдөр намын Их хурлаа зохион байгуулна. Энэ үеэр дүрмийн шинэчлэлээ хийнэ. Ажлын хэсэг байгуулагдаад ажиллаж байна. Шат шатны нэгжийн саналыг авах, судлаач экспедицүүд оролцсон хүмүүс 2020-2024 онд ямар дүрмээр явбал зүгээр вэ гэдгийг судалж байна. Ирэх 16-ны өдөр дүрмээ нэгтгэн баталж, Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлнэ. Ингээд шинэ дүрмээрээ намын даргаа сонгож, нэгжүүд үйл ажиллагаандаа шинэчлэл хийнэ.

-Намыг шинэчлэх ажлыг 2017 онд хийсэн. Танай нам хэр шинэчлэгдэв, дотооддоо хэр ардчилалтай болсон гэж харж байна вэ?

-2017 оны шинэчлэлээр бүх гишүүдээсээ намын даргаа сонгодог, хамтын шийдвэрийн чиглэлд орсон. Намын аль ч шатны гишүүдийг оролцуулдаг болчихоор нийт нэгжид сайн талтай болж байгаа юм. Гэтэл манлайллын талд буюу дүүрэг, аймгийн намын хороод нь үнэгүйдэж эхэлсэн. Аливаа зүйлийг намын гишүүдээр шийдүүлээд байхаар лидерүүд тодрох ажил бүдгэрдэг юм байна. Урьд нь дүүрэг, Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд эрх, үүрэгтэй оролцдог байсан бол 2017 онд хийсэн шинэчлэлээр аймаг, дүүргийн намын хороо, ҮБХ бус зөвхөн намын дарга, анхан шатны гишүүдийн хамтын ажиллагаа тодорч эхэлсэн. Өнөөгийн байдал үүний эрх оролцоог жигд хангахгүйгээс дүүрэг, нийслэл, УИХ-д нэр дэвших лидерүүд гээгдэж эхэлдэг.

-Тийм шүү. Лидерүүд бүдгэрсэн?

-Анхан шатнаасаа бүх шийдвэрээ асуугаад эхлэхээр лидерүүд нь бүдгэрч эхэлдэг сул тал энэ тогтолцооноос харагдаж байна. Өмнө нь Н.Алтанхуяг даргын үед аливаа асуудлыг ГЗ гэдэг байгууллага буюу фракцын 30 хүн шийддэг байсан. Харин С.Эрдэнэ даргын үед намын гишүүдээрээ шийдүүлж эхлэхээр лидерүүд нь бүдгэрч эхэлсэн. Тиймээс одоо ирээдүй рүүгээ чиглэсэн, залуучуудаа дэмжсэн бодлого баримтлах хэрэгтэй.

-Ирэх 16-ны өдөр батлах шинэ дүрэмд ямар гаргалгааг шингээж өгч байгаа вэ?

-Дүрмээ оновчтой болгочихвол намын даргаа намын их хурлаар сонгох уу, эсвэл сунгаагаар явах уу гэдгийг шийднэ. Үүнтэй уялдах жижиг засвар хийгдэх байх. Хамгийн чухал нь аливаа шийдвэр гаргахдаа цаашид бүх гишүүдээсээ асуух уу, төлөөллийн байгууллагууд шийдэх үү гэдэг нь тодорхой болно. Энэ их хурлаар намын их хурлын төлөөллийн гишүүдийг оновчтой сонгох хэрэгтэй. Ирж яваа хүн буцаж яваа хүний дууг дуулдаггүй гэдэг. Манай намын 1955-1965 онд төрсөн ах нар маань 90 онд ардчиллыг бий болгосон, ардчилсан үндсэн хуулийг санаачилж батлуулсан. Ийнхүү чухал ажлыг санаачилж хийснээс хойш 30 жил өнгөрлөө. Тиймээс тэд маань зөвлөж явахаас нэг, хоёрдугаар эгнээнд битгий зогсооч ээ гэж хүсээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 1990 онд ардчиллын ирээдүйг “зурж” байсан шигээ одоогийн залуучууддаа ирээдүйгээ бүтээх боломжийг олгооч л гэж байгаа юм. Өнгөрсөн 30 жилийн тэн хагаст тэд бүх дүрэм, журмыг өөрсдөдөө зориулж баталж ирсэн. Одоо дахиад хийлгэвэл өнөөгийн чиг хандалагатай уялдсан оновчтой дүрэм, шийдлийг гаргаж чадахгүй болов уу гэж харж байна. Одоогийн хандлага бүх зүйл нь өөр болчихоод байна.

-Ардчиллын лидерүүд гэгддэг Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нар намдаа буцаж орж байна. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Би Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нарыг намын үйл ажиллагаанд битгий оролцооч ээ гэж уриалмаар байна. Энэ хоёр маань эргэж намдаа орж дарга, цэрэг болоод явчихаар Да.Ганболд, Р.Гончигдорж, Л.Амаржаргал, С.Эрдэнэ нарынхүмүүс ч гэсэн эргэж намын үйл ажиллагаанд оролцох уу.

Ардчилсан намын үндсэн үүрэг нь 1992 онд Үндсэн хуулиар үзэл бодлоо илэрхийлэх, бусад улс орон руу чөлөөтэй зорчих, бурхан шашнаа чөлөөтэй шүтэх, эд хөрөнгөтэй байх, түүнийгээ зарах, борлуулах, өвлүүлэх энэ мэт эрхийг олж авсан. Ардчилсан үзлийг хамгаалах улс төрийн хүчин нь аль юм бэ гэхээр АН-аас өөр нам байхгүй. Зарим улс оронд хүсээд ч олдохгүй эрх шүү дээ. Тухайлбал, Африкийн орнууд, хөрш БНХАУ, ОХУ зэргийг дурдаж болно. Бид чинь маш их эрх эдэлж байгаа ардчилсан орны иргэд. Ардчилсан зарчмыг хамгаалах улс төрийн хүчин нь Ардчилсан нам. Бид Хойд Солонгос шиг болмооргүй байгаа бол Ардчилсан намаа манлайлж авч явах ёстой. Хэрвээ 1955-1965 оны ах нар Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг нарын хүмүүс намд орж ирэхээр хэрүүлийн талбар болгоод дуусна.

-Таныхаар АН-д одоо ямар дарга хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?

-Миний харж байгаагаар ирээдүй болсон залуучуудыг манлайлж чадахуйц, шийдэл гарцыг оновчтой гаргаж, эрх баригчдын өөдөөс оновчтой дуугарч чаддаг, оновчтойгоор гарц гаргалгаа, саналыг хэлдэг хүн байгаасай гэж хүсэж байна. Түүнээс бус ардчилагчдын үр хүүхэд байгаад хэрэггүй. Хаан ширээ залгамжилж байгаа биш дээ. Бидний нэн даруй хийх ажил нь олон нийтийн нам болох хэрэгтэй. Эрх нь зөрчигдсөн иргэд манай намаар дамжиж эрхээ хамгаалуулах ёстой. Тиймээс эрхийг нь хамгаалах нам үүд хаалгаа нээж, тосож авах ёстой.

МАН хатуу хайрцагласан, төрийн албан хаагчдын нам болох гэж байна. 60 тэрбумын асуудал үүнийг илчиллээ. Ө.Энхтүвшингийн хүү Э.Золбоо дэд сайд, Ц.Нямдоржийн хүү Н.Анхбаяр хэлтсийн дарга гэх мэтээр дарга нарын хүүхдүүд үе залгамжилж дарга болдог нам бол МАН. Орон нутгийн сонгуулиар энэ нь ил харагдлаа шүү дээ. Хүүхэд нь эсвэл, туслах нь нэр дэвшиж байх жишээтэй. НИТХ-ын даргаар сонгогдсон Ж.Батбаясгалан бол Х.Бадамжунайгийн туслах байсан. Хүргэнтэй нь хамт “Алтан хот” ББСБ-ыг эзэмшдэг нь тогтоогдсон. Энэ мэтээр дарга туслах, бизнесээрээ холбогдчихсон ийм сүлжээ бол МАН-ынх. Ард иргэдийн эрх ашгийг хамгаалдаг нам нь манай нам. Үеийн үед ийм л байсан. Тиймээс хүний эрх, эрх чөлөөний манаач нь болж зогсдог хүчин бол Ардчилсан нам.

-Нийслэлийн захирагчаар Д.Сумъяабазарыг томиллоо. Энэ томилгоонд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ирэх дөрвөн жилд Д.Сумъяабазар нийслэлийг Сонгинохайрхан шиг хөгжүүлнэ гэвэл яана даа гэж санаа зовж байна. Энэ хүн чинь 12 жил Сонгинохайрхан дүүргийг “хөгжүүлсэн” хүн. Гэтэл надтай барьцаад байх юм. Би нэг л удаа дүүргийн Засаг даргын албыг хашсан хүн. Түүн шиг 12 жил УИХ-д суугаагүй, нэг их наяд төгрөг тойрогтоо зарж байгаагүй. Ийм хүн хот удирдана гээд зогсож байна.

2017 онд БНХАУ-ын санхүүжилтээр цэвэрлэх байгууламжийг байгуулна гэсэн Засгийн газрын тогтоол гарсан. Гэтэл гурван жил өнгөрч байхад Сонгинохайрхан дүүргийнхэн өмхий үнэрээ үнэрлэсээр л сууна. Тэр цэвэрлэх байгууламж баригдаагүй яагаад гурван жил болов. МАН тэр дүүрэгт ялаад байна. Энэ иргэдийн цэвэр сонголт биш, 100 хүний 20-30-ыг нь төрийн бүтцээр бариад байгаа юм. Ингээд тэдгээр хүмүүсийн 50-ыг нь сонгуульд оролцуулж 30-ыг нь өөрийн намдаа саналаа өгүүлж байна шүү дээ. МАН энэ мэт арга ашиглаж, мөнгө тарааж сонгуульд ялалт байгуулж байна.

Р.Дагва, Д.Сумъяабазар нар Сонгинохайрхан дүүргээс олон жил сонгогдлоо. Сонгинохайрхан дүүргийн Засаг дарга Хотын захирагчийн орлогч даргаар томилогдож байна. Гэтэл энэ дүүргийн ядуурлын түвшин нь бусад дүүргүүдээсээ хамгийн өндөр байна. Сонгогдож гарсан хүмүүс нь дэвшээд, дарга болоод байдаг, иргэдийн амьдрал бахь байдгаараа байна. Үүнээс гадна 381 жилийн ой гэж бөх барилдуулж яадаг байна. Иргэд бөх барилдуул гэж татвар төлөөгүй шүү дээ. Маш үнэтэй хүлээн авалт хийж байна. Тамгын газрын бүх албан хаагчид нь өндөр үнэтэй амралтын газарт амарч байх жишээтэй.

-Ирэх дөрвөн жилд Ардчилсан нам яаж ажиллах юм бэ. Та сая зөндөө олон асуудал дурдлаа. Одоо бол Улаанбаатар хот хүүхдэд ээлгүй хот болчихлоо. Долоо хоногийн дотор хичнээн ч хүүхэд эндээд байгаа юм бэ дээ?

-Бүгдийг нь нууж байна шүү дээ. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хичнээн хүүхэд угаартаж нас барсныг хэвлэлийнхэн яагаад сурвалжлахгүй байгаа юм бэ. Бүгдийг нь нуун дарагдуулж байна шүү дээ.

Өнөөдөр хэвлэлийн эрх чөлөө гэж юм байхгүй болчихлоо. Бүгдтэй нь гэрээ хийнэ. Гаргахгүй гэсэн мэдээг бүгдийг нь авахуулдаг болчихсон. Нийслэл жилд татвар төлөгчдийн 750 сая төгрөгийг хэвлэд зарцуулж байна. Уг нь миний харж байгаагаар нээлттэй байх ёстой. Үүний төлөө Ардчилсан нам дуугарна. Бүх тогтоол шийдвэрүүдийг ил болгохын төлөө бид ажиллана. Тэгэхгүй бол бүх юм нууц байдлаар хот ажиллаж байна.

-Жишээ нь, юу нууц байна?

-Өнгөрсөн хугацаанд угаартаж эндсэн хүүхдийн тооноос эхлээд нийслэлийн төсөв, хаана хэдэн төгрөг зарцуулдаг вэ гэсэн задаргаа нь ил гардаггүй шүү дээ. Жишээ нь, ковидын хандивын мөнгөөр өөрсдийгөө шагнасныг хэзээ хойно л олж мэдсэн биз дээ. Хотын 381 жилийн ойд хэдэн төгрөг зарцуулж байгааг та нар мэдэж байгаа юу. Би ч мэдэхгүй байна. Ядаж үүнийгээ нийтэд зарлах ёстой. Улсын баяр наадмыг тэдэн төгрөгөөр хийлээ гээд мэдээлдэг биз дээ. Түүнтэй адилхан баяр наадам хийх гэж байгаа бол зарлах ёстой.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллага хожуу л мэдээд байна л даа. Асуухаар бүгд няцаадаг. Тэгэхээр дотор нь ажиллаж байгаа сөрөг хүчний хяналт чухал юм биш үү?

-Тийм. Одоо хурлын хороод гэх мэт албан ёсны бүтцүүд бүрэлдэж дуусахад хугацаа орно. Өнөөдрийн байдлаар бол нийслэл маань Засаг дарга, орлогч дарга нараа л томилчихоод байгаа шүү дээ. Бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ болоогүй байна. Одоо мэдээлэл авъя гэхээр тэнд хүн нь томилогдоогүй байх жишээтэй. Баяраа хийгээд завгүй байна шүү дээ. Тэгэхээр АН иргэдийнхээ зөрчигдсөн эрхийн төлөө эрчимтэй явах ёстой. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийнх нь төлөө явах ёстой. Хэрвээ гэр хороололд Цэцэрлэгт хүрээлэн байсан бол цэцэрлэгт хүрээлэнд очиж амиа алдахгүй. Хаана юу болж байгаа нь тодорхойгүй. Өглөө болгон ковидоор тэдэн хүн халдварлалаа гээд гараад байгаа биз дээ. Тэгвэл яагаад тэдэн хүн угаартаж нас барлаа гэдгийг хэлэхгүй байгаа юм бэ. Тэгэхээр бид ирэх дөрвөн жилд сөрөг хүчин шиг сөрөг хүчин байна. Ялангуяа эрх баригчдыг дураар нь тавихгүй. Гадны орнуудын тэмцлийг та бүхэн харж байгаа байх. Эрх баригчид ганцхан буруу шийдвэр гаргахад хэдэн мянгаараа гараад жагсдаг шүү дээ. Тэгэхэд Улаанбаатарт хэдэн төрлийн татвар нэмж, ам.долларын ханш дөрвөн жилийн дотор 2800 боллоо. Гадаадынхан бол аль хэзээний жагсчихсан байгаа. Гэтэл монголчууд хүлээсээр.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ