Month: November 2020

УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

–Засгийн газрын 100 хоногт салбар, салбарууд ирэх дөрвөн жилд хийх ажлынхаа төлөвлөгөө, зорилтуудаа гаргаж, эхний ажлуудаа эхлүүлдэг жишиг байдаг. Таны хувьд ажлаа юунаас эхэлсэн бэ. Ирэх жилүүдэд салбарын хэмжээнд хийхээр төлөвлөсөн томоохон ажлууд юу байна?

-Монгол Улсын Ерөнхий сайд ирэх дөрвөн жил найман том бүтээн байгуулалтын ажил хийж, хэрэгжүүлэх зорилт тавьж, кабинетын сайд нарт үүрэг даалгавар өгсөн. Улс орны хөгжлийн суурь болсон эрчим хүч, нефть шатахуун, дэд бүтэц, хүнсний хангамж, боловсруулах үйлдвэрлэл, мэдээллийн технологи, байгаль орчныг хамгаалах чиглэлд хэрэгжих төсөл хөтөлбөрийн техник, эдийн засгийн үндэслэл, санхүүжилтийн эх үүсвэрийг нь тодорхойлохоор бид ажиллаж байна. Нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэх асуудал мөн үүнд орж байна. Манай яамны тухайд байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөц баялгийг зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх, аялал жуулчлалыг эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлэх 21 зорилт дэвшүүлсэн. Тухайлбал, уул уурхайн үйл ажиллагаанаас эвдэрсэн найман мянган га талбайд нөхөн сэргээлт хийх, Хөвсгөл нуур, Туул голыг хамгаалах, хог боловсруулах гурваас доошгүй үйлдвэр төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд байгуулах. Мөн эко жорлон нэвтрүүлэх. Агаарын бохирдлыг салбар хоорондын уялдааг хангаж 80 хувь хүртэл бууруулах, ойгоор бүрхэгдсэн талбайг нэмэгдүүлэх гээд олон ажил байна. Мөн нийслэлийн цэвэр усны хангамжийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж, саарал усыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах тал дээр бодлогоо чиглүүлж ажиллаж байна.

Орхон-Онги төслийн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх, Хэрлэн Тоонот төслийн ТЭЗҮболовсруулах гэх мэтээр тоочоод байвал хийхээр төлөвлөсөн олон ажил байна.

-Яг одоогоор хийгдэж байгаа томоохон бүтээн байгуулалтын ажил юу байна?

-Манай салбарт гол хийж байгаа бүтээн байгуулалтууд гэвэл, Их эзэн Чингис хааны өлгийнутаг Хэнтийаймагт аялал жуулчлалын цогцолборын бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна.

Хэнтий аймгийн Дадал, Батноров, Норовлин, Дэлгэрхаан, Биндэр, Бэрх суманд зургаан цогцолбор байгуулагдана. XIII зууны үеийн түүх, соёлыг харуулсан эдгээр цогцолбор бүхэлдээ “Мянганы суут хүн – Их эзэн Чингис хаан”-аар овоглосон түүхэн аялал жуулчлалын үндэсний хүрээлэн болох юм. Энэ мэт олон ажлууд хийгдэж байна.

-Өнөө жил “Ковид-19” цар тахлын нөлөөгөөр манай аялал жуулчлалын компани, аж ахуйн нэгжүүд хүнд байдалд ороод байгаа. Хичнээн төгрөгийн алдагдал хүлээгээд байна вэ?

-Цар тахлын улмаас олон салбарын үйл ажиллагаа тэр дундаа аялал жуулчлал, агаарын тээврийн салбар ихээхэн доголдож хамгийн их алдагдал хүлээгээд байна. Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагын судалгаанаас үзэхэд 2020 оны эхнийхагас жилийн байдлаар жуулчдын тоо 440 саяар буурч, салбарын алдагдал 460 тэрбум ам.долларт хүрч, 120 гаруйсая ажлын байр цомхотголд орсон байна.

Харин манайулсын аялал жуулчлалын салбар энэ оны эхнийесөн сарын байдлаар 460 сая гаруйам.долларын алдагдал хүлээж, гадаад жуулчдын тоо 90 гаруйхувиар буураад байна.

-Ер нь манай улсын бодлогод жуулчдыг татах тухай асуудал яригдсаар ирсэн. Жилийн дөрвөн улирлын турш жуулчдыг татах ямар маршрут бодлого баримтлан ажиллах вэ?

-Засгийн газар өнгөрсөн жил “Төрөөс аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх талаар баримтлах бодлого” баталсан. Үүнд тулгамдаж байгаа асуудал, бүс нутаг бүрт үр өгөөжтэйаялал жуулчлалыг жигд хөгжүүлэх, орон нутгийн иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх чиглэлийг тодорхойлсон. Мөн аялал жуулчлалын идэвхгүйулиралд, тухайлбал, жил бүр Баян-Өлгийн Бүргэдийн баяр, Өмнөговийн Тэмээнийбаяр, Хөвсгөлийн Мөснийбаяр, Хэнтийн Талын түмэн адууны баяр, Өвөрхангайн Улаан цутгалангийн мөсөнд авиралтын фестиваль зэрэг аялал жуулчлалын эвент арга хэмжээг дэмжин ажилладаг болсон. Энэ мэтчилэн бодож төлөвлөж буйажил бидэнд бий.

-Монгол хүн бүр аялагч байдаг шүү дээ. Гэхдээ дотоодын аяллыг цэгцтэй, журамтай хөгжүүлэх шаардлага байгаа харагддаг?

-Өнөө жилийн хувьд “Ковид-19”-ийн улмаас гадаадын жуулчдын урсгал зогссон хэдийч монголчууд маань эх орноороо нэлээн аялсан. Давхардсан тоогоор нэг сая хүн аялсан байна. Жуулчны бааз, аялал жуулчлалын компаниудтайяамны газар, хэлтсийн удирдлага, мэргэжилтнүүд хамтарч дотоодын аялалд зориулсан бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бийболгох талаар ажиллаж байна. Монголчууд аялж чаддаг болж байгаа. Ялангуяа биднийявуулж буй”Байгаль дэлхий, уул ус, амьтан ургамлаа хайрлан хамгаалах” аянд идэвхтэйоролцож найз нөхөд, хамт олноороо санаачлан цэвэрлэгээ хийх, хог хаяхгүйбайхыг уриалах зэрэг бодит үйл ажиллагаа хийдэг болсон. Долоо, наймдугаар сард ‘’Хариуцлагатайаялцгаая’’ аяны хүрээнд ‘’Ирлээ, явлаа, цэвэр’’ арга хэмжээг зохион байгууллаа. Аяны хүрээнд нийт 420 мэдээ, мэдээлэл бүхийбичлэг, зургийг цахим сүлжээнд байршуулсан нь давхардсан тоогоор 11,7 сая хүнд хүрчээ. Ирэх дөрвөн жилд тусгайхамгаалалттайгазруудад аялал жуулчлалын жишиг загвар бийболгох, гол авто замуудын дагуу үйлчилгээнийтөвүүд байгуулах зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтын ажлыг хийж гүйцэтгэхээр төлөвлөн ажиллаж байна.

-Тухайлбал, ямар бүтээн байгуулалт хийх вэ?

-Жуулчдыг тав тухтай, байгальд халгүйаялах нөхцөлийг бүрдүүлэх, нэг удаа 150-200 хүн, 30-аас дээш майхан барих бололцоотой, бага оврын цэвэрлэх байгууламжтайнийтийн бие засах газар, сүүдрэвч, машины зогсоол, гэрэлтүүлэг, спорт талбайбүхий16 отоглох цэгийг байгууллаа. Тухайлбал, ийм цэгийг Увс аймгийн Хан Хөхийн нурууны улсын тусгайхамгаалалттайгазрын Хар тэрмис болон Хэцүү хадад ашиглалтад оруулаад байна.

Төрөл бүрийн сургалтууд зохион байгуулж байгаа нь үйлчилгээнийчанарыг сайжруулахад үр дүнгээ өгч байна.Олон улсын туршлага судлах ажлыг тасралтгүйхийж байна. Дэлхийн аялал жуулчлалын сайд нарын хурал, Монгол,Орос, Хятад гурван улсын сайд нарын онлайн хуралд мөн оролцлоо. Аялал жуулчлалын газрын нөхдүүд маань Ковидын дараа аялал жуулчлалыг сэргээх стратеги боловсруулж олон улсын байгууллага, түнш орнуудтайбайнгын холбоотойажиллаж байна. Мөн үндэснийхэмжээнд аялал жуулчлалын 16 мянган мэргэжилтэн бэлтгэж эхэлсэн. Зочлох, угтах үйлчилгээний сургалтыг 21 аймаг, нийслэлийн есөн дүүрэгт явуулж, бартендер, бариста, тогооч, өрөөний болон гэрийн үйлчлэгч, хаалгач, ачаа зөөгч, хөтөч тайлбарлагч, жолооч, зочин угтагч гэсэн 10 чиглэлээр зохион байгуулж байна. Сургалтад 16 мянган иргэнийг үнэ төлбөргүй хамруулна.

-Монгол орны цөлжилтийн асуудал мөн хурцаар тавигдаж байна. Цөлжилт яригдахад нөгөө талд нь ой мод, ойжуулалт, мөн бэлчээрийн мал аж ахуйг эрчимжүүлэх тухай хөндөгддөг. Үүнд ямар бодлого хэрэгжүүлж ажиллаж байгаа вэ?

-Манайнийт газар нутгийн 76,8 хувь нь цөлжилт, газрын доройтолд өртөөд байна. Судлаачдын дүгнэж байгаагаар хүнснийхэрэгцээ хүн амын өсөлттэйуялдан нэмэгдэн тариалангийн талбайтэлж, ойболон бэлчээрийн талбайбуурах төлөвтэйбайна. Одоогийн байдлаар төсөв, орон нутгийн болон аж ахуйн нэгж байгууллагын хөрөнгөөр 10 гаруймянган га талбайд ойжуулалт, нөхөн сэргээх ажил хийгээд байна.

Мөн доройтолд орсон газар нутагт плантаци байгуулж нөхөн сэргээх үрийн, эх ургамлын нөөцтэйболох эхлэлийг тавиад байна. 2020 онд элснийнүүлт сааруулах механик хаалтыг дөрвөн аймгийн нутагт тус бүр 50 га талбайд, зургаан аймгийн есөн булаг, шандын эхийг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажил хийсэн. Говь-Алтайаймгийн Хөхморьт суманд 10 га талбайд нутгийн ургамал болох суль, цулхир тариалах, таван жил тутам цөлжилтийн мониторинг судалгаа хийж тайлан гаргадаг болж байна. Мөн байгалийн ургамлын үрийн нөөц бийболгож эхэллээ.Энэ нь уур амьсгалын өөрчлөлт, бэлчээрийн хэт ашиглалтаас үүдэлтэйдоройтсон газар, устаж алга болсон зүйл, доройтсон популяцийг нөхөн сэргээхэд ашиглах үндсэн бааз суурь болох юм.

-Байгаль хамгаалагч бол гадны улс орнуудын хувьд чухал ач холбогдолтойд тооцогддог алба. Гэтэл Монголын байгаль хамгаалагч гэхээр гартаа ташуураас өөр зэвсэггүй, мориноос өөр унаагүй ийм хүмүүс байдаг. Байгаль хамгаалагчдынхаа хангамжийг сайжруулах тал дээр шинэчлэл хийж байгаа харагдсан?

-Таны хэлж байгаатайсанал нэг байна. Ажил аваад 10 гаруйаймагт ажиллалаа. Тусгайхамгаалалттайгазар нутагт 476 байгаль хамгаалагч ажиллаж байна. Нэг хүн 30-400 мянган га талбайг хариуцан хамгаалж байна даа. Энэ бол маш том талбай,тогтмол хяналт тавихад төвөгтэй. Унаа тэрэггүйхүрч очих боломжгүй. Тиймээс байгаль хамгаалагчдын нийгмийн асуудал, ажлын нөхцөл, цалин мөнгөнд анхаарах шаардлагатай. Байгаль хамгаалагчид хийгээд юм байхгүйгэж хээв нэг хэлэх хүн бас байна. Манайулс байгалийн унаган төрхөө харьцангуйсайн хадгалж байгаа орны тоонд ордог. Энэ бол байгаль хамгаалагчдын гавьяа. Тиймээс улсын төсөв болон төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд машин мотоцикл, ажлын хувцас, багаж хэрэгслээр шат дараатайхангана. Улсын төсвийн хөрөнгөөр 214 мотоцикл тусгайхамгаалалттайгазар нутгийн 24 хамгаалалтын захиргааны байгаль хамгаалагчид, 21 сав газартаа өгсөн. 2014 оноос улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар мотоцикл, унаа олгогдоогүйбайсан. Монгол-Германы хамтын ажиллагааны хүрээнд “Биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох” төсөл хэрэгжиж байгаа. Энэ бол буцалтгүйтусламж. Монгол Улсын байгалийг хамгаалах чиглэлд тусалж байгаа Герман нөхдөдөө энэ дашрамд чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Төслийн шугамаар галын тоноглосон машин, туулах чадвар сайтай, бартаат замын автомашин, мотоцикл байгаль хамгаалагчийн өвөл, зуны иж бүрэн хувцас, судалгааны автомат камер зэргээр хангасан. Мөн байгаль хамгаалагчийн 48 байр барьж тохижуулаад байна. Мөн Хустайн нурууны байгалийн цогцолбор газрын байгаль хамгаалагчид, судлаачдын 16 айлын орон сууц ашиглалтад орлоо.Түүнчлэн 11 хамгаалалтын захиргааны орчны бүсийн 16 суманд иж бүрэн тоноглогдсон түргэн тусламжийн автомашин хүлээлгэж өгсөн. Ингэснээр тухайн сумын иргэд, байгаль хамгаалагчдын эрүүл мэндийг хамгаалах, тусламж үйлчилгээг ортуулах зэрэг олон талын ач холбогдолтойюм.

Уг төслийн хүрээнд 2020 онд хамгаалалтын захиргаадад UTV буюу бартаат замын дөрвөн дугуйтаймотоцикл, моторт завь, аялал жуулчлалын бүс нутагт бохир соруулах машин, хогны машин, моторт завь, уулын цана, 48 сумын дунд сургуульд экологийн кабинет байгуулах зэрэг томоохон ажлууд хийгдэнэ. Мөн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар байгаль хамгаалагчдыг үе шаттайажлын хувцсаар хангахаар ажиллаж байна.

-Дроноор хяналт хийдэг болсон. Үр дүн ямар байгаа талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Өнөөдрийн байдлаар 70 гаруйдроныг улсын тусгайхамгаалалттайгазруудад ашиглаж байна. Байгаль хамгаалагчид маань мэргэжлийн сургалтад хамрагдсан. Харагдах орчин хязгаарлагдмал ойтайгад богино хугацаанд ойсамнах, эрсдэлтэйобъектыг илрүүлэх, аврах ажиллагаа, ан амьтны байршил тогтоох, тооллого хийхэд чухал байгаа. Мөн аяллын маршрут зохиох, отоглох цэг байгуулах газрыг төлөвлөх зэрэгт дрон өргөн ашиглаж байна.

Хууль бус ангаас сэргийлэх зорилгоор амьтдын байршлын мэдээллийг нууцалдаг. Харин танин мэдэхүй, сургалтын чиглэлд зураг, дүрсүүдээ өргөн ашиглаж байгаа.

Уул уурхайн төслүүдэд ашиглаж байна. Нөхөн сэргээлтийн ажлын гүйцэтгэл, төлөвлөлтийн дагуу явсан эсэх, хуулиар хориглосон бүсэд олборлолт хийгдсэн эсэхэд дрон ашиглан хяналт мониторинг хийж байгаа. Үр дүн гарч байна. Байгаль хамгаалах хууль зөрчсөн асуудалд арга хэмжээ авч шаардлагатайтохиолдолд тусгайзөвшөөрлийг Ашигт малтмалын тухайхуулийн 56.1.5 д заасны дагуу цуцлах хүртэл арга хэмжээг авч ажиллаж байгаа.

Эвдэрсэн газрын талбайн хэмжээ, овоолсон шорооны эзлэхүүн, ухсан газрын гүнийг тогтоох зэрэг нарийн мэдээллийг дроноор авдаг тул одоо харин том талбайхамарсан газрыг нэг удаагийн нислэгээр зураглах хүчин чадалтайдрон шаардлагатайболж байна. Энэ дашрамд хэлэхэд, Монголын найман гайхамшгийн нэг Хагийн хар нуур орчимд аялахад өвлийн цагт цас ихтэй, хүйтэн бол зундаа хур бороо элбэгтэй, шавар, намаг ихтэй. Сүүлийн жилүүдэд тэнд автомашиныхаа хүч чадлыг сорих хүмүүс ихэссэн. Ингэснээр олон салаа зам гаргах, мод бутыг дайрах, хугалах, их дуу чимээ гаргаж буйгаас ан амьтан дайжих, нуурын эрэг орчмоор автомашины тос, масло асгах зэрэг сөрөг үр дагаврууд гарч эхэлсэн. Тиймээс Хагийн хар нуурын эргээр тээврийн хэрэгсэл зорчуулахгүй байх шийдвэр гаргалаа. Энэ нь Хагийн хар нуур орчмын байгалийн үзэсгэлэнт газрыг унаган төрхөөр нь хадгалах, хөрсний элэгдэл, эвдрэлээс сэргийлэх зорилготой.

-Уул уурхайн олборлолтоос үүдсэн нөхөн сэргээлт дээр ямар хяналт тавьж ажиллаж байна вэ?

-Өнөөгийн байдлаар манайулсын хэмжээнд ашигт малтмал ашиглалтын 1751, хайгуулын 1371 тусгайзөвшөөрөл олгогдсон байна.

Өнгөрсөн онд нийслэлийн долоон дүүрэг, 16 аймгийн нутагт 810 га-д техникийн, 254 га талбайд биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн.Энэ онд БОАЖЯ, УУХҮЯ, МХЕГ, ЦЕГ-ын Экологийн Цагдаагийн албатайхамтран “Нөхөн сэргээлт -2020” гурван сарын хугацаатайаян зохион байгууллаа. Энэ хүрээнд 1900 га-д техникийн, 600 га-д биологийн нөхөн сэргээлт хийгээд байна.

Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдэрч, олон жил орхигдсон найман мянган га талбайг нөхөн сэргээх” заалт орсныг дээр дурдсан байгууллагууд хамтарч ажил хэрэг болгоно.

-Монголд жил болгон гол горхи олон зуугаараа ширгэж байгаа талаар мэдээлэгддэг. Мөн ундны цэвэр усны нөөцийн асуудал яригддаг. Усны асуудлыг цогцоор ямар бодлогоор зохицуулбал одоо байгаа гол усаа ширгээхгүй, байгаа нөөцөө дуусгахгүй байх боломжтой вэ?

-Сүүлийн 40 жилийн дотор Монгол орны экосистемд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орж энэ нь цөлжилт, хөрснийэлэгдэл, усны нөөц, гол горхи ширгэх болон биологийн төрөл зүйл хомсдох зэргээр илэрч байна. Хур тунадасны горимд ч ихээхэн өөрчлөлт гарсан гэж мэргэжлийн хүмүүс хэлж байна. Мөн 2019 он хүртэлх мэдээгээр хуурайөдрүүдийн үргэлжлэх тоо нэмэгдсэн байна. 2019 онд 6161 гол мөрөнгөөс 264 ширгэж 82 сэргэсэн байна. Нуур тойром 3895 тоологдож 286 ширгэж 78 сэргэсэн байна.Булаг шандны тухайд 12591-ээс 704 ширгэж 287 сэргэсэн байна. 512 рашаан тоолсоноос 12 нь ширгэж 11 нь сэргэжээ. Цаашид булаг шандыг хамгаалах, урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхийгазрыг улсын болон орон нутгийн хамгаалалтад авах, онцгой, энгийн хамгаалалтын, эрүүл ахуйн бүс тогтоох ажлыг эрчимжүүлнэ. Урсац бүрэлдэх эх болон голын татамд аливаа аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахгүйбайхаар онцгойхамгаалалтын бүсийн дэглэмийг мөрдүүлж ажиллана.

Голын урсацыг тэтгэх, урсацын тохируулга хийж усны хуримтлал бийболгон экологийн тэнцвэрт байдлыг хангаж, давагдашгүйхүчин зүйлийн нөлөөллийг бууруулах талаар хууль эрх зүйн болон бодлогын баримт бичгүүдэд мөн туссан байгаа.

Улаанбаатар хот 100 хувь газрын доорх ус хэрэглэдэг. Энэ нь байгалийн цэвэр усаар унд, ахуй, үйлдвэрлэл үйлчилгээ бүгдийг хангаж байна гэсэн үг. Ус хангамжийн дутагдлаас урьдчилан сэргийлэх боломж нь гадаргын усыг хуримтлуулах явдал юм. Дахин хэлэхэд, усны зүйзохистойхэрэглээг нэвтрүүлэх нь хамгийн чухал гэдгийг эрдэмтэн судлаачид байнга анхааруулж байна. Манайдээр хэрэгжиж эхэлж байгаа АНУ-ын Мянганы сорилын сангийн төсөл нийслэлчүүдийг хагас зуун жил ундны усаар хангах улмаар цэвэр усыг 00-доо хийж татдаг явдлыг таслан зогсоож эрүүл ахуйн шаардлага хангасан саарал ус үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг болох зорилттойбайна.

-“Яндангаа хөөлье” аян хэрэгжиж байгаа. Одоогоор хичнээн айлын янданг хөөлөөд байгаа вэ?

-“Яндангаа хөөлье” аяныг ирэх арванхоёрдугаар сарын 10 хүртэл орон даяар явуулна. Аяны хүрээнд “Таван толгойтүлш” ХХК-д яндан хөөлөгч 400 ажилтныг найман удаагийн сургалтаар бэлтгэлээ. Залуус яндан хөөлөх багажаа өөрсдөө хийсэн. Цаашид өмнө нь сургасан 100 мэргэжилтэнтэйнийлээд 500 хүн зэрэг ажиллаж байна. Өнөөдрийн байдлаар 16 мянган дуудлага хүлээн авч, 11 мянган айлын янданг үнэ төлбөргүйхөөлж, засвар үйлчилгээ хийгээд байна. Энэ тооны хүнд яндан, ханан пийшин хэрхэн хөөлөхийг зааж өгсөн гэсэн үг. Цаашдаа бэлтгэгдсэн залуус маань дуудлагаар төлбөртэйүйлчилгээ хийдэг ажлын байртайбас болж байгаа юм. Энэ удаад орчны бохирдлыг бууруулах үндэснийхороо сургалт, залуусын цалинг хариуцаж байгаа. Германд яндан хөөлөгч нарийн мэргэжилд тооцогддог юм байна.

-Сүүлийн асуултаа өөр тийш нь чиглүүлье. УИХ-ын эмэгтэй гишүүдийн чуулганы хуралдаан дээр ярьсан яриаг өөлөх, өлгөж авах, мушгин гуйвуулах хандлага сүүлийн үед анзаарагдаж байгаа. Энэ юу болоод байна гэж та харж байна вэ. Зохион байгуулалттай сошиал баг ажиллаж байна гэж ярьж байна?

-Зохион байгуулалттайбаг ажиллаж буйг мэдэхгүйюм. Харин судалгаагаар хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр эмэгтэйулстөрчдийг илүүтэй“шоглодог” гэсэн дүгнэлт байдаг. Бид ч одоо алт мөнгө ухах, тендер авах, лиценз зарах энэ тэр юм байхгүй. Нийгмийн өмнө тулгамдаж буйасуудлыг шийдчих гээд болж бүтэхээрээ зохион байгуулалтад ороод ажиллаж байна. Мэдлэг боловсролтой, зан харилцааны соёлтой, багаар ажиллаж чаддаг сайхан эмэгтэйчүүд сонгогдсон. Минийхувьд нэг их гомдоллоод байх юм алга. Ард түмэн ухаантай. Хэн нь хэн бэ, юу хийж бүтээж байна гээд бүгдийг харж байгаа. Зүтгэж буйнэгнийг үнэлэхдээ л нэг үнэлнэ.

Х.Цэнд-Аюуш

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Оросууд, тэр дундаа цэргийнхэн болон нууц албаныхан юутай ч Гадаад Монголыг юун түрүүн Хятадаас салгах ажлыг 1907 оны Орос-Японы нууц гэрээний дараагаас идэвхтэй явуулжээ. Гадаад Монголыг Чин гүрнээс салгахын тулд гурван чиглэлээр ажиллав. Монгол угсаатан буриад, халимаг нарыг дайчлан Монголын ихэс дээдэстэй уулзуулан ятгах ажил зохиов. Энэ нь төдий л амжилт олоогүй юм. Учир нь хэдийнэ европжсон, өрнийн зохих боловсрол олсон оросын монголчууд Манжийн үед 200 гаруй жил ертөнцөөс тасарсан Гадаад Монголын боловсролгүй иргэдтэй хэл амаа ололцон ойлголцох нь нэн бэрх байсан хэрэг. Оросын зохиолч Юзефович[i] үүнийг шоолон “Оксфорд төгсөөд төрөлх ширэнгэдээ буцаж ирэн хуучин овог отгийнхондоо хүний мах идэхээ боль гэж сургамжилж буй хар арьст бакалаврын арга ядсан байдалтай төстэйгөөр тэд монголчуудыг арай ядан тэсвэрлэж байв”[ii]гэжээ.

Гэхдээ Оросын монголчуудыг бодвол Хятадын монголчууд даалгавар хүсэлтийг илүү амжилттай биелүүлж байлаа. Хайсан гүн нь Зостын чуулганы харчин хүн ба хятадууд олноор тийш шилжин ирж суурьшиж байгааг эсэргүүцсэн хөдөлгөөнийг удирдсан аж. Дараа нь Харбин орж Оросын консулын газарт хэлмэрчийн ажилд оржээ. Мөн Оросын Засгийн газраас 1907 онд Дорнод Хятадын төмөр замын удирдах газрыг Харбинд нээсэн ба тэнд монгол хэлээр Монголын сонин бичиг хэмээх сонин гаргаж байсанд Хайсан редактороор ажиллаж байв. Тэрээр Харбин дахь Оросын консулын газрын ажилтан Симонов гэгчтэй дотно танилцан үерхэж, Монголын тусгаар тогтнолын талаар санал бодлоо солилцож байсан бөгөөд Симонов түүнд “Гадаад Монгол тусгаар тогтноно. Чам шиг эрдэм мэдлэгтэй хүн тэнд дутагдаж байна. Чи тийшээ түргэн оч” хэмээн “зөвлөснийх” нь дагуу өөрийн нөхөр Алмас-Очирын хамтаар 1907 онд Гадаад Монголд ирсэн гэнэ. Энэ тухайгаа Хайсан гүн өөрөө 1909 онд Монголд аялж явсан Финландын эрдэмтэн Рамстедтийн газарчнаар явж байхдаа ярьж байснаас гадна энэ эрдэмтэнтэй Монгол орны улс төрийн талаар тун сонирхолтой яриа өрнүүлж байжээ.[iii]

Хайсан Хүрээнд ирүүтээ маш идэвхтэй ажилласан. Тэрээр Халхын 88 ван гүнтэй бүгдтэй нь уулзсан гэж Рамстедтэд ярьсан байдаг. Мөн да лам Цэрэнчимэд, чин ван Ханддорж нартай танилцан итгэлийг нь олсон төдийгүй тэднээр өөрийн санааг Богдод хүргүүлж чадсан байна. Хожим Гадаад яамны сайд болсон Б.Цэрэндож “Хэрэв Хайсан нар байгаагүй бол Монголын тусгаар тогтнол бүтэхгүй байлаа” хэмээн Хүрээнд байсан амбан Чинь Лү-д ховлосон байдаг.[iv] 1910 онд Хайсан Оросын хурандаа Поповтой уулзахдаа монголчууд Манж Хятадаас бүрэн салж, Богд гэгээнээр толгойлуулсан тусгаар тогтносон улс байгуулахыг хүсч байгааг, хаант Орос улс Монголд зэвсгээр тусалж төр улсаа байгуулахад туслахыг гуйхаас өөр аргагүй гэж монголчууд үзэж байгааг, эс тэгвэл монголчууд Японоос тусламж гуйхаас өөр аргагүй гэдгийгээ огт нуулгүйгээр илэн далангүй хэлэлцэж байгаа тухай ярьжээ.

Буриад Дамбадугар Цыдиповоос 1933 оны зургадугаар сарын 21-нд Улсын бага хурлын нэр дээр өгсөн мэдүүлэгт Бээжинд Оросын Элчин сайдын яаманд ажиллах Коростовицоос Харбинд суух консулд нууц заавар өгч харчины хошуу захирагч Алмас-Очирыг Хүрээ рүү явуулан автономит засаг байгуулах тухай хэргийг Богдод бараалхан айлтгаж мэдүүлсүгэй гэсэн аж.[v]

Түүхэнд Тогтох тайж гэж алдаршсан Энхбилэгтийн Тогтох нь Жиримийн чуулганы Горлос хошууны барга хүн юм. Тэрээр хятад худалдаачид болон нүүдэллэн ирсэн хятад тариачдыг эсэргүүцэх тэмцэл зохион байгуулсаар 1906 он гэхэд нэг зуу орчим хүнтэй зэвсэгт отряд үүсгэжээ. Тэрээр 4-5 жилийн турш Баргад засгийн цэрэгтэй олон удаа тулалдсан. 1907 онд баривчлагдсан боловч оргон зайлж чаджээ. Хятадуудыг дээрэмдэж, тонож алж хядаж явсаар эцэст нь орох газаргүй болсноор бүлгийн хамт Орост зугтан очжээ. Тогтохыг баривчлан буцааж өгөхийг хятадууд шаардахад “Энэ хүн бол дээрэмчин биш, улс төрийн зүтгэлтэн” хэмээн оросууд татгалзсан хариу өгсөн байдаг. 1930 онд СССР-т хэвлэгдсэн Малая советская энциклопедия тольд “Тогтоход Оросын засаг тусалж байсан” гэж бичсэн байна.[vi]

Энэ тухай мөнөөх Цидиповоос өгсөн мэдүүлэгт:

“1907 онд Засагт ван, комиссар Хитрово[vii], манай ах Цэвэгдорж нар болбол Халх Барга Өвөр Монголын тусгаар тогтнолыг сэргээхээр зөвлөлдөв. Энэ хэргийн тухай Бээжин дэх консул Коростовицэд мэдээлэхэд тэрээр уг санааг дэмжсэн.Ах Цэвэгдорж энэ санааг Хитровотой зөвлөлдөж Халх Монголын тусгаар улс байгуулахад Тогтохын хороо хэрэг болж магадгүй, учир нь Тогтохын цэрэг хятад хэл мэднэ, бас тэд хятадуудтай тулалдаж байсан болохоор туршлагатай. Хитрово Бээжинд суух Коростовицтой ярилцан алсдаа Тогтохын хүмүүсийг хувьсгалт хэрэгт зүтгүүлэх үүднээс тэдэнд Орост хоргодох газар гаргаж өгье гэж тохиролцсон. Коростовиц даруй Харбины консулд хандан түүнийг Читагийн амбан захирагчтай холбогдож энэ талаар арга хэмжээ авах үүрэг өгөв. Тэгмэгц Тогтоход нэвтрэх үнэмлэх олгосон. Тэрээр Монголын Сэцэнхан аймгаар дайран явахад Хүрээний амбан Пунцагцэрэнгийн цэрэгтэй тулгарч хүүгээ алуулсан. Орост очиход Читагийн амбан захирагч тосон уулзаж Дээд Үдийн Харганат отогт суулгасан. Халхыг тусгаар тогтнуулахад Тогтохын цэргийг ашиглах төлөвлөгөөтэй байсан”[viii],[ix]

Орост очиход нь Читагийн амбан захирагч найр тавин угтаж Харганат хавьд хоёр мянган десятин газар олгон төвхнүүлсэн гэх.[x]

1911 оны хоёрдугаар сард хувьсгалт түүхэнд тэмдэглэснээр Ард хэмээх Аюушийн[xi] толгойлсон ардын бослого Засагтхан аймгийн Дархан бэйлийн хошуунд гарчээ. Аюушийг дагаж 200 гаруй ард нийлэн тэмцэж дугуйлан үүсгэн, толгойлогчоо мэдэгдэхгүй хэмээн тэг дугуй тойруулан гарын үсэг зурж хошуу ноёнтойгоо зарга үүсгэжээ. Үзэл сурталжсан хэт хувьсгалт тайлбар түүх бичлэгээс болоод Аюушийн бослого гэгч нь хэний эсрэг ямар зорилгоор яаж хэрхэн тэмцсэн ба үр дүн нь яаж гарсан зэрэг нь бүдгэрсээр ойлгогдохоо больжээ. Аюуш нар хошуу ноёноороо дамжуулж Хятадын мөнгө хүүлэгч нартай тэмцсэн ч юм шиг, ноён хятадын өрийг ардуудаар төлүүлэх гэсэн ч юм шиг, феодалын дарлалыг эсэргүүцсэн ч юм шиг. Зарим эх сурвалж тэднийг зэвсэглэн тэмцсэн ч гэж байна.[xii] Орос эх сурвалжид Хятадын колоничлогчдын дарлалын эсрэг тэмцсэн гэжээ.[xiii] Гэтэл Ховдыг чөлөөлөх байлдааны өмнөхөн идэвхижсэн хөдөлгөөнд Орос улс тусалж байсан баримт бас гарч ирлээ.[xiv] Хөдөлгөөн (бослого?) гарсан хошуу нь Ойрдтой хиллэдэг Халхын хамгийн баруун захын нутаг ба хожим 1930 оны засаг захиргааны шинэчлэлээр ойрд аймаг болох Чандмань уулд нийлүүлсэн халхын зургаан хошууны нэг юм. Одоо Ховд аймагт хамаардаг.

Богдын Засгийн газраас Ховдыг зэвсгийн хүчээр чөлөөлөх шийдвэр гарч 1912 оны эхээр Хүрээнээс Магсаржав, Дамдинсүрэн нар 25 цэрэгтэй барууншаа морджээ.[xv] Дамдинсүрэн нь Хайсан, Тогтох тайж нарын нэгэн адил Баргад Чингийн эсрэг бослого дэгдээхээр бэлдэж байснаа Монгол Улс тусгаар тогтнолоо заралсныг сонсоод 1912 оны эхээр Хүрээнд яаран иржээ. Ирсэн даруйдаа Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд оролцохоор мордсон байна. Тэднийг замаас нь тосон Тогтох тайжийн цэргүүд Оросын хил даван орж ирж нэгдэв.

Ховдод ирэнгүүт дөнгөж сая урдаас орж ирсэн Козловын экспедицийн хөтөч Жа лам тосон авлаа. Козловын экспедиц дан цэргийнхнээс бүрдэж байсан. Жа лам ч Монголд орж ирүүтээ орос офицерийн дүрэмт хувцсаа сольсонгүй, шууд л гадуур нь лам дээл өмсчээ.[xvi] Өмнө нь Магсаржав баруун хязгаарт яаралтай цэрэг татлага зарласан боловч олигтой бүтэлтэй юм болоогүй[xvii] бол олон удаа Монголд ирж сүсэгтэн олныг дагуулж итгэлийг нь олсон энэ халимаг лам бараг л ганц дохиогоор армийг нь тэр даруй хүн хүчээр дүүргэв. Жа ламыг Оросын бэлтгэгдсэн нууц тагнуул байсан гэж түүхч-архивч Трифонов баталдаг. Астрахан хотод боломжийн амьдралтай байсан Санаевынх яагаад 1865 онд ядуу зүдүү Ойрдод гэр бүлээрээ шилжин ирэв? Тэрээр Монголын төлөө хичнээн жил зүтгэсэн мөртөө Оросын иргэний харьяаллаасаа хэзээ ч татгалзаагүй. Яагаад тэр Балдан Санаев нэрээ Амарсанаев болгон өөрчлөв? Оросуудын хүлээн зөвшөөрсөн Богд хааныг эсэргүүцсэн хэргээр түүнийг 1914 онд баривчлан Орост хүргэн шоронд суулгасан гэх авч Жа ламыг шүүхээр яллаж шийтгэсэн ямар ч тогтоол, баримт бичиг байдаггүй.[xviii] 1757 оны Манжийн эсрэг бослогыг толгойлсон Амарсанаа ялагдаад Орос руу дутаан одсон. Гэтэл Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан болохоос өмнө Амарсанаа тун удахгүй шамбалын дайчдыг дагуулан Оросоос эргэж ирэн манж хятадуудыг хөөх болно гэсэн цуу ойрдоор нэг таржээ. Баруун Монголд ихэд дэлгэрсэн тууль хайлах урлагт туульчид Шамбалын орон[xix] Орост байдаг, их дайныг Цагаан хаан өөрийн биеэр удирдах болно гэсэн үгтэйгээр хайлах болов.

Ховдыг чөлөөлөх байлдаанд маш идэвхтэй оролцон тулалдаж гавьяа байгуулсан хүмүүс бол Баяр[xx], Найданжав[xxi] нар юм. Түүхэнд ихэнхдээ Баяр гүн гэж бичигдсэн тэрээр Тогтох тайжтай нийлэн Барга, Өвөр Монголд бослого үймээн толгойлж явсан нэгэн. Тэрээр мөн Тогтохтой хамт Орост дүрвэсэн. Орост очсон хойноо Тогтохоос салж нүүн Чита хавьд амьдрах болжээ. Ховдыг чөлөөлөх байлдаан нэгэнт эхэлснийг сонсоод Оросоос Хүрээнд яаралтай ирэн тэндээсээ шууд Ховд руу мордсон байдаг. Очсон хойноо Жа ламтай муудалцан баривчлагдсан боловч тэндээсээ оргон Ховд дахь Оросын консулд очиж хоргодсон байна.[xxii] Урвагч Найдан ван гэж хувсгалт түүхэнд төлөв эшлэгдсэн байдаг Шаравын Найданжав нь Тогтох тайжийн үеэл. Мөн л 1912 оны зун Оросоос ирж Ховдыг чөлөөлөх байлдаанд оролцсон. Энэ хоёр хүн хожим 1921 онд Унгерний гол итгэлт цэргийн зүтгэлтэн нь байж гамин цэрэгтэй байлдахад их гавъяа байгуулсан боловч улаан цэрэгт алагдсан. Ийм учраас хувьсгалт түүхэнд ихэд муугаар бичигдэж, урлаг утга зохиолд урвагч зэргээр хэлэгдэх уран сайхны дүрээ баттай олсон.

Оросоос орж ирсэн өвөр монголчуудын бас нэг бүлэг нь Сумъяа бэйс нэрээр алдаршсан Лаварын Сумъяагийн толгойлсон баг байна. Тэд Шиньжааны Ил Тарвагатайн цахарууд. Тэндээ бослого үймээнд оролцон ялагдаж 600 орчмуулаа Орост дүрвэжээ. Оросууд найрсгаар угтан авч газар олгосон байна. 1912 онд Оросын захиргаанаас тусгай зөвшөөрөл аван тэдний нутгаар яван Хиагтаар дамжин 300 орчим цахарууд Гадаад Монголд орж ирсэн.[xxiii] Богд хаант улсад дагаар орох өргөдлөө Сумъяа оросуудад өгч тэд хүслийг нь дамжуулан Монголд гардуулжээ.[xxiv] Нэгэнт Ховдыг чөлөөлөх байлдаан дууссан байсан тул тийш яваагүй. Харин хожим 1920 онд нутгийн халхуудтай муудалцан шахуулж дахин Орос руу дүрвэсэн ба 1921 онд Троицкосавскт Ардын журамт цэргийнхэнтэй нийлэн Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаанд орсон ба Сумъяа өөрөө Журамт цэргийн дэд жанжинд өргөмжлөгдсөн юм.

Ховдыг чөлөөлөх байлдааны үеийн нэг тод гэрч бол Германы аялагч, зохиолч Констэн[xxv](Herman Consten) юм. Тэрээр яг тэр үед тэнд байж таарсан. Морин цэргийн ангийн манлайд эртний сайн танил Минбао хатируулж явааг хараад нүдэндээ итгээгүй гэнэ. Баяр хөөртэйгөөр уулзаад тансаг майханд нь амттан бүрээр дайлуулж. Минбао энд ирээд Хайсан нэртэй болсон аж. Хайсан Ховдын пүүсүүдээс дээрэмдсэн мянгаад хайрцагтай асар их ачаагаа 120 тэмээнд ачин тойруу замаар Оросын хил дээрх Хиагт руу зөөлгөж дайны олз омгоо аюулгүй газар аваачсантай Констэн таарчээ. Ховдыг тонож дээрэмдэхдээ цуглуулсан мөнгөн эд агуурс торго дурдангаас гадна янз бүрийн буу, хайрцагтай сум төдийгүй их буу хүртэл ачсан байв. [xxvi]

Ховдыг эвдлэн сүйтгэж, хотыг шатаасан гол буруутныг Хайсан мөн гэж Ховд, Улиастай, Хүрээнд сууж асан Хятадын төлөөлөгчид нэгэн дуугаар нотолсон байдаг.[xxvii] Ер нь пүүс хоршоо дээрэмдэх сургаар маш олон хүн цуглаж Ховдыг чөлөөлөх байлдаанд оролцсоныг мөн тэр үед тэнд байж нүдээр үзсэн Бурдуков тэмдэглэсэн байдаг.[xxviii] Ийнхүү Ховдыг чөлөөлөх байлдааны гол удирдагчид нь Оросоос яаран орж ирсэн Дамдинсүрэн, Баяр, Найдаэжав, урдаас оросуудтай орж ирсэн Жа лам, урьд нь хэдэн жилийн өмнө Баргаас орж ирсэн Хайсан нар байлаа. Эд цөм хятад манж нарт цусны өс хонзонтой улс. Удирдлагад уугуул Гадаад Монголоос Магсаржав, Дөрвөд далай хан Түмэндэлгэржав байв. Богд хаанаас эдэнд бүгдэд нь баатар цол олгосон.

Бүхий л бичиг баримтаас үзэхэд байлдааныг газар дээр нь удирдахад Ховд дахь Оросын консулынхан идэвхтэй оролцсон бололтой. Оросын консул Кузминский[xxix] байлдааны өмнөхөн Ховдод томилогдон ирээд дууссаных нь дөнгөж дараа өөр газар шилжин ажиллажээ.

Монголчуудад бүслэгдсэн Ховдын амбаны хэрмийнхэн Өрөмч, Шарсүмд байх өөрийн цэргийн ангид хэл хүргүүлж авчиран давхар бүсэлж хоёр талаас нь зэрэг цохилт өгөх төлөвлөгөө зохиож буйг Кузминский олж мэдээд монголчуудад ирж хэлэн сэрэмжлүүлсэн байдаг.[xxx] Бичиг баримтад Оросын консулын ажилтан Вальтер гэх нэр ч цөөнгүй үзэгддэг.

1912 оны зун цаг гэж огноолсон Магсаржав, Дамдинсүрэн нараас Богд хаанд бичсэн захидалд Ховдыг чөлөөлөх байлдаан, байлдах төлөвлөгөө болон явцыгаа тэд Оросын консул сайдтай байнга зөвлөлдөж байснаа бичсэн байна.[xxxi] Тэр тулалдаанд Чингийн талаас 200-гаад хүн, Монголын талаас 45 хүн амь үрэгдэж, монгол цэргүүд 3000 хүн бүхий манж цэргийн хүрээнээс сайд Бао Жун, бусад түшмэл, дарга, цэргийн хамт 1200 хүн баривчлан, тэмээ 1000 гаруй, морь 1000 гаруй, хонь 5000 гаруй, буу 200, сум 20 мянга, мөнгө 20 мянга илүү ланг олзлон авчээ. Үүнээс Чин улсын сайд түшмэл 27, цэрэг иргэн 610-ийг Оросын хил хүртэл монгол цэргээр харгалзуулан, Оросын нутгаар дамжуулан нутагт нь буцаажээ.[xxxii] Олзлогсдыг Оросын нутгаар дамжуулж Хятадад хүлээлгэн өгөх ажиллагааг Ховдын консулын газар зохион байгуулсан.

Ховдыг чөлөөлөх дайны дараа Баруун Монголд “эдийн засгийн хямрал” нүүрлэж, тэр үеийн монголчуудын гуравхан гол импорт болох цай, тамхи, даалимба тасалдан сандаргажээ. Харин, жилийн өмнө Хүрээнд засаглалаа тогтоосон Богд тэргүүтэй халхууд хамгийн түрүүнд худалдааны иргэдэд хандан уриалга гаргаж, бизнисээ хэвийн үргэлжлүүлэхийг уриалсан байдаг.

Оросууд эхний ээлжинд Гадаад Монголыг Чин гүрнээс салгахын тулд 1). Оросын монголчууд болох буриад халимаг нараар дамжуулан ихэс дээдсийг нь ятгах. 2). Сэтгэлд үлдсэн түүхийн гомдол цөхрөл ба түүнээс улбаалсан үлгэр домгоор дамжуулан энгийн иргэдийг сэнхрүүлэх 3). Мухар сүсэг, ид шид, зөн билгээр дамжуулан сүсэгтэн олныг татах гэсэн аргаар ард түмэнтэй нь холбогдох гарц нээсэн. Эцэст нь Синхайн хувьсгалаар Чин гүрэн мөхөх үед энэ гурван сэжим нийлж монголчуудыг тусгаар тогтнолоо олж авах тэмцэлд уриалан дуудаж чадсан билээ. Оросын улстөрчид, цэргийн эрхтнүүд, түшмэд, дипломатчид хэдийгээр эхэндээ өөр зорилго агуулж байсан авч нэгэн зууны дараах өндөрлөгөөс харахад тухайн ажиллагаа нь тусгаар тогтносон, бие даасан Монгол Улс дахин сэргэн мандах аугаа үйл хэргийн эхлэлийг тавьсан юм.

1912 оны наймдугаар сарын 7-нд монголчууд Ховдын амбаны газрын хэрмийн сэт цохин буулгаж авснаар Гадаад Монголыг нийтэд нь Манж Чин улсын хараанаас de facto бүрэн салгаж авлаа. Ердөө хоёр долоо хоногийн дараа Бээжинд суух Оросын Элчин сайдын яамны ажилтан Коростовиц монголчуудтай хэлэлцээ хийнэ гэсээр Хүрээнд морилон ирэв.

Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар 16 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гар дээр хүрч байна.

Өдрийн сонины тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн
С.Чинзориг “АХБ-ны зөвлөх
үйлчилгээний материалыг
манай залуучууд аваад хууль
болгочихоод байгаа юм” хэмээлээ I- II нүүрнээс уншаарай.

УИХ-ын гишүүн
Л.Мөнхбаатар “Тэтгэврийн сангийн
менежмэнтийг төр дангаар хариуцах нь
буруу, хувийн тэтгэврийн даатгалын
сантай болгох нь зөв” гэв.

“ Эерэг өөрчлөлтийн
түүчээ” ТББ-ын тэргүүн,
“Дэлгэцээс холдуулах
дадлууд” номын зохиогч
Н. Дуламсүрэн “Цахим орчны
дарамт, дээрэлхэлт дэлгэцийн
хэтийдсэн хэрэглээтэй шууд
холбоотой” гэв.

“Өдрийнсонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог, баримт, үзэл бодлын гуравдугаар нүүрт “Суманд заанууд, аймагт арслангууд Засаг дарга болдог цаг айсуй” хэмээн өгүүллээ.

Харааны бэрхшээлтэй
хүүхдүүдийн 116 дугаар
сургуулийн хоёр багш С.Гэрэлмаа “Өлсгөлөн
зарлавал өөрсдөө хохирч
үлдэнэ гэдэг чинь бодож
үзэх л асуудал” гэлээ.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу . https://admin.dnn.mn/plugins/news/login/

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай. Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно. Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88085029 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай. “Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮХЭН ТАНТАЙ ХАМТ