Month: November 2020

Шинжлэх ухааны доктор, академич Л.Хайсандайтай ярилцлаа. ШУА-ийн “тогоонд” 45 жил “чанагдсан” энэ эрхэм гадаад харилцаагаар дагнаж ажилласан нэгэн. Ерээд онд Москвад “Монгол Улсын үндэсний эрх ашиг ба гадаад бодлого, онол практикийн асуудлууд” сэдвээр доктор хамгаалжээ. Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үед Үндэсний аюулгүй байдлын шинжээч эрдэмтдийн багт ажиллаж байв. Тэрбээр “Монгол төрийн алтан аргамж: түүх ба орчин үе“ хоёр боть бүтээлийг шавь, доктор Д.Золбоогийн хамт саяхан гаргасан байна.

-Монгол төрийн алтан аргамж гэж юуг хэлж байна вэ. Одоо алтан аргамжийн бодлого байгаа юу, тасарчихаад байгаа юм уу?

-Алтан аргамж гэдэг үгийг анх гаргаж ирсэн хүн бол МУИС-ийн түүхийн багш Д.Хүүхэнбаатар гэж хүн байсан. Тэр “Монгол гүрний элчин харилцаа” гэсэн сэдвээр хамгаалсан юм. Сүүлд Тайваньд өгүүллэг болгож гаргахдаа “Чингисийн алтан аргамжийн бодлого” гэж гарчигтай нийтлүүлсэн юм. Манай нэрт философич, Ч.Жүгдэр гэж мундаг академич 1987 онд хэвлүүлсэн номондоо “Монголын төр ба дипломат ёс, алтан аргамж” гэж бичсэн байгаа юм. Түүнээс үндэслээд алтан аргамж гэж ярьж бичих болсон. Телевизээр “Алтан аргамж” гэж нэвтрүүлэг хийгээд, дипломатуудыг уриад, ярилцлага хийгээд байгаа юм. Алтан аргамж гэдэг хүн биш юм. Алтан аргамж бол дипломат бодлого юм. Тухайн үед дипломат гэдэг үг хэрэглэдэггүй байж л дээ. Гэрэгэ гэдэг баримт бичиг, дипломат паспорт байсан болохоос биш бодлого биш юм. Харилцааг бодлого гэж болохгүй. Бодлого байж харилцаа үүснэ. Аргамж гэдэг нь тодорхой. Морийг аргамжиж уядаг. Бусад орнуудыг аргамжиж авах Чингисийн бодлого байж. Монголчууд дээр үеэс Алтан улс, Алтан ордон гэж хамгийн үнэ цэнэтэй зүйлсийг алтаар зүйрлэж хэлдэг байсан.

-”Чингис хаан Монголын амарлин (Pax Mongolica) тогтнох эх суурийг тавьсан” гэж та номондоо дүгнэжээ. Амарлин гэдгээ тайлбарлаж өгөөч?

-Pax Mongolica гэдгийг Монголын амарлин гэж би хэлж байгаа юм. Энэ үгийг нийтлэлчид Монголын энх тайван, Монголын амар амгалан, энх төр гэж янз бүрээр хэлдэг л дээ. Я.Цэвэл гуайн тайлбар толь бичигт амарлин гэж үг бий. Амар амгалан байдал тогтоохыг амарлин гэсэн байгаа юм. Тэгээд би Монголын амарлин гэсэн юм. Энхжилийг тогтоосон гэсэн үг л дээ. Дайн байлдааны үеийг дуусгаж, Монголын Их гүрэн байгуулагдлаа, Чингис хаан хэдэн хүүхдэдээ нутаг ус зааж өгсөн шүү дээ. Үнэн чанартаа дайн байлдаан дуусч, Монголын энхжин тогтсон үе. Нарийн судлахаар сонин юмнууд их бий. Дайны үед ой хөвчийг огтлох, охид эмстэй зууралдаж болохгүй, хөгшид эмэгтэйчүүдийг хороож болохгүй гэх мэтээр Их засаг хуулиндаа хориглосон байдаг. Тэнгэрээс заяат хүн учраас дэлхийн бүх оронд энх амгалан тогтоон, нэг гэр бүл болгох үзэл санааг агуулж явж. Тэр үед хүчтэй нь хүчгүйгээ эзэлдэг дээрэмддэг байж л дээ. Чингис энх тайвныг тогтоохын тулд дайн хийх ёстой гэж үзэж байж. Тэр ч байтугай элчийг хороож, биед нь халдаж болохгүй. Дайныг заавал зарлаж, хугацаа тохирч байж эхлүүлэх учиртай. Дайн дууссаны дараа бууж өгсөн тал нь буулгаж авсан талтайгаа найрамдлын гэрээ байгуулдаг байя гэх мэтээр олон улсын харилцааны гурван мундаг зарчим Чингисийн үеэс эхтэй.

-Их гүрний дээрэнгүй бодлого гээд манайхан ярьдаг даа. Монголчууд их гүрэн байхдаа дээрэнгүй бодлого хэрэгжүүлж байсан уу?

-Хэрэгжүүлж байсан. Тэр үеийг одоотой зүйрлүүлж болохгүй шүү дээ. Тэр үед дэлхий ертөнц бүхэлдээ тийм байсан юм чинь. Хүчтэй, зэвсэгтэй нь бусдыгаа алдаг хяддаг, эзэлдэг, булаадаг байсан. Дайтаж буулгаж авч байж л энх тайван байдлыг тогтооно гэж үзэж байсан.

-Одоо харин бид их гүрний дээрэнгүй бодлогыг яаж давж туулах учиртай вэ. Хойд хөрш маань крантаа хаачих вий. Урд хөрш маань хилээ хаачих вий гэсэн “айдас хүйдэс”-тэй амьдарч байна. Далай ламыг ч урьж чадахгүй байна. Их гүрний дээрэнгүй бодлогыг сөрж, тэсч үлдэх жор байдаг уу?

-Үүнийг Чингисийн үетэй зүйрлэх аргагүй. Одоогийн зорилго, чиглэл, нөхцөл байдал огт өөр. XIII зууныг, XXI зуунтай харьцуулах боломжгүй. Гэхдээ монголчуудад их гүрний сэтгэхүй өвлөгдсөн байдаг. Яах вэ, тэд манайд тулгаж байгаа, бид биелүүлдэг, биелүүлдэггүй юмнууд ч бий. Гэхдээ бид том орнуудтай бүгдтэй нь харилцаа тогтоож чаддаг. Гэтэл бусад жижиг орнууд Англи, Америк, Франц, Японтой манайх шиг харьцаж чаддаггүй шүү дээ. Тэд чинь бөхөлзөөд л тэдний үгээр явдаг. Манайх гэтэл үгүй. Америктай стратегийн түншлэл байгуулчихаж байгаа юм. Орос, Хятад, Энэтхэгтэй байгуулж байна. Монголчуудад уламжилж ирсэн сэтгэхүй байгаа юм. Монгол хүнд нэг тийм бардам зан байдаг. Монгол өөрөө жижигхэн атлаа том улсуудтай харьцдаг байхгүй юу. Ухаандаа цөмийн зэвсэггүй бүс байгуулна гээд НҮБ-ын байнгын таван том гишүүнийг бүгдийг буулгаж аваад, бүгдтэй нь гэрээ хийгээд, Монгол цөмийн зэвсэггүй, манай улс руу цөмийн зэвсэгтэй улс халдвал та нар хамгаална шүү гэсэн. Ийм дипломат бодлогыг манайхаас арай томхон, манайхтай адил, өөр жижиг улсууд явуулж чаддаггүй.

-Та гадаад харилцааг эдийн засагжуулах тухай ярьсан. Урд хөрштэйгөө харилцахдаа юуг анхаарах вэ. Тэд хүсвэл биднийг амархан айлгадаг. Нүүрсийг чинь авахгүй шүү. Хилээ хаана шүү гэдэг. Бид хүчтэний өмнө хүчгүй нь буруутай гээд хүлээж аваад байх ёстой юм уу?

-Яг хүлээж авдаггүй байхгүй юу. Хүлээж авч байгаа юм биш. Зүгээр дүр эсгэж байгаа байхгүй юу. Үнэн чанартаа Хятад манайхаас нүүрс, зэс ч юм уу түүхий эд авах нь тэдэнд ашигтай. Манайх маш хямд бөгөөд овоо сайн өгдөг. Энэ нь манайд ашигтай, тэднийд ч ашигтай. Далай ламыг ирэхийг зөвшөөрсөнгүй л гээд байна. Далай ламыг авчирсан ч авчраагүй ч бидэнд алдах юм үгүй. Энэ бол улс төрийн тоглоом л явж байгаа. Дэлхий дахинд байр сууриа бэхжүүлэх гэж л иймэрхүү юм хийж байгаа юм шүү дээ. Нүүрс авахгүй л гэж байна. Нүүрс, түүхий эд авахгүй байлаа гэхэд бид авдаг газруудад нь өгчихнө.

-Өмнөд монголчуудын хэл, соёлын асуудалд манайхан нэлээд эмзэг хандсан. Монгол хэл, соёлын асуудлаар дуугарахгүй байх хэцүү, дуугарахаар бас дарамтлуулчих гээд байна уу даа?

-Бодлого гэж нэг юм бий. Засаг төр дуугарах нэг асуудал. Ард түмэн дуугарах өөр асуудал. Төр засаг нэг улсын дотоод хэрэгт оролцохгүй. Ард түмэн үгээ хэлэхэд асуудалгүй. Бид яах аргагүй нэг үндэстэн.

– Тухайлбал, таны хэлдгээр иргэн хүн үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж байхад Элчин сайд эмзэглэж хүлээж аваад, Монгол Улсын иргэнийг “донгодож” таарах уу? Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан хүнийг Хятадын Элчин сайд “Хоёр нүүртэн” гэж шүүмжилсэн. Дипломатч хүний амнаас ийм үг гарах нь зохисгүй юм биш үү?

-Зохисгүй л байхгүй юу. Өмнөд монголчууд бас Монголоос Ц.Элбэгдорж биднийг дэмжлээ гээд, интернэтээр энэ сэдвээр баахан хэлэлцүүлэг өрнөөд, хор шар нь хөдлөөд түүнийг онцолсон байхгүй юу. Манай нэг удирдагч тэгж хэлсэн бол өөр хэрэг. Энгийн хүн ярих өөр асуудал. Хувь хүнтэй тэгж зууралдаж байгаа нь хятадын өөрсдийнх нь нүүр царайг харуулж байгаа юм. Хүмүүс энэ асуудлыг зөв гэж хэлэхгүй. Далай ламыг ирэхэд хятадууд гурав хоног хилээ хаасан шүү дээ. Дэлхий дахин бас шуугьсан. Өөрсдийнх нь л нэрэнд муу.

Ц.Элбэгдоржийн хувьд бусад Ерөнхийлөгч нартай харьцуулахад гадаад бодлогын асуудлаар их юм хийсэн. Монголыг таниулахад их үүрэг гүйцэтгэсэн. Ухаан нь хоёр их гүрний удирдагчидтай нэг ширээний ард суугаад, өөрийн асуудлыг хэлэлцүүлээд, зөвшөөрүүлнэ гэдэг маань бас л зөв бодлого шүү дээ. АСЕМ хийлгэсэн. Европ, Азийн бараг бүх томчууд Монголд ирлээ шүү дээ.

Монгол сайхан орон байдаг юм байна, тайван сайхан улс гэдгийг ойлгуулаад явуулсан. Тиймэрхүү эрч хүчтэй бодлого бидэнд дутагдаж байна.

Дэлхий дахинд 100 мянган монголчууд гарын үсэг зураад, АНУ-ын Конгресст өглөө. Тэнд хүний эрхийг зөрчиж байна гэж буруушаалаа. Монголчуудын хэл соёлын асуудлаар дэлхий дахинд шуугиулна гэдэг Хятадын нэр хүндийг унагаж байгаа юм. Түүнээс биш бид бүр болиулчихна гэж байхгүй л дээ. Монгол өөрийгөө хамгаалуулж байгаа хэрэг. Өмнөд монголчуудыг эд ингэж байгаад яваандаа Ар Монгол руу явах шинжтэй байна гэдгийг урьдчилаад бид дэлхий дахинд мэдэгдэхээр, Монголын дуу хоолойг дэмжиж байгаа юм. АНУ, Баруун Европ, Япон бүгд л дэмжиж байгаа юм. Бид бусад улстай стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоосон учраас Монголд асуудал тохиолдоход бусад улс тусална. Монголчуудтай хамаагүй харьцаж болохгүй гэдгийг хятадууд ч ойлгож байгаа. Монголыг өөрийн харьяанд оруулж авах ганц арга нь эдийн засаг. Манай эрх баригчдын туйлбаргүй бодлого их нөлөөлдөг л дөө. Сүүлийн 30 жилийн бодлогыг харахад үнэхээр дампуу юмнууд бий. Нэгдмэл сайхан бодлого явуулж чадахгүй байна. Гадаад бодлого нэг цонхоор явах ёстой.

Японы эзэн хаан гадаад улсуудтай гэрээ хэлэлцээр байгуулах, гадаадад айлчлахдаа Гадаад яамныхаа боловсруулсан текстийг харж байж л уншина. Нэгдмэл бодлого явдаг. Манайх тэгж чаддаггүй. Нэг бизнесмэн очиж гэрээ хийдэг. Тэр нь бүтдэггүй. Хамгийн сүүлд гэхэд л Ч.Сайханбилэгийн байгуулсан Дубайн гэрээг манайхан хүчингүй болголоо шүү дээ. Тэр чинь гадаадын 17 орноос мөнгө татаад, манай өр болгочихсон байхгүй юу. Одоо энэ гэрээ олон улсын арбитрын шүүхэд явж байна.

Гадаад харилцааны яам өнөөг хүртэл дандаа дипломат улс төрийн бодлого явуулаад байна. Гадаад харилцааны яам эдийн засгийн асуудалд төвлөрч, гадаад бодлогыг эдийн засагжуулна гэдэг чинь эдийн засагч дипломатуудыг бий болгоно гэсэн үг шүү дээ. Ийм тохиолдолд бусад орнууд өөрөөр хандана. Хятад манай хоёрын эдийн засгийн тэгш бус байдал юунаас үүссэн гэхээр Засгийн газрын шугамаар бус хаа хамаагүй гүйж очоод гэрээ байгуулчихдаг. Хятадын компаниуд дандаа төрийн мэдлийнх. Манайх болохоор төрийн мэдлийн бус компаниуд байдаг. Тэгэхээр нөгөөдүүл нь давамгайлж, ашигтай гэрээ байгуулдаг. Манай Гадаад харилцааны яам гадаад бодлогынхоо дагуу ажиллавал цаад улс чинь энэ оронтой давуу эрх бүхий гэрээ байгуулж болохгүй, олон улсын дүрэм зөрчнө, НҮБ-ын зарчим зөрчигдөнө гээд өөрөөр хандана шүү дээ. Гадаад харилцаагаа эдийн засагжуулна гэдэг маань манайд ямар эдийн засгийн потенциал байна. Ямар хүчин зүйл байна гэдгээ сайн тооцоолж,бусад оронтой гэрээ хэлэлцээр байгуулна л гэсэн үг.

-Оюу толгойн гэрээг гуравдагч орны ашиг сонирхлыг Монголд бий болгосон гэдэг. Гэтэл энэ гэрээг өөрчлөх тухай байнга яригддаг. УИХ-ын гишүүд нь хүртэл “Монголд ашиггүй гэрээ” гээд давхидаг. Энэ бүхэн бусад орнуудад ямар дохио өгч байгааг та анзаардаг л байх?

-Гадаад харилцааны асуудлаар дур мэдэж, янз бүрийн юм ярьцгаадаг. Улсын эрх ашиг гэж бий, нуух юм гэж байдаг. Хүн болгон дураараа юуг нь ч мэдэхгүй гаднаас нь шүүмжилдэг. Дотор юу болсон, ямар ач холбогдолтойг мэдэхгүй. Нэг байгуулсан гэрээний үр дүнг хараа ч үгүй, яагаа ч үгүй байхад хоосон шүүмжилдэг. Популистууд гэж ярьдаг даа, энэ УИХ-ын гишүүн, сайд дарга, албан тушаалтан, улстөрчид зөвхөн нэр олох, олонд үнэлэгдэх гээд гадаад харилцаагаар тоглож болдоггүй юм. Дотроо нэг аймгаа шүүмжилж байгаа юм шиг хандмааргүй. Гадаад бодлого нь эмх замбараагүй, арван салаагаар урсаж байгаа нь бидний алдаа.

-Монголын язгуур эрх ашиг гэж юуг ойлгох вэ?

– Эртний Энэтхэгийн таван махбод гэж байдаг. Гал, ус, шороо, хий, төмөр гэж байдаг. Үүнтэй адилхан Монголд таван эрх ашиг бий. Гаднаас аюул заналгүй байх, Монгол Улс хөгжин дэвжиж эдийн засгийн хувьд хүчтэй болох эрх ашиг бий, газар нутгаа хамгаалах, байгалийн баялгаа зөв ашиглах, өв соёл, зан заншлаа хамгаалах, бадруулах, эв нэгдэлтэй байх, монголчууд нэгдмэл байх гэсэн таван эрх ашиг байна. Нэг нь үгүй бол нөгөө нь оршин тогтнохгүй. Бие биеэсээ хамааралтай. Энэ таван эрх ашиг байж Монгол оршин тогтноно. Энэ эрх ашгийг яаж хамгаалах гэхээр бид нэгдмэл зөв бодлоготой байх, улсаа хөгжүүлэх аргаа олох, эхлээд аюулгүй байдлаа хангаж авах хэрэгтэй.

-ШИЙДВЭР ГҮЙЦЭТГЭГЧИЙН АЖЛЫН ҮР ДҮНГЭЭС ХАМААРАН УРАМШУУЛАЛ ОЛГОДОГ ТОГТОЛЦООГ ҮГҮЙ БОЛГОСНООР ЭНЭ ТӨРЛИЙН АЛБА ХААГЧДЫН АЖИЛ УДААШИРЧ БАЙГААГ ҮГҮЙСГЭХ АРГАГҮЙ-

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн багш, Өмгөөллийн И Эл Би Партнерс ХХН-ийн захирал Д.Энхзултай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед “өр барагдуулна” гэсэн хувь хүн, албан байгууллагын зар нэлээд харагдах боллоо. Манай улсад энэ төрлийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг хуулийн хүрээнд ямар этгээд хэрэгжүүлэх боломжтой байдаг юм бэ?

-Шүүхийн шийдвэр хуулийн хүчин төгөлдөр болсноор хариуцагч хувь хүн, байгууллага нь шүүхийн шийдвэрийг заавал биелүүлэх үүрэгтэй. Хэрэв шүүхийн шийдвэрийг сайн дураараа биелүүлэхгүй байвал төрийн албадлагыг ашиглах замаар зөрчигдсөн эрх, ашиг сонирхлоо сэргээх боломжтой байдаг.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа нь гагцхүү Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу явагддаг.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлийн 11.1 дэх хэсэгт: “…хуулийн хүчин төгөлдөр шүүхийн шийдвэрийг гүйцэтгэх ажиллагааг шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага хэрэгжүүлнэ….” гэж тодорхой зааж өгсөн байдаг. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хууль тогтоомж болоод манай улсын сонгон авсан шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын системийн дагуу ажиллагааг төрийн тусгайлсан чиг үүрэг бүхий байгууллага өөрт олгогдсон бүрэн эрхийн хүрээнд хэрэгжүүлж байна.Иймээс өр барагдуулах ажиллагааг хувь хүн, байгууллага эрхлэн гүйцэтгэх боломж хуулийн хүрээнд байхгүй гэж ойлгож болно. Тэгэхээр “өр барагдуулна” гэх зар тарааж, ийм төрлийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлж байгаа бол энэ нь хууль бус үйлдэл юм.

-“Өр барагдуулах” гэсэн ойлголт ямар нөхцөлд бий болох вэ. Энэ төрлийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг ямар хуулиар хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ?

-Хуульд зааснаар шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаанд иргэний, захиргааны, зөрчлийн болон эрүүгийн хэргийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа тус тус хамаардаг ба “өр барагдуулах” ажиллагаа нь иргэний шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа”-ны нэг хэсэг гэж ойлгож болно.Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага, алба хаагч нь шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх баримт бичгийг үндэслэж ажиллагаа явуулна. Төлбөр төлөгч буюу хариуцагч хувь хүн, байгууллагын хөрөнгөнд хуульд заасан тодорхой төрлийн ажиллагааг хэрэгжүүлдэг. Хуулийн хүрээнд төлбөр төлөгчийн биед болон эд хөрөнгөд нэгжлэг хийх, түүний хөрөнгийг битүүмжлэх, барьцаалах, дансны үлдэгдэл мөнгөн хөрөнгө болон биет бус үнэт цаасыг битүүмжлэх, гэрээ, хэлцлийн дагуу үүссэн төлбөр төлөх үүргийн гүйцэтгэлийг шаардах эрхээ бусдад шилжүүлэхийг хориглох, төлбөр төлөгчийн хөрөнгийг худалдан борлуулах эсвэл гүйцэтгэх баримт бичигт заасан тохиолдолд төлбөр авагчид шилжүүлэх зорилгоор хөрөнгийг хураан авах, төлбөр төлөгчийн үл хөдлөх эд хөрөнгө, үнэт цаас, эдийн бус хөрөнгө, түүх, соёлын өвд хамаарах үнэт зүйл, тусгай зөвшөөрлийг хуульд заасны дагуу хөрөнгийн албадан дуудлага худалдаагаар худалдан борлуулах зэрэг ажиллагааг гүйцэтгэж байна.

Төлбөр төлөгч хувь хүнээс төлбөр гаргуулахдаа эхний ээлжинд бэлэн мөнгө, эсхүл банк, эрх бүхий хуулийн этгээд дэх хадгаламжийн болон харилцах дансанд байгаа төлбөр төлөгчийн мөнгөн хөрөнгө, бусад үнэт зүйлээс төлбөрийг гаргуулна. Төлбөр төлөгч хувь хүнд мөнгөн хөрөнгө байхгүй, эсхүл мөнгөн хөрөнгө нь өр төлбөрөө төлөхөд хүрэлцэхгүй бол түүний өмчлөлийн бусад хөрөнгөөс төлбөрийг гаргуулахаар хуульчилсан байдаг.

-Өр төлбөр гаргуулж болохгүй хөрөнгийн талаар хуульчилсан зүйл байдаг уу?

-Төлбөр төлөгч хувь хүний зайлшгүй хэрэгцээт хоол, хүнс, гал тогооны хэрэгсэл, улирал бүрийн нэг ээлжийн хувцас, хүйтний улиралд хэрэглэх түлээ, түлш, мэргэжлийнхээ ажил, үйлдвэрлэл явуулахад зайлшгүй шаардагдах эд зүйлс зэргийг төлбөрт хураан авч болохгүй. Үүнээс гадна түүний илүү цагаар ажилласны нэмэгдэл хөлс, нэг удаагийн урамшуулал, ажлаас халагдсаны тэтгэмж, хуульд заасны дагуу олгож байгаа хөдөлмөрийн чадвар түр алдсаны, жирэмсний болон амаржсаны тэтгэмж, хүүхдийн болон сургалтын байгууллагын тэтгэлгийн мөнгө, эрүүл мэндэд учруулсан хохирлын нөхөн төлбөр, хөдөлмөрийн хууль тогтоомжийн дагуу олгож байгаа тэтгэмж, тэтгэлэг зэргээс төлбөрийг гаргуулахыг хуулиар хориглодог. Төлбөр төлөгч хуулийн этгээдийн мөнгөн хөрөнгө төлбөр төлөхөд хүрэлцэхгүй тохиолдолд түүний өмчлөлд хамаарах гүйлгээнээс, эсвэл гүйлгээнд оруулахыг хязгаарласнаас бусад хөрөнгөнөөс төлбөрийг суутгадаг. Төлбөр төлөгчийн нийт хөрөнгө нь өр төлбөрөө төлж хүрэлцэхгүй тохиолдолд тухайн хуулийн этгээдийн үүсгэн байгуулагч, хувь эзэмшигчийн эд хөрөнгөөс төлбөр гаргуулах эсэх асуудлыг үүсгэн байгуулагч, хувь эзэмшигчийн эд хөрөнгийн хариуцлагын харилцааг зохицуулсан хууль тогтоомжид заасан журмын дагуу шийдвэрлэдэг.

-Тэгэхээр төрийн байгуулага, алба хаагчийн хэрэгжүүлэх ажиллагааг хууль бус аргаар хувь хүн, байгууллага хэрэгжүүлэхийг оролдвол үүнтэй холбогдуулан төлбөр төлөгч ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Дээр дурдсаны дагуу шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг гагцхүү шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага хэрэгжүүлдэг тул “өр барагдуулдаг” гэх хувь хүн, байгууллага нь төлбөр төлөгчөөс төлбөр мөнгө төлүүлэхээр хууль бус оролдлого хийх тодорхой хэлбэл айлган сүрдүүлэх, дарамтлах, хүч хэрэглэх зэрэг үйлдэл хэрэгжүүлэх, хэрэгжүүлэхийг санаархвал хуулийн байгууллагад өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрх нь нээлттэй байгаа.

-Энд бас нэг зүйлийг тодруулмаар байна л даа. Таны ярианаас манай улсад “өр барагдуулах” шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг гагцхүү төрийн байгууллага, алба хаагч хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчинтой юм байна гэж ойлголоо. Гэтэл төрийн байгууллагын үйл ажиллагаа хүртээмжгүй байгаагаас үүдэн хувь хүн, албан байгууллагаас энэ төрлийн үйлчилгээ авах сонирхолтой иргэд байж болзошгүй юм биш үү?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хууль 2002 онд шинчлэгдэн батлагдсанаас хойш энэ хуульд нийт 7-8 удаа нэмэлт, өөрчлөлт орж, сүүлд 2017 онд одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа шинэчилсэн найруулга батлагдсан. Энэ хууль өмнөх эрх зүйн орчныг улам дордуулсан гэж би хувьдаа боддог. Өмнө нь шийдвэр гүйцэтгэгчийн үйл ажиллагааны үр нөлөөг сайжруулах зорилготой урамшууллын системтэй байсан бол одоо зөвхөн цалингаас гадна цол, албан тушаалын нэмэгдэл авдаг алба хаагчид болж хувирсан гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, шийдвэр гүйцэтгэгчийн ажлын үр дүнгээс хамааран урамшуулал олгодог тогтолцоог үгүй болгосноор энэ төрлийн алба хаагчдын ажил удааширч байгааг үгүйсгэх аргагүй. Нөгөө талаараа “өр барагдуулна” гэсэн хууль бус ажиллагаа хийх оролдлого, зарим талаараа хэдийнэ хэрэгжиж байж болох айлган сүрдүүлэх, дарамтлах арга хэрэгслийн тусламжтай хэрэгжиж буй ажиллагааны шалтгаан нь дээр дурдсан хуулийн өөрчлөлттэй ч хамааралтай байж болно. Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа нь төрөөс үзүүлдэг нэг үйлчилгээ учраас үйлчилгээ өөрийн гэсэн хураамжтай байж, хураамжаас олсон орлогын тодорхой хэсгийг энэ ажиллагааг хэрэгжүүлж буй алба хаагчдад олгосноор үйлчилгээний үр дүн, чанар сайжирна. Нөгөө талаас урамшууллыг халснаар “Далд авилга” бий болох нэг шалтгаан бий болохыг үгүйсгэхгүй.

-Тэмүүжин сайдын үед шийдвэр гүйцэтгэлийг ажиллагааг иргэний, эрүүгийн гэж салгаж, эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгохоор ажиллаж байсан гэж сонссон. Энэ ажлын үр дүн гараагүй юу?

-Манай улсад урт хугацааны, тогтвортой эрх зүйн бодлого гэж байхгүй байна л даа. Засгийн газар солигдох бүрт бодлого өөрчлөгдөж байна. Энэ нь хөгжилд маш хор хөнөөлтэй. Тухайн үед Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Шүүх, хууль хяналтын байгууллагын тогтолцооны шинэчлэлт хийх ажлын хүрээнд шүүхийн шийдвэр, шийдвэр гүйцэтгэлтэй холбоотой мэдээллийг нээлттэй болгох, эрүүгийн хэргийн болон иргэний хэргийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийг ялгавартай зохион байгуулах” гэсэн зорилго тусгагдаж түүнийг хэрэгжүүлэхээр иргэний хэргийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны тухай хуулийн төслийг боловсруулахаар ажиллаж байсан. Харамсалтай нь энэ ажлыг дуусгахаас өмнө засаг солигдож зорилгодоо хүрч чадаагүй л дээ.

-Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны өөр ямар систем байдаг вэ?

-Төрийн чиг үүргийг шилжүүлэх нэг хувилбар бас байна. Товчхондоо нотариатчдын нэгэн адил төрийн чиг үүргийг төрийн байгууллагын хяналт дор хэрэгжүүлэх хувилбар юм л даа. Төрийн хувьд хамгийн сайн хувилбар гэж хэлж болно. учир нь шийдвэр гүйцэтгэгч шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаанаас олсон орлогоороо захиргааны болон бусад зардлаа хариуцдаг тул төр энэ үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхээс бүрэн чөлөөлөгдөнө.

-Энэ системийн сайн талын талаар та тодруулж өгөөч.

-Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа бол төрөөс үзүүлдэг үйлчилгээний нэг төрөл. Үйлчилгээний хөлс сайн байх тусам ажлын чанар сайжирна. Гэхдээ энэ моделийг сонгосноор төлбөрийн чадваргүй нэхэмжлэгч төлбөрөө гаргуулан авч чадахгүйд хүрэх юм биш үү гэдэг асуулт тавигдах нь тодорхой. Энэ тохиолдолд ийм нэхэмжлэгчийг шүүхийн шийдвэрээр зардал, урамшуулал төлөхөөс чөлөөлөх, төлөх хугацааг хойшлуулах зэргээр зохицуулж болно.Тодруулж хэлбэл, тэд хожим нь шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны үр дүнгээс олох орлогоос бүхэлд нь эсвэл хэсэгчлэн төлүүлэх боломжийг бий болгох учраас нийгмийн талаасаа айхтар сөрөг үр дагавар үүсгэхгүйгээр зохицуулж болно л доо. Төрөөс шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх огт шаардлагагүй болсноор төрийн санхүүгийн ачаалал буурна. Мөн харьяалах тойргийг байхгүй болгосноор шийдвэр гүйцэтгэгчдийн дунд өрсөлдөөн бий болж нэхэмжлэгч түргэн шуурхай, сайн үйлчилгээ авах болно. Нөгөө талаас шийдвэр гүйцэтгэгч өөрийн санхүүгийн эрсдэлээ хязгаарлах зорилгоор хоорондоо нэгдэн нийлж ажиллах боломж бүрдэх сайн талтай. Мөн энэ моделийг сонговол ажиллагааны эсрэг гомдол ахлах шийдвэр гүйцэтгэгчээр дамжихгүйгээр шууд шүүхээр хянагдах боломжтой болно. Ингэснээр ажиллагааны түргэн шуурхай, баталгаат байдал сайжирна. Мэдээж энэ гэх мэтчилэн сайн талууд байгаа ч сул талууд бас бий л дээ.

-Эцэст нь нэг зүйлийг тодруулах гэсэн юм. Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааг эрүү, иргэн, захиргааны гэж тусгайлан хуульчлах шаардлага юунд оршдог вэ?

-Шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа гэдэг нь шүүхээр хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны нэг хэсэг болох талаар дээр дурдсан. Иймээс зарчмын хувьд бид иргэний, эрүүгийн, захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны хуулиндаа шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаанд холбогдох зохицуулалтыг хийх эсвэл ажилллагааг иргэн, эрүү, захиргааны хэргээр төрөлжүүлж бие даасан хуультай болох ёстой гэж боддог. Нэг жишээ дурдъя. Тухайлбал, төрийн байгууллага, албан тушаалтанд үйлдэл хэрэгжүүлэхийг даалгасан агуулгатай шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэх ажиллагааг аваад үзэхэд өөрийн гэсэн онцлогтой. Бид ийм төрлийн шийдвэр биелэгдэхгүй байгаагийн улмаас хохирч байна гэж их ярьдаг. Тэгвэл энэ төрлийн шийдвэрийг түргэн шуурхай биелүүлэх хөшүүрэг бол шийдвэр биелүүлэхгүй байгаа хоног тутам өндөр торгууль ногдуулах хариуцлага байдаг. Иймээс ажиллагааны онцлогт тохирсон үр нөлөөтэй эрх зүйн орчинг бий болгох шаардлага байгаад байна л даа.

П.БАТЗАЯА

Франсис Вүүдмэн Кливезийн номын санг сурвалжилсан судалгааны аяллын цуврал тэмдэглэл №2

Элчин сайд Уиллиам Браунтай Кливезийн номын санд ярилцав.

2019 оны наадмаар Элчин сайд Уиллиам Браунтай уулзаж танилцан, Монголд 1973 онд Америкийн анхны Элчин сайдаар суухаа шахсан хийгээд Онон Өргөнгөөд шавь орж, монгол хэл сурсан түүхийг нь яриулсан билээ. Тэр цагт Браун сайд суут монголч эрдэмтэн Франсис Вүүдмэн Кливезийн дотно шавь гэдгээ хэлж, түүний удирдлага доор Хятад судлалаар докторын зэрэг хамгаалснаа хуучилснаас гадна багшийнх нь номын сан хөдөөний нэгэн сүмд хадгалагдаж байдаг тухай цухас дурдаад өнгөрсөн юм. Үүнээс хойш бид хоёр захидал занаа шидэлцэн, утас шөрмөсөөр холбогдсоор, мөнөөх номын сангийн сургийг гаргаснаар барахгүй, Монгол Соёлын Төвөөс зохион байгуулдаг Олон Улсын Монгол Судлалын Хурлын түлхүүр илтгэлийг Конгрессын Номын Санд хэлэлцэх үеэр Азийн тасгийн захиралтай тохирч, тус номын сангийн албан ёсны аяллаар очих, анхан шатны судалгаа хийх, боломжтой бол гар бичмэлээс нь хэвлүүлэх боломжийг судлах зэргийг тохирч, гуравдугаарсарын 21-ний өдөр явахаар шийдсэн юм. Гэтэл энэ зуур цар тахал дэлгэрч, бүх ажил нуран унав. Конгрессын Номын Сан эргээд хэзээ нээх нь одоо болтол тодорхойгүй хэвээр, Элчин сайд Уиллиам Браун маань ч энэ зуур даруй 90 насыг зооглов оо гэж. Тэгтэл энэ 2020 оны аравдугаар сарын 2-ны өдөр Браун гуай залгаж, “Миний бие энэ цар тахлыг дуусгаж чадах эсэхээ мэдэхгүй байна, хэдүүлээ хувиараа очиж, номын санг үзэхээр оролдох уу?” хэмээн асуухад нь дуртайяа зөвшөөрч, ажлаас хоёр долоо хоногийн чөлөөг аваад бидний гурван хүн (Элчин сайд Браун, миний бие, Пэннсилваниагийн их сургуулийн монгол хэлний багш Цэвээндуламын Наранцэцэг) мухар тэргээр Нью-Хампшир хотыг зүглэсэн өдөр болбоос аравдугаар сарын 8-ны Пүрэв гараг билээ.

Таван цуврал нийтлэлээр та бүхэндээ их эрдэмтний амьдрал намтар, номын сан, цуглуулга, гар бичмэл сэлтийг танилцуулах болно. Энэ удаад номын сан руу явах зуураа болон очсон хойноо Элчин сайд Уиллиам Браунтай хөөрөлдсөн ярилцлагаа толилуулъя.

ЕЛИСЕЕВИЙН ХАРВАРДАД ҮНДЭСЛЭСЭН ЗҮҮН АЗИ СУДЛАЛ

-Харвардад Кливезийн багшлах болсон түүх, ази судлалын талаар ярилцаж л явах уу?

-За тэгье ээ. Кливез Дартмаут коллежийг төгсөөд Харвардад зэрэг цолын сургалтад ирж, хэл шинжлэлээр сурчээ. Тэгж байхдаа Елисеевийн нүдэнд өртсөн байгаа юм. Харвард-Енчиний Хүрээлэн тэргүүлэх зэргийн эрдэмтдийн цуглуулга болох ажлыг Елисеев хийсэн юм шүү дээ.

-Харвардын ази Судлалын Сэтгүүлд (HJAS) Елисеевийн нэр олонтаа гардаг, тэр хүний тухай ярьж өгөөч.

-Сергей Елисеев гэж Оросын агуу нэгэн гэр бүлээс гаралтай, Оросоос зугтаан гарч ирсэн судлаач. Токиод, Эзэн хааны их сургуульд суралцсан анхны цагаан арьстан гэж байгаа. Төгсөхдөө ангидаа шилдэг хэдийн нэгд багтсан учраас Эзэн хааныг орж ирэхэд хамгийн урд эгнээнд зогсох хүндэтгэл хүлээж. 1900-гаад оны эхэн үеийн юм би ярьж байна шүү дээ. Уламжлал бат бөх, ёс журам нарийн байсан үе. Бүх хүн тонгойн газар ширтэн хүндэтгэх ёстой. Харин эхний 10-д ч бил үү багтсан, Елисеев тэргүүтэй цөөхөн оюутан ганц мөчийн төдий өндийн Эзэн хааныг хальт харах эрхээр шагнагдсан гэдэг. Бусад нь тэгж харвал толгойгоо авхуулна шүү дээ. Ингээд мань эр төгсөөд Оростоо ирээд байтал удалгүй хувьсгал гарч, большевикүүд засгийн эрхийг авчээ. Елисеев Парис руу зугтан гараад, тэнд япон судлалын олон чухал өгүүлэл, бүтээлээрээ алдаршсан юм. Японы соёл, уран баримал, утга зохиол, үсэг бичиг, урлаг, ерөөс бүх чиглэлээр бичдэг. Ингээд Елисеевийг Парисын эрдмийн ертөнцөд ид алдаршиж байхад Харвардад Ази судлалын тусгай хүрээлэн нээх нь зүйтэй гэсэн санал гарсан юм даг уу даа.Тэгээд Елисеевт маш сайн цалин, ажлын сайхан орчин зэргийг амлаж байж Парисаас урвуулан Америкад авчрав. 1930-аад оны эх. Харвард-Енчиний Хүрээлэн байгуулагдсан түүх энэ.

-Енчин гэдэг нь юу гэсэн үг билээ. Яагаад энэ үгийг нэмэв?

-Енчин гэж Бээжинд байдаг нэг их сургуулийн нэр. Хятадын Енчин их сургуультай албан ёсоор хамтран ажиллахаар тохирсон юм болов уу даа. Үгийнх нь утга гэвэл Бээжингийн хуучин нэр шүү дээ.

-За тэгээд Елисеев багаа хэрхэн бүрдүүлэв?

-Елисеев яг л Европын сонгодог маягийн хүн, тэр хэв маягаа ч Харвардад авчирч, гоц гойд, шилдэг залуусыг биеэр сурвалжлан, онилсон байгаа юм. Тэгээд сонгосон залуусаа солонгос, япон, хятад гэх мэт хэлээр нарийвчлан судал гэж даалгаснаас гадна тэгж сурах боломжийг нь ч гаргаж өгч. Тэр гарамгай ухаалаг залуусын нэг нь Франсис байжээ. Елисеев тэгээд Франсис Кливезийг “За чи бол монгол хэл сурч, Монгол судлал руу орно. Парис явж Пол Пеллиод шавь ор” гээд сайн тэтгэлэг олгон илгээж. Парист сураад дуусахад нь тэтгэлгээ үргэлжлүүлэн өгч, Америкад ирүүлэлгүйгээр шууд цааш нь Бээжин рүү явуулсан байгаа юм. Бээжинд байхдаа Кливез Бельгийн хар лам Мостарттай танилцаж, сайн холбоо тогтоож авсан байна. Пеллиогийн шавиар Парист гурван жил сууж Баруун Европын судалгааны арга барилыг сайтар эзэмшсэн, дараа нь ахиад Бээжинд сууж, Мостарттай шавь-найзын харьцаатай байж, дорнын судалгааны нарийн нандин зүйлийг ч мэдээд авсан байгаа биз.

Бээжинд байхдаа Кливез Австрийн Элчин сайдын яамны байран дахь Энэтхэг судлалын хүрээлэн гэдэг жижигхэн судалгааны төвд суудаг байж. Тэгж байтал Хитлер 1938-1939 онд Австрийг эзлээдхэв. Кливез Елисеевт “Одоо яах вэ, эндээс гарах уу?” гэж бичсэн захиа нь бий. Елисеев ч тэр даруй “Бушуухан наанаасаа гар. Намайг төлөөлөн, миний тэтгэлгээр ажиллаж сурч буй хэн ч Хитлерийн хас тэмдэг, Нацизмын тугийн дор ажиллаж хэрхэвч болохгүй” хэмээн бичиж, үтэр гаргуулсан билээ.

-Ингэж ийш тийш явуулсан улс нь эргэж ирээд ажиллаж эхэлснээр Харвардын ази судлал дэлхийд алдаршив уу?

-Тийм, гэхдээ эхлээд зэргээ хамгаалах ёстой. Кливез ирээд монгол судлалаар доктороо хамгаалсан, яг ямар сэдвээр билээ, би мартаж. 90 хүрэхээр юм мартаад байна. Мянга гурван зуун хэдэн оны билээ дээ, Хятад-Монгол бичээс гэсэн сэдвээр хамгаалсан юм. Тэгээд Харвард-Енчиний Хүрээлэнгийн профессор болсон хэрэг.

Нэрт япон судлаач, дипломатч Эдвин Райшауэр, гэргийн хамт. Кливезэд дурсгасан зураг. Эхнэр Хару нь Японы Ерөнхий сайд асан, төрийн нэрт зүтгэлтэн Мацуката Масаёши-гийн ач охин.

СУДАЛГАА НЬ ШАХАГДАЖ, СУРГУУЛЬДАА ГОМДСОН ҮЕ

-Кливез Елисеевийн үед мандан бадарч, HJAS сэтгүүлийн эрхлэгчээр ажиллан, өгүүлэл ном нь хэвлэгдээд их л үр бүтээлтэй аз жаргалтай байсан нь тодорхой байна. Гэтэл Елисеевээс хойш гундан гутарч, гадуурхагдах тал руу хэлбийсэн юм уу даа. Тэр юу болсон юм бол?

-За тэр ийм учиртай. Бүр эхнээс нь ярьж өгье. Елисеев гарамгай залуусыг цуглуулж, Кливезийг монгол судлалаар мэргэшүүлсэн гэж би ярьсан даа. Тэгж байхдаа Японоор мэргэшүүлнэ гэж Райшауэрыг сонгож. Райшауэр бол Японд ажиллаж байсан Америк номлогчийн хүү, Японд төрсөн, япон хэлэндээ ус цас. Тэр мундаг залууг Елисеев “За чи япон хэлтэй чинь их сайн. Одоо харин ахиж Япон яваад хуучны утга зохиолыг нь сайн судал. Хажуугаар нь бас Япон-Солонгосын харилцаа, Япон-Хятадын харилцаа гэсэн давхар сэдвүүдийг ч сайн үз. Тийм учраас үе үе бас чамайг Солонгос, Хятадад явуулж байна” гэж. Елисеев өөрөө Япон судлаач гэдгийг санаж байгаа биз. За тэгээд Райшауэр ч багшийнхаа хэлснийг сайн биелүүлж, мундаг Япон судлаач болон, “Хятад дахь Буддизмын эсрэг хөдөлгөөн” гэж сэдвээр доктороо хамгаалсан юм.

Елисеев бас нэг залуу хятад хүнийг сонгож, Хятадын буддизмаар мэргэших даалгавар өгсөн. Чен гэж судлаач бий. За ингээд энэ сайхан залуус ид бужигнуулж, Харвардын Ази судлал ч улам бүр өргөжсөөр байж. Кливез Райшауэр хоёр бол эхэндээ маш сайн харьцаатай байсан юм.

Намайг Харвардад эргэж ирэх үе буюу 1954-1955 оны үед байдал ямар байсан бэ гэвэл Елисеев нас өндөр болоод тэтгэвэртээ гарахад бэлдэж байсан үе. Тийм ч учраас толь бичгийн хэдэн төсөлдөө намайг ажилд авч ажиллуулсан юм. Елисеевийн дараах захирлаар Райшауэр томилогдох нь тодорхой болсон байлаа. Райшауэр ч хурц ухаантай ч гэж ухаантай, алдартай ч гэж алдартай, амбицтай ч гэж амбицтай, ид гялалзаж явсан залуу судлаач байлаа. Елисеевийн үүтгэсэн тэр том орон зайг Райшауэр л үргэлжлүүлнэ гэхэд хэн ч эргэлзэхээргүй байв. Гэхдээ мань эрд өөрийн гэсэн санаа оноо, шинэчлэн хувиргах бодол төлөвлөгөө байжээ. Түүнд Кливезийн судалгаа тийм чухал санагдсангүй. Хэн ч ярьдаггүй, эртний монгол хэлээр бичсэн захидал занаа, хад чулууны бичээс, сүм хийдийн бичиг, тэдгээрийн хэл зүй, үгийн сан… Райшауэр Кливезийг өөрийг нь хийгээд судалгааг нь үеэ өнгөрөөсөн үлэг гүрвэлийн аятай л харж байв. Өөрийнх нь санаа бол судалгааны гол анхаарлыг яг өнөөгийн буюу тэр үеийн олон улсын ид халуухан цэг, шинээр түрэн гарч ирж буй супер-хүч болох орчин цагийн Япон, орчин цагийн Хятад, Солонгосын асуудалд чиглүүлэх. Ингээд тэрбээр аажмаар Кливезийн албан тушаалуудыг хумьж эхэлсэн юм. HJAS сэтгүүлийн эрхлэгчийнх нь ажлыг ч авлаа.Энэ бүхэн Кливезэд хүндхэн цохилт болсон доо.

Райшауэрын хамтран ажиллаж байсан бас нэг гарамгай судлаач бол Файрбанкс. Тэр хоёр нийлж олон ч ном бүтээл гаргасан, олон ч хичээл заасан. Зүүн Азийн соёл иргэншил гэж хичээлд нь би ч сууж байлаа. За тэгж байтал Америкийн хэт барууны талынхан Висконсины сэнатч МкКарти-гаар толгойлуулан гарч ирснээр их юм өөрчлөгдсөн юм. МкКарти “Америк даяар коммунизм тархлаа, тагнуулууд дүүрлээ, Төрийн Департаментад л гэхэд 200 коммунист тагнуул байна, миний халаасанд бүгдийнх нь нэр бий” гэж ирээд л хашгирдаг, түүгээрээ алдаршсан улстөрч байв. Түүний нэг довтолгоо Файрбанксыг чиглэв. Энэ бүхэн намайг яг Харвардад зэрэг цолын сургалтад байхад болж, Ази судлалын ертөнцийг нэг мөсөн хөрвүүлж орхисон билээ.

-Ингэхэд та зэрэг цолоос өмнө, бакалаврт байхдаа Кливезийн хичээлд сууж байсан юм уу?

-Сурч байсаан. 1950 онд би Кливез багшийн хятад хэлний хичээлийг сонгон суралцсан юм. Багш хятад хэлийг хариуцсан эрхлэгчийн хувьд яг өөрөө нэг их хичээл заагаад байхгүй, харин Биен гээд нэг залуухан эмэгтэй багшаар ярианы хэл заалгадаг байлаа. Биен багш өөрөө тэгэхэд Харвардад зэрэг цолын сургалтад сурч байж.Биен бол Чао гэж гайхамшигтай хэл шинжээчийн охин, тэр аав нь Бэллийн телефонд ажилладаг, дэлхийн хоёрдугаар дайны үед хятад хэлээрх коод, дохиог нь хийж явсан хүн.

Бид хэд өдөр бүр хоёр цаг сурдаг, Биен ч бас л айхтар хатуу багш байж билээ. Хөөрхөн ч гэж жигтэйхэн, чанга ч гэж жигтэйхэн, аюултай багш байлаа. Тас няс л гээд байна. Кливез багш өөрөө хааяахан орж ирнэ. Тэр ангид би ганцаараа бакалаврын оюутан, бусад маань бүгд зэрэг цолын оюутнууд байв. Тэр үеэс Кливез багш намайг харсан бол уу? 1952 онд намайг төгсөхөд “Чамайг эргээд ирвэл би тэтгэлэг олж өгч чадна шүү” хэмээн амласан юм. Бакалавртаа би АНУ-ын Марин хэмээх цэргийн тэтгэлгээр сурсан тул төгсөөд дэслэгч цолтой Марин офицер болоод байв. Тэгээд Солонгост явж ажиллалаа. Тэр үед гэр бүлтэй ч болоод байсан, ирээдүйн амьдралаа төлөвлөх хэрэгтэй болж, ерөөс судлаач болъё хэмээн Кливез багшийн амласныг санаж эргээд Харвардад зэрэг цол хамгаалахаар ирсэн юм аа…

гэх мэтээр хуучилсаар явтал зам ихэд хорж, бид Нью Хампшир мужид нэгэнтээ иржээ. Кливезийн номын санг хариуцагч Эрнэст Болдук ирж, үүд хаалгыг нь нээж өгөв. Ингээд Уиллиам Браун Хятад судлал, Наранцэцэг бид хоёр Монгол судлалын материал руу “шумбан” оров.Номын сангийн эрдэнэсийн талаар дараагийн дугаарт өгүүлнэ. Энэ удаад Элчин сайд Браунтай Кливезийн номын санд үргэлжлүүлэн ярьснаассаа нэмж, ярилцлагаа өндөрлөе.

ӨВГӨНИЙ ЗАХИАС

-Монгол, хятад, перс, араб судлал, толь бичиг, орчуулга, түүх, хэл шинжлэл, уран зохиолын асар их өв дотор орсон нь тодорхой байв. үе үеКливез яаж ийм их бүтээл туурвиж чадсан байна аа гэж миний бие уулга алдана. Тэгтэл Уиллиам Браун гуай өлгөж аваад үргэлжлүүлэн ярив.

-Аргагүй ээ. Франсис гэрлэж байгаагүй. Эхнэр хүүхэд, гэр бүл гэж байхгүй болхооор бүх амьдралаа судалгаанд зориулсан, өдөр болоод шөнийн цагаа хүртэл шүү дээ.

-Шөнө өө?

-Тийм ээ. Ганц жишээ хэлье. Би доктороо хамгаалахаар Гадаад харилцааны албанаас чөлөө аваад Кливез дээр эргэж ирсэн юм. Тэгэхэд манай ээж энэ Нью-Хампшир мужийн нэг жижиг хотод амьдардаг байв. Ээжийндээ эхнэр хүүхдүүдээ орхичоод шөнө 3 цагаас би гардаг байлаа. Тэгээд Массачуссетс мужийн Нийдхам хот дахь Кливезийн гэрт үүрээр 4 цагт очно. Багшийн их эрдмийг хүртэж, докторын ажлаа олигтойхон биччих гэж л тэр шүү дээ. Тэгээд бид хоёр миний машинд хамтдаа суугаад Харвард руу явдаг байсан юм. Тэнд 6 өнгөрөөж хүрнэ. Замдаа хамаг юмаа асууж авна, багш ч очоод хичээлээ зааж авна. Унтдаггүй хүн үү л гэж бодохоор…

Үүнээс хойш хоёр хоногийн дараа Номын санд ажиллаж суухдаа ийн ярив:

-За би энэ номын санд анхны болоод сүүлчийн удаа ирж байгаа байх шүү. Учир нь би одоо 90 настай шүү дээ. Тэгэхээр одоо үүнээс цааш яах вэ гэдэг бүх хариуцлага та хоёр дээр бууж байна. Энэ сүм бол жирийн нэг католик сүм биш, маш консерватив сүм. Латин хэлээр ном сургаалаа айлддаг. Бусад католик сүмүүд бүгд улс улсынхаа хэлээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг болчихсон шүү дээ. Ийм сүмийн энэ хүн тэгтэл сүмтэйгээ хүртэл зөрчилдөн зөрчилдөн Франсисын гэрээслэлийг биелүүлэхээр номын санг хадгалаад явж байна. Бүх ном материалыг хамтад нь хадгална, юуг ч гадагш гаргахгүй гэсэн нарийн гэрээслэл байгаа юм байна. Тэгэхээр их багшийн гэрээслэлийг хүндэтгэн эндээс юу ч гаргахгүйн хамтаар энэ олон чухал зүйлийг яаж хүмүүст хүргэх вэ гэдэг хүндхэн асуудал болох нь. Үүнээс гадна өөр нэг зүйл захья.

Хувийн захидал харилцаа маш чухал. Харвардын их сургуульд япон, монгол, солонгос, хятад, зүүн Азийн бусад хэлийг үзэж байсан, Кливезийн ажиллаж байсан Харвард-Енчиний Хүрээлэн гэдгээс гадна Алс Дорнодын Хэлнүүдийн Тэнхим гэж бас нэг салбар байсан юм. Тэрний дарга Фрай (Frye) гэж том эрдэмтэн. Тэр салбарын зарим судлаач ба Монголтой холбоотой. Жишээ нь Давид Фаркухар байна. Нэг Монгол судлалын ном зүй хийж байсан санагдана.

-Өө тийм тийм, Фаркухар чинь манай Конгрессын номын сан дахь ховор хуучин монгол номын каталогийг бүр тавиад онд хийсэн шүү дээ.

-За тийм байх шүү. Тэнд нэг файл байна. Ф үсэг дээр Фрай, Фаркухар нартай холбогдсон захидлууд нь байна. Тэр их чухал. Жишээ нь Фрай-гийн Тэхэранаас бичсэн нэг захидал байна. Фрай тэндээс нэг чухал бичиг олтол Монголтой холбоотой юм гарч ирээд, уншиж чадалгүй Кливезээс асуусан байх жишээтэй. Энэ захидал харилцаанаас Монгол судлалын сонин зүйл гарна шүү. Сонин сайхан ном, орчуулгаас гадна захидлуудыг бүү мартаарай… гэх мэтээр ярилцсаар бид гурав хэд хоног үүрээс шөнө хүртэл ажиллав. 90 настай өвгөн эрдэмтэн, ахмад дипломат түүртэх нь байтугай бүр хөхин баяссан шинжтэй суусаар шөнө дүл хүргэх нь гайхамшигтай. Номын санд юу юу байгааг дараагийн дугаартаа танилцуулах болно.

Жич: Элчин сайд Браун АНУ-Монголын хооронд дипломат харилцаа тогтоо-хоор идэвхтэй ажиллаж байсан боловч гадаад улсын нөлөөгөөр энэ оролдлого нуран унасан тухай сонирхолтой ярилцлага өмнө манай сонинд гарч байсныг хуучин дугаараас уншиж болно.

Манай сонины Вашингтон дахь сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ