Month: October 2020

Улаанбаатар хотын захирагч асан Э.Бат-Үүл нарын 11 хүнд холбогдох Эрүүгийн хэргийн шүүх өнөөдөр Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд 10.00 цагт эхэлсэн ч шүүгдэгч нарын өмгөөлөгчдийн гаргасан хүсэлтийг хэлэлцэхээр түр завсарлажээ.

Тус шүүх хурлыг өнгөрсөн есдүгээр сарын 30-ний өдрийн 10:00 цагт товлосон боловч 2020 оны есдүгээр сарын 29-ний өдөр зарлагдсан шүүгч П.Ариунболд, Б.Халиун, Д.Ренченхорол нарын бүрэлдэхүүнтэй шүүгдэгч М.Гаамаа нарт холбогдох хэргийн шүүх хуралдаан үргэлжилж байгаа тул Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 34.16 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1.4 дэх заалтад заасан үндэслэлээр шүүх хуралдааныг хойшлуулж шийдвэрлэсэн юм.

Хэргийг сануулбал, хотын дарга асан Э.Бат-Үүл, Төрийн орон сууцны санхүүжилтийн корпорацын захирлаар ажиллаж байсан А.Гантулга, “Бэрэн групп” компанийн захирал Б.Мөнхтөр нарыг бүлэглэж, эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан, мөнгө угаасан гэх хэрэгт прокуророос яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд ирүүлсэн юм.

Гадаад харилцааны яамны Консулын газрын дарга Л.Мөнхтүшиг ЭМЯ-ны ээлжит хэвлэлийн хурлын үеэр хийсэн мэдээлэлдээ “2019 оны нэгдүгээр сараас хойш 26192 иргэнээ татан авлаа. Агаарын тээврээр 91 улсаас 19611 иргэнийг, газраар буюу Алтанбулаг, Замын-Үүдийн боомтоор 6581 иргэнээ татан авлаа. Өнөө орой Токиогийн онгоцоор 210 иргэн ирнэ. Токиогийн онгоц тусгай үүргийн 100 дахь нислэг болж байна” гэлээ.

УОК-оос гаргасан хуваарийн дагуу ирэх арваннэгдүгээр сард 10 удаагийн тусгай үүргийн нислэг үйлдэх аж. Зургаан нислэгийг Сөүл рүү, хоёр нислэгийг Токио руу хийх гэнэ.

Мөн ирэх сарын 19-нд Франкфурт руу, 6-нд Алматы руу тусгай үүргийн нислэг хийх аж. Турк улс руу нислэг үйлдэж иргэдээ авчрахаар ярьж байгаа ч нислэгийн тов гараагүй байгааг Гадаад харилцааны яамны Консулын газрын дарга Л.Мөнхтүшиг хэллээ.

-ХАРАМСАЛТАЙ НЬ ТУСГААР ТОГТНОЛЫНХОО БЭЛГЭ ТЭМДЭГТ МАНАЙ ШИНЭ ҮЕИЙН ТӨР ЗАСАГ ДАГАВАР, ШООВДОР ХҮҮХЭД ШИГЭЭ ХАНДАЖ ИРЛЭЭ-

Үнэдэсний Мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлагийн дарга, Монгол Улсын Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн, сэтгүүлч Бадамдоржийн Ганчимэгтэй уулзаж ярилцлаа.

-Ирэх 2021 онд МОНЦАМЭ агентлагийн 100 жилийн ой болох юм байна. Тэгэхээр Ардын хувьсгал, МОНЦАМЭ хоёр холбоотой болж байна уу?

-Тийм ээ, 2021 онд МОНЦАМЭагентлагийг үүсгэн байгуулсны түүхт 100 жилийн ой болно. 1921 оны Ардын хувьсгалтай нас чацуу байгууллага. Анх байгуулсан түүх нь ч Ардын хувьсгал, жанжин Д.Сүхбаатартай холбогддог. Яагаад гээч?

-Яагаад?

-1921 оны гуравдугаар сарын 18-нд тухайн үеийн ардын журамт цэрэг Хиагт хот буюу одоогийн Алтанбулагийг гамин цэргүүдээс чөлөөлж, энэ нь явсаар 1921 оны Ардын хувьсгал ялахад нөлөөлсөн гэдгийг бид бүгдээрээ мэднэ. Хиагтыг чөлөөлөнгүүтээ жанжин Д.Сүхбаатар тэнд байсан цахилгаан мэдээний газар буюу одоогоор бол холбооны газрын техник хэрэгслийг шууд өөрийн мэдэлд авч, дайны хөлд эвдэрч сүйрснийг нь засч сэлбүүлээд тэндээс Оросын сургагч Демко гэдэг хүнээр тухайн үеийн Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улсын Дальта гэдэг мэдээний агентлаг руу “Монголын ардын журамт цэргүүд Хиагт хотыг гамин цэргүүдээс чөлөөллөө” гэсэн агуулгатай мэдээ дамжуулуулсан байгаа юм.

Энэ мэдээ нь Дальтагаас цааш РОСТА(өнөөгийн ТАССагентлаг)агентлаг руу дамжиж, ингээд 1921 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдрийн“Правда” сонинд “Монголчуудын бослого” нэрээр МОНТАмэдээллээ гээд нийтлэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн МОНЦАМЭ агентлагийн анхны мэдээгээ цацсан өдөр бол 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ны өдөр. Эндээс эхлээд МОНТАгэж мэдээллийн газар байгуулах асуудал хөндөгдөж, яригдсаар ардын журамт цэргүүд Нийслэл хүрээнд орж ирсний дараахан буюу 1921 оны долдугаар сарын 19-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаас Монголын цахилгаан мэдээний агентлаг-МОНТА-г албан ёсоор байгуулсан. Анх Дотоод яамны мэдэлд байгаад удалгүй Цэргийн яамны харьяанд очсон.

-МОНТА гэж нэрлэсэн нь ямар учиртай юм бэ. Энэ нь одоогийн МОНЦАМЭ-тэй яаж холбогдож байгаа юм?

-МОНТА гэдэг нь Монгольское Телеграфное Агенство гэсэн үгийн товчлол л доо. Тухайн үедээ РОСТА-г хуулбарлаж ингэж нэрлэсэн байх. Оросуудад РОСТА байгаа бол Монголд МОНТА байна гэдэг ч юм уу. Сүүлд МОНЦАМЭ агентлагийг дахин сэргээж бие даалган байгуулахдаа энэ МОНТА гэсэн орос үгийн товчлолоо монгол хэлээр болгоод Монголын цахилгаан мэдээ буюу МОНЦАМЭ гэж нэрлэсэн. МОНЦАМЭ гэдэг нэр чинь бүр их эрдэмтэн Бямбын Ринчен гуайн өгсөн оноосон нэр шүү.

-Тийм үү, бас сонирхолтой л юм. МОНТА маань тухайн үедээ ямар үүрэг гүйцэтгэж байсан юм бэ?

-МОНТА тухайн үедээ яг л одоогийн мэдээллийн агентлагуудын жишгээр ажиллаж байж. Монгол болон орос хэлээр долоо хоногтоо хоёр удаа мэдээний сонин хэвлүүлдэг байсан. Нэг үгээр хэлэхэд, дотоодод төдийгүй гадаадад Монголын тухай мэдээллийг хүргэж байсан гэсэн үг. Монгол хэлээр гардаг “Хураангуй сэтгүүл”-д нь тухайн үеийн Монголын дотоод амьдрал, улс төр, эдийн засаг, Засгийн газар, Ардын нам, залуучуудын байгууллагын ажил үйлсийг мэдээлээд зогсохгүй гадаад орнуудад болж буй үйл явдлуудыг тогтмол мэдээлдэг “Хятад орноор”, “Орос орноор”, “Япон орноор”, “Европоор” гэсэн булангуудтай байж. Нөгөө орос хэлээр гардаг “Бюллетень МОНТА” сонин нь Монголын дотоод амьдрал, төр засгаас гаргаж байгаа бодлого шийдвэр, гадаад харилцаатай холбоотой мэдээллүүдийг бэлтгэж, энүүхэн Хиагт, Чита, Улаан-Үд, Эрхүүгээс эхлээд Москва, Санкт-Петербург хүртэл сониноо тараадаг байсан байгаа юм. Манай МОНЦАМЭ агентлагийн даргаар олон жил ажиллаж, МОНЦАМЭ агентлагийн түүхийг судалсан СГЗ, сэтгүүлч Т.Баасансүрэн гуай Төв номын санд байсан МОНТА-гийн эдгээр монгол, орос сонинуудаас үлдсэн дугааруудыг бүгдийг нь орчин цагийн монгол хэл рүү хөрвүүлүүлээд өөрөө судалгааны өгүүллийг нь бичиж тусгай ном гаргасан байгаа. Түүнийг унших юм бол, ялангуяа тэр мэдээлж байсан мэдээнүүдийг унших юм бол ёстой хачин сонин юмс их байгаа. Мэдээнүүд нь маш товчхон, оновчтой, тодорхой тоо баримттай, эх сурвалжтай гээд. Нөгөө талаар бас л тухайн үеийн Монголын түүх харагддаг. Жа ламыг хэрхэн баривчилж толгойг нь авсан, жанжин Д.Сүхбаатарыг яаж оршуулж, түүнд нь хэн хэн оролцон ямар үг хэлсэн гэдэг ч юм уу… Монгол, орос хэлээр сонин гаргаад зогсохгүй Монголын тухай мэдээллүүдийг цахилгаан мэдээ байдлаар багцалж бас гадагш нь тараадаг байсан байгаа юм. Яг л дэлхийн мэдээллийн агентлагуудын ажилладаг сонгодог зарчмаар ажиллаж байсан гэсэн үг.

Дашрамд дурдахад, МОНТА буюу МОНЦАМЭ агентлаг нь Ази тивдээ анхдагч агентлагуудын нэг шүү дээ. 1920 онд Туркийн АНАДОЛУ, одоогийн Казахстан буюу тухайн үеийн Зөвлөлт Казахын КАЗИНФОРМ агентлагууд байгуулагдсан. Энэ хоёр агентлаг маань энэ жил 100 жилийн ойгоо тэмдэглэлээ. Тэгээд 1921 онд Монголын МОНЦАМЭ байгуулагдсан байдаг юм.

-МОНТА маань хэдэн он хүртэл ингэж ажилласан юм бэ. Сүүлд МОНЦАМЭ-г дахин байгуулсан биз дээ?

-Тэгээд 1923 оны сүүлчээр тухайн үеийн нам, засгийн шийдвэрээр МОНТА-г “Уриа” сонинтой нийлүүлж нэгтгээд “Нийслэлийн шинэ сонин” болгосон. 1930-аад онд тухайн үеийн МАХН-ын Төв хорооны дэргэд, 1940-өөд оноос “Үнэн” сонины дэргэд орос сонин гаргах, ТАСС-ын мэдээг монгол руу орчуулах, Монголын тухай мэдээллийг Орос болон тухайн үеийн социалист системийн орнууд руу явуулах зэрэг үүргийг гүйцэтгэсээр ирсэн. Яг л анх байгуулагдаад хийж байсан гадаадад мэдээлэх, гадаадын үйл явдлын мэдээллийг дотоодын уншигчдад хүргэх үүргээ гүйцэтгэсээр ирсэн гэсэн үг. Нөгөө талаар МАХН-ын Төв хорооны дэргэд ажиллаж байхдаа нам, засгийн удирдлагуудад дэлхийн олон орны мэдээллийн эх сурвалжуудаас нууцын зэрэглэлтэй мэдээллүүдийг тусгайлан орчуулж хүргүүлдэг байсан түүх ч бий. Сүүлд МОНЦАМЭ-г шинэчлэн байгуулсны дараа ч 1990 оныг хүртэл ийм нууц мэдээг дарга нарт тусгайлан бэлтгэж хүргүүлдэг тогтолцоо ажиллаж байсан юм билээ.

Бидний нэг баярладаг юм тухайн үеийн төр засаг маань яаж МОНЦАМЭ-г устгачихалгүй авч үлдэв ээ гэдэг нь. 1920, 1930, 1940-өөд оны манай улсын нөхцөл байдал чинь өнөөдөртөө харьцуулахгүй их асуудалтай, төрийн чадамж, эдийн засгийн хувьд ч дорой буурай байсан шүү. 1930-аад оны ардын бослого тэмцэл, их хэлмэгдүүлэлт, Халх голын дайн, 1940-өөд оны эх орны дайн, чөлөөлөх дайн гээд…

“Үнэн” сонины дэргэд гарч байсан орос сонин чинь одоогийн МОНЦАМЭ агентлагаас эрхлэн гаргаж байгаа “Новости Монголии” шүү дээ. 1942 онд Дэлхийн II дайн ид болж байхад анхны дугаараа гаргасан. Ингээд 1950-иад оны дундуур МОНТА буюу МОНЦАМЭ-г дахин байгуулах асуудал төр засгийн түвшинд яригдаж, 1957 онд дэлхийн мэдээллийн агентлагийн жишгээр бие даалган шинэчлэн зохион байгуулсан.

Яг түүхийг нь харах юм бол эхлээд “Үнэн” сонины дэргэд байгуулсан юм билээ. Тэгснээ удалгүй 2-3 сарын дараа МАХН-ын Төв хороо, Сайд нарын зөвлөлийн шууд мэдэлд авсан. МОНЦАМЭ энэ үеэс эхлээд дотоод үйл явдлыг мэдээлдэг, гадаадад мэдээллээ цацдаг, гадаадын мэдээг дотоодын уншигчдад хүргэдэг гол суваг дахиад болсон. Монголын радио, “Үнэн” сонин гээд тухайн үеийн Монголд гарч байсан хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд бүгд МОНЦАМЭ агентлагийн мэдээг нийтэлдэг, дамжуулдаг байлаа шүү. Гадаадад мэдээлэхдээ ч ганц орос хэлээр биш англи, хятад, франц гэх зэрэг дэлхийн гол хэлүүдээр мэдээлж байсан. МОНЦАМЭ-г дахин байгуулаад харьяанд нь “Новости Монголии” сонин, “Mongolia to­day”, сэтгүүл, “Современная Монголия” буюу сүүлд “Монголия” нэртэй болсон сэтгүүл, 1929 оноос МҮЭ-ийн дэргэд гарч байсан хятад хэлээрх “Ажилчны зам” сонин, Улсын гэрэл зургийн газар зэргийг нэгтгэсэн.

Эхлээд Мэдээлэл, радиогийн улсын хороо гэж байгаад сүүлд телевиз байгуулагдсаны дараа Мэдээлэл, радио, телевизийн улсын хороо болсон том газрын чинь “Мэдээлэл” гэсэн нь МОНЦАМЭ-г хэлж байсан юм. Мэдээлэл нэгдүгээрт тавигдаж байсан байна шүү дээ. 1921 онд МОНЦАМЭ, 1935 онд Монголын радио, 1967 онд Монгол телевизийг байгуулсан. Тэгээд нэгтгээд нэг том хороо байдлаар ажиллуулж байж л дээ.

Үндсэндээ ийм байдалтай 1990 оныг хүргэсэн. Ингээд 1990 онд Мэдээлэл, радио, телевизийн улсын хороо маань задрахад МОНЦАМЭ агентлаг Засгийн газрын дэргэдэх мэдээллийн агентлагаар үлдсэн юм. Гадаад, дотоодод мэдээлэл цуглуулах, Засгийн газрын өмнөөс аливаа асуудлаар мэдэгдэл гаргах эрхтэй ийм байгууллага байв. Бүр МОНЦАМЭ агентлагийн дарга Засгийн газрын хуралдаанд байнга суудаг байж. 1996 он хүртэл ингэж явсан байдаг юм.

-Өнөөдөр МОНЦАМЭ маань ямар байдлаар ажиллаж байна вэ. 1921 оны МОНТА, 1957 оны МОНЦАМЭ агентлагийн хийж гүйцэтгэж байсан үүрэг одоо хэвээрээ байгаа юу?

-Өнөөдөр МОНЦАМЭ яг 99 жилийн өмнө байгуулагдсан зарчмаараа л ажиллаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, дотоодын үйл явдлаа мэдээлэх, гадаад үйл явдлын мэдээг дотоод руу мэдээлэх, Монголын тухай мэдээ мэдээллийг дэлхийн түгээмэл хэлүүдээр гадаадад мэдээлэх гэсэн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж байна.

Манайх Монголдоо анхдагч таван хэлээрх цахим хуудастай. Монгол, англи, орос, япон, хятад хэлээр өдөр тутмын мэдээг дотоод, гадаадад цацаж байна. Мөн үндэсний монгол бичиг болон англи, орос, хятад, япон хэлээр долоо хоног тутмын сонин, англи хэлээр улирал тутмын сэтгүүл эрхлэн гаргадаг. Нэмээд хэлэхэд манайх дэргэдээ гэрэл зургийн болон теле студи, хэвлэх үйлдвэртэй, 21 аймаг, хоёр хөрш ОХУ, БНХАУ-ын нийслэл Москва, Бээжинд албан ёсоор сурвалжлагч суулгадаг газар. Ялангуяа Монгол Улсыг гадаадад сурталчлах чиглэлээр хамгийн системтэйгээр ажиллаж ирсэн улалмжлалтай, өнөөдөр ч энэ уламжлалаа барьж буй байгууллага бол МОНЦАМЭ. Гадаадад ч МОНЦАМЭ-г Монголын албан ёсны агентлаг гэж хүлээн зөвшөөрдөг, манай цацсан мэдээллийг албан ёсны эх сурвалж гэж үздэг. Ази, Номхон далайн 44 улсын мэдээллийн агентлагийг нэгтгэсэн ОАНА буюу Ази, Номхон далайн мэдээллийн агентлагуудын байгууллагын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, дээрх 44 агентлагийн 20 гаруйтай нь албан ёсоор мэдээлэл, сэтгүүлч, инженер техникийн ажилтан солилцох гэрээ байгуулаад ажилладаг. Үүнд нь хоёр хөрш орон ОХУ, БНХАУ-ын ТАСС, РОССИЯСЕГОДНЯ, СИНЬХУА, Японы КИОДО, НИККЕЙ, БНСУ-ын ЁНАП, Туркийн АНАДОЛУ болон Болгар, Вьетнам, Казахстан, Азербайжан, БНАСАУ, Иран, Малайз, Тайланд, Энэтхэг, Австрали, Украин зэрэг олон орны агентлагууд багтдаг. Ройтерс, Америкийн дуу хоолой зэрэг барууны орнуудын агентлагуудтай ч олон жилийн хамтын ажиллагаатай явж ирсэн. Ер нь мэдээллийн агентлагийн гол онцлог чинь гадаад харилцаа шүү дээ. Энэ тал дээр манайх бэхжсэн, хамтын ажиллагааг байнга өргөжүүлж ирсэн, гадаадын мэдээллийн агентлагууддаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн газар.

Нөгөө талаар сүүлийн жилүүдэд техник технологийн шинэчлэл тодорхой түвшинд хийлээ. Дотоод, гадаадад түгээж байгаа мэдээллээ яаж олон хүнд хүргэх вэ гэдэгт илүү анхаарч цахим хуудсаа шинэчлэх, сошиалд олон сувгаар оролцож идэвхтэй байх тал дээр анхаарч ажиллалаа. Хамгийн сүүлд олон хэлний мэдээлэл түгээх гар утасны апп ашиглалтад орууллаа. Теле студидээ тулгуурлаад монгол болон англи хэлээр нэвтрүүлэг бэлтгэх ажил руу энэ жилээс эрчимтэй орж байна. Үр дүнд нь цөөнгүй нэвтрүүлэг бэлтгэж, хамтын ажиллагаатай төвийн телевизүүдээр дотоод гадаадад цацлаа. Цаашид теле студиэ гадаад сурталчилгаанд тулгуурласан олон хэлээр мэдээ, нэвтрүүлэг цацдаг телевизийн суваг болгох төлөвлөгөө бидэнд байна. Олон улсын жишгээр бол мэдээллийн агентлаг нь телевизийн суваг, радио, сонин, сэтгүүл, өдөр тутмын мэдээлэл, тоймын товхимол, цахим хуудас, нийгмийн мэдээллийн бүх төрлийн сувагтай байдаг. МОНЦАМЭ агентлагт телевиз, радиогийн сувгаас бусад нь байна. Цаашид өөрийн үйл ажиллагааны чиглэлдээ тулгуурласан гадаад сурталчилгааны телевиз, радиогийн сувагтай болох зайлшгүй шаардлага бий болсон. Гэхдээ наана нь агентлагийнхаа албан ёсны статусыг тодорхой болгож хуульчлуулах том ажил байна аа.

-Нээрэн МОНЦАМЭ агентлагийн статусын асуудал гээд үе үе яригдаад байдаг санагдаж байна. Энэ чинь ямар учиртай юм бэ?

-Энэ талаар ярих юм бол урт түүх болно оо. Дээр хэлсэнчлэн МОНЦАМЭ Засгийн газрын дэргэдэх мэдээллийн агентлаг гэдэг статустайгаар 1957-2005 он хүртэл явж ирсэн. Гэхдээ дунд нь буюу 1998 онд Монголд анх удаа Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль гэж батлагдсан. Энэ хуулиар төрийн байгууллага дэргэдээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байж болохгүй, байгаа газруудаа заримыг нь хувьчилж, Монголын радио, телевиз, МОНЦАМЭ-г хууль гаргах замаар өөрчлөн зохион байгуул гээд заачихсан. Энэ дагуу бидний мэдэх “Ардын эрх”, “Засгийн газрын мэдээ” сонинууд хувьчлагдаад өнөөдрийн “Өдрийн сонин”, “Зууны мэдээ” сонинууд болсон шүү дээ. Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль гараад МҮОНРТ гэж өөрчлөгдсөн. Харин МОНЦАМЭ агентлагийн хууль эрх зүйн орчныг өнөөдрийг хүртэл тодорхой болгож өгөөгүй байна, манай төр засаг. 1998 оноос хойш гэхээр бүтэн 22 жил болж шүү. 2005 онд тухайн үеийн Засгийн газар Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуулийг хэрэгжүүлнэ гээд манайхыг гадаад сурталчилгааны үүрэг дээрээ тулгуурлаад ГХЯ-ны харьяанд ор гэсэн, манайхан үүнийг эсэргүүцээд тэгсгээд больсон юм билээ. 2005 оноос хойш Ерөнхий сайдын харьяанд, гэхдээ албан ёсны тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагуудын тоонд оролгүй, төсвөө тэндээс аваад явж ирсэн. Сая сонгуулийн дараа шинээр байгуулагдсан Засгийн газар манайхыг ЗГХЭГ-ын харьяанд болгож шилжүүлсэн байна.

Нэгэнт Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуульд заагаад өгчихсөн учраас МОНЦАМЭ хуультай болох гэж сүүлийн 20 жил хөөцөлдөж байгаа юм. УИХ, Засгийн газартай хамтраад олон ч хуулийн төсөл боловсрууллаа. Харамсалтай нь Засгийн газар дээр хэлэлцэгдээд цааш УИХ руу орж байгаагүй. Засгийн газар дээр яг сайхан асуудал яригдаад явж байтал сонгууль болоод Засгийн газар солигдоод, төр засаг үймээд бүхнийг эхнээс нь эхэлдэг дээ. Яг л нөгөө Францын алдарт зохиолч, философич А.Камюгийн “Сизифийн домог” шиг юм болно. Ямар сайндаа манай Т.Баасансүрэн гуай “Манай төрийн томчууд телевизээр ярих дуртай болохоор радио, телеизийн хуулиа гаргачихаад МОНЦАМЭ-г хаячихлаа” гэхэв дээ. Аргаа барж байгаа л хэрэг.

Уг нь бол, шулуухан хэлэхэд аливаа мэдээллийн агентлаг гэдэг нь тухайн улсын тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг байдаг юм шүү дээ. 1921 онд Ардын хувьсгал ялж, Монголын тусгаар тогтнолыг зарлахтай зэрэгцээд МОНТА буюу МОНЦАМЭ-г байгуулсан нь ч ийм л учиртай. Тухайн үеийн манай өвөг дээдэс маш ухаалаг байсан байгаа биз. Одоо ч гадны орнуудад дайн байлдаан болж, төрийн эргэлт энэ тэр хийлээ гэхэд хамгийн түрүүнд мэдээллийн агентлаг, радио, телевизийг нь эзэлж авч өөрсдийнхөө тухай мэдээллийг дотоод гадаадад цацдаг, ухуулга сурталчилгаагаа хийдэг. Мэдээллийн агентлаг гэдэг чинь ингэж тухайн улсын тусгаар тогтнолтой холбогддог, тусгаар улс шүү гэдгийнх нь баталгаа болдог. Харамсалтай нь тусгаар тогтнолынхоо бэлгэ тэмдэгт

Манай шинэ үеийн төр засаг үргэлж дагавар, шоовдорлогдсон хүүхэд шигээ хандаж ирлээ. Гэхдээ энэ байдал удахгүй ном журмынхаа дагуу шийдэгдэх байх гэж найдаж байна. Манай хамт олон итгэж хүлээсээр л байгаа даа.

-Сүүлийн үед статусаа тодорхой болгох талаар Та бүхний хийж байгаа ажлууд юу байна. Энд ахиц дэвшил гарч байна уу?

-МОНЦАМЭ агентлагийн үе үеийн дарга, удирдлагууд энэ талаар ажиллаж, хууль санаачилж, УИХ, Засгийн газарт ойлгуулах гэж эрмэлзэж ирсэн. 2000-2012 оны хооронд хоёр ч хуулийн төсөл санаачилсан байдаг юм. Сүүлдээ аргаа бараад Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуульд нөгөө төр засаг дэргэдээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байж болохгүй гэдгийн араас “Энэ нь Монгол Улсыг гадаадад сурталчилдаг байгууллагад хамаарахгүй” гэсэн ганц заалт оруулах гэж ч үзсэн. 2013 оны үед хийгдэж байсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд ийм заалт оруулчихаад байж байтал төсөл санаачилсан хүмүүс нь төслөө татаж аваад эргэж өргөн барилгүй 2016 оны УИХ сонгууль хүргэчихсэн. 2016 оны сонгуулийн дараа Засгийн газраас Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл хийхэд нь манайхан бас ажлын хэсэгт нь ороод “Засгийн газар нь Монгол Улсын тухай мэдээллийг олон улсад түгээх, сурталчлах зорилго бүхий хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байж болно. Энэ хэсэгт заасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь арилжааны үйл ажиллагаа эрхлэхгүй бөгөөд нэгээс илүүгүй байна” гэсэн заалтыг оруулсан. Бас л УИХ-д өргөн барьж амжсангүй 2020 оны УИХ-ын сонгуультай золгочихсон. Сая шинээр байгуулагдсан Засгийн газар ажлын хэсгийн гишүүдийг шинэчилж байна гэхээр нь ажлын хэсэгт орох хүсэлтээ өгсөн. Дээрх заалтаа хэвээр хадгалахын төлөө л зүтгэнэ дээ. Засгийн газраас бидэнд өгч байгаа мэдээллээр бол хуулийн төсөл удахгүй өргөн баригдана л гээд байгаа. Тэгж байтал Ерөнхийлөгчийн сонгууль тулаад, сонгуулийн дараа дахиад засаг төр нь солигдоод асуудал өмнөх шигээ эхнээсээ эхлэх болчих вий гэж л айж байна шүү.

Уг нь энэ хууль батлагдчихвал МОНЦАМЭ агентлаг Засгийн газрын дэргэдэх гадаад сурталчилгаа эрхэлсэн бие даасан байгууллага болж цаашид хууль, эрх зүйн ямар нэгэн асуудалгүй, хэзээ биднийг татан буулгачих бол, эсвэл хэзээ Гадаад яам руу өгчих бол гэсэн айдасгүй үйл ажиллагаа явуулах бүрэн боломжтой болох. Дахиад хэлэхэд итгэж, найдаж л байна даа.

-Эндээс цаашид МОНЦАМЭ гадаадад мэдээлэх үүрэгтээ тулгуурлаж л гол ажлаа явуулах юм байна гэж ойлголоо. Дотоодод мэдээлэх тал дээр ач холбогдол өгөхгүй гэсэн үг үү?

-Ер нь МОНЦАМЭ агентлагийн мэдээллийн гол чиглэл нь гадаадад мэдээлэх юм. Статус маань үүнд тулгуурлаж гарна гэж ойлгож байгаа. Гэхдээ дотооддоо мэдээлж л таарна. Болж байгаа үйл явдлыг дотооддоо мэдээлэхгүй байна гэж байхгүй. Дэлхийн мэдээллийн агентлагуудын жишиг ч ийм. Ялангуяа манай гол чиглэлийн нэг болох гадаадад болж буй үйл явдлыг дотооддоо мэдээлдэг ажил бол албан ёсны эрхтэй, цаашид улам бүр үнэ цэнэтэй болох ийм салбар. Үүнийгээ больчихож болохгүй, статусын асуудал ярихдаа ч үүнийгээ давхар ярьж ойлголцож байгаа.

Бодит байдал дээр өнөөдрийн манай сонин, сайтууд гадаад мэдээ хийдэг ганц ганц хүнтэй, гадны ямар ч хамаагүй мэдээллийн хэрэгслээс албан бусаар мэдээ орчуулдаг л болж хувирсан шүү дээ. Тэр нь баталгаатай эх сурвалж болж чадаж байна уу, дээр нь нөгөө дэлхий нийтээрээ яригдаад байгаа оюуны өмч, зохиогчийн эрхийн шаардлагыг хангах уу гээд үзвэл асуудалтай. Хүссэн, хүсээгүй цаашид оюуны өмчийг хамгаалсан, сошиал хэрэглээг дагасан хуурамч мэдээллээс зайлсхийж ялгарсан, албан ёсны агентлагуудын мэдээлэлд тулгуурласан мэдээллийн урсгалд дэлхий нийтээр орно. Үүнд манай агентлагийн үүрэг оролцоо чухал байна гэж харж байгаа.

Гэхдээ бид дотоодын мэдээллийн зах зээлд өрсөлдөгч болохгүй. Ийм шаардлага ч байхгүй. Гадаад сурталчилгаанд зориулсан цэгцтэй, зорилтот мэдээлэл бэлтгэх тал дээр гол үйл ажиллагаагаа төвлөрүүлнэ. Ингэж ч ирсэн. МОНЦАМЭ гадаадад мэдээлэх чиглэлээр олон жил ажилласан уламжлалтай тул орчуулагчид нь мэргэжлийн ур чадвар сайтай, Монгол Улсыг гадаадад эерэг талаас нь сурталчлах туршлагатай, бэлтгэгдсэн боловсон хүчинтэй газар. Бас Монгол Улсын тухай мэдээллийг албан ёсны түвшинд гадаад орнуудад өдөр тутам түгээж буй ганц суваг. Энэ тал дээрээ илүү төвлөрч ажиллана даа.

Манай ажилчдын чинь тал нь орчуулагчид шүү дээ. Англи, орос, хятад, япон, франц, герман гээд олон хэлтэй хүмүүс ажиллаж байна. Хуучин цагт бол МОНЦАМЭ агентлагийн энэ орчуулагчдыг чинь тусгай томилолтоор Москвад ажиллуулж “Октябрийн туяа” сэтгүүлийн орчуулга болон Москвагийн радиод мэргэжлээр нь ажиллуулдаг байлаа. Бүр Орос, Хятадад суух МОНЦАМЭ агентлагийн сурвалжлагч нь тус улсад суугаа Монголын ЭСЯ-ны гуравдугаар нарийн бичгийн даргын статус дээр албан ёсоор давхар ажилладаг байсан байгаа юм. Одоо ч бидэнд ийм нөөц бололцоо байгаа.

-Гадаадад мэдээлэх асуудлыг манайхан сайн ойлгодоггүй байх аа даа. Ялангуяа дэлхий нийтээрээ нээлттэй болсон энэ үед хэн хаанаас ч хүссэн мэдээллээ олоод авчихна гэх хүн захаас аваад л тааралддаг…

-Манай зорилго бол улс орныхоо тухай эерэг, албан ёсны, цэгцтэй, зорилтот, нэг сувгийн мэдээллийг тасралтгүй түгээх юм. Үүнийг төр засаг бодлогоо гаргаж, түүнийх нь дагуу хийдэг. Сүүлийн үед дэлхий нийтээрээ л “зөөлөн хүч” гэж яриад байгаа даа. Энэ зөөлөн хүчний чинь нэг эд эс нь албан ёсны мэдээллийн агентлаг шүү дээ. Энэ байр сууриа л олох тухай бид яриад байгаа юм. Түүнээс биш хаа хамаагүй байгаа мэдээг хүссэн хүн авч болно. Тэр дотор үнэн ч юм бий, худлаа ч юм бий. Төр засаг түүнд найдаад, түүгээр гадаад сурталчилгаа маань болчихно гэж байгаа бол эмгэнэл. Эсвэл Холливудтай хамтраад ганц кино хийчихвэл, энд тэнд урлагийн тоглолт зохиогоод уртын дуугаа сонсгоод бүх хүн Монголыг мэддэг болчихно гэвэл бас л эндүүрэл. Мэдээж дээрх бүхэн гадаад сурталчилгаанд нэмэртэй. Гэхдээ мэдээллээр дамжуулж улс орноо сурталчлах асуудал Америкт ч, Их Британид ч, Япон, Солонгост төр засгийн оролцоотой хийгддэг, онцгой ач холбогдол өгдөг салбар нь юм. За, мэдээж манай хойд, өмнөд хөршийг бол бүр ярилтгүй. Хятадад СИНЬХУА гээд мэдээллийн иж бүрэн цогцолбор байна. Телевиз, радио, сонин, сэтгүүл, сайт гээд… Цаана нь CCTV хичнээн хэлээр дэлхий даяар мэдээлэл цацаж байна? Орост 1990-ээд оны эхээр ТАСС-аа хувьчилчихаад болохоо болингуут эргээд хяналтын багцаа төр засаг нь авсан байх жишээтэй. Хуучин салангад байсан олон мэдээллийн хэрэгслүүдээ нэгтгээд “Россия сегодня” гэсэн гадаад сурталчилгаа дагнасан агентлаг байгуулчихлаа.

Бидний үлгэр жишээ болгодог Америкт Төрийн департаментынхаа дэргэд BBG гээд гадаад сурталчилгааны агентлагтай. Үүнд нь Америкийн дуу хоолой, Чөлөөт Ази, Европ, Африк гэх мэт сувгууд нь багтдаг. ВВС хэдийгээр хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг ч Английн хатан хааны баталгаажуулалттай, гадаад сурталчилгааны төсөв Засгийн газраасаа авдаг байх жишээтэй. Японы КИОДО, Өмнөд Солонгосын ЁНАП агентлаг яг адилхан. Ингээд жишээ татаад байвал том, жижиг гэхгүй бүх улс орон гадаад сурталчилгаандаа ач холбогдол өгч, мэдээллийн агентлагтаа тулгуурлан ажилладаг нь харагддаг юм.

–Манай улсын гадаад сурталчилгааны байгаа байдал өнөөдөр ямар байгаа юм бэ. Та энэ тал дээр ажилладаг байгууллага удирддаг хүний хувьд тодорхой санаа оноотой явдаг байх…

-1990 оноос өмнө бол үнэхээр бодлоготой, ач холбогдол өгдөг байсан юм билээ.Түүнээс хойш Монгол Улсын гадаад сурталчилгаа үндсэндээ “Мөнгөө төлөөд танилц” гэсэн зарчмаар явж ирсэн. Тухайлбал, манай МОНЦАМЭ агентлагийн гадаад сурталчилгааны хэвлэлүүд захиалгын системтэй өнөөдрийг хүрлээ. Тухайн хэвлэлийг мөнгөө төлж захиалсан хүн л үзэх боломжтой. Гэтэл ийм систем АНУ зэрэг өндөр хөгжилтэй цөөн оронд хэрэгждэг. Учир нь тэд том, хүн болгон очиж үзэхийг хүсдэг учраас мөнгөө төлөөд ч хамаагүй мэдээлэл авдаг. Манай мэтийн хөгжингүй орнууд бол төсвөөсөө мөнгө гаргаж, түүгээрээ гадаад сурталчилгааны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн боломжит бүх сувгийг ашиглаж үнэгүй түгээх замаар улс орноо сурталчилдаг. Ойрхны жишээ бол Сингапур, Энэтхэг, БНСУ гэх мэт. Хятад, Орос ч ялгаагүй, Онгоцонд суухад л дэлхийн түгээмэл хэлээр хэвлэгдсэн тухайн орны сонин, сэтгүүл, аялал жуулчлалд зориулсан танилцуулах материал үнэгүй байдаг. Цаашлаад онгоцны буудал, галт тэрэгний буудал, зочид буудал, амралт зугаалгын газар үнэгүй тавьчихдаг. Тухайн оронд очсон хүн үнэгүй энэ мэт материалаас мэдээлэл авч болохоос гадна хажуугаар нь үнэтэй зарагддаг нэмэлт материалуудаас ч авах нь нээлттэй. Олон улсын гадаад сурталчилгааны жишиг ийм болсон.

Цаашид манай улс энэ чиглэлгүй явахгүй бол хэвлэл захиалгын систем өөрөө үр ашиггүй болж, хэвлэмэл бүтээгдэхүүний зах зээл жилээс жилд хумигдаж байна. Хэвлэл захиалан уншдаг уншигчдын тоо жилээс жилд буурч байна. Үүний нөгөө талд нь үнэгүй мэдээлэл үзэж болдог цахим хуудас, нийгмийн мэдээллийн хэрэгслүүдийн тоо өдөр өдрөөр өсөж байна. Ийм нөхцөлд бид олон жилийн турш хэрэглэж ирсэн “Мөнгөө төлөөд манай орны тухай мэдээлэлтэй танилц” гэдэг арга барилаараа цаашид ажиллах аргагүй болж байгаа юм.

-Улсаас гадаад сурталчилгаанд зориулж тодорхой мөнгө гаргах ёстой гээд байна аа даа…

-Тийм, өөр арга байхгүй. Гадаад сурталчилгааны бодлоготой байхаас гадна маш их биш юм аа гэхэд тодорхой хэмжээний мөнгө гаргаж байж улс орноо үр дүнтэй сурталчилна. Түүнийгээ дагаад олон улсад эерэг имижтэй болно, аялал жуулчлал нь хөгжинө, хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Бодлогогүй, мөнгөгүйгээр гадаад сурталчилгаа хийнэ гэдэг бол ёстой “Уучлаарай” болсон шүү дээ.

-Үргэлж редакцид асан дүрэлзэж, тасралтгүй бичиж явсан Ганаа эгчийгээ ийм ажил яриад сууж байхыг харах нэг л сонин юм. Та наанаа юу хийгээд байгаа юм бэ?

-Би хэтэрхий олон жил идэвхтэй ажилласан. Өөрийн цаг үедээ хийдгээ хийсэн. Миний үзэг надаас хаачих ч үгүй. Харин эдний эрх мэдэл түр шүү дээ. Дөнгөж 50 нас руу өнгөлзөөд зогсож байна. Нас залуу байна. Бичнэ, би түр л салбартаа бас арай өөр газар нь ажиллаж байна. Мэдээж хагас цэргийн зохион байгуулалттай шахам өдөр тутмын сонины гал тогоонд олон жил чанагдсан болохоор тэр орчноо их санана. “Илжиг модон хударгандаа хайртай” эргээд очно. Манай Монцамэгийн хамт олон бол маш хүчирхэг хамт олон. Би тэдэндээ хайртай. Тэдэн шиг эгэл даруу, соёлтой хамт олны төлөө жаахан ч гэсэн юм хийх ёстой. Энд намайг анх томилохдоо юм хийгээрэй, Монцамэ-д хийж чадахаас чадахгүйгээ хүртэл зүтгээрэй л гэсэн. Би сарвайтлаа гүйж байгаа. Даанч Засгийн газар нь ойлгохгүй юм. Тэнд ажил хэргийн хэвийн соёл байхгүй. Цаг товлоно, байхгүй. Үүдэндээ суулгах гэнэ. (инээв) Гуйлгах гэнэ, гүйлгэх гэнэ. Худлаа аргацаах гэнэ. Ерөөсөө энэ улс орон хулхины орон болчихлоо. Хүний ёс жудаг, харилцааны этик, нөхөрлөлийн түүх бүх юм нэг л сонин хулхи тийшээ эргэчихсэн санагддаг. Бүх юм худлаа санагддаг болсон. Өнөөдрийн энэ эрх мэдлийн тайзан дээрээ байгаа улсуудыг хараад надад нэг үг санаанд ордог. “Цагаа олохгүй нисч байж, цэгээ олохгүй унаж үхэв дээ” гэдэг үг. Ямар ч их шуналтай юм. Яасан ч ичгүүргүй юм. Хэвийн ажил хэргийн түүхтэй, аажим өгссөн, төрийн алба хаагчийн ёс зүйн хана хэрмийг хэзээ ч давж байгаагүй зөв хүмүүс бол зүгээр л гишгүүлж байна. “Хэнтийд хонин гүрвэл болж төрөх минь яав даа” гэдэг үг би гаргаж байна. Би ер нь олон нэр хоч, хэлц үгнүүд гаргаж шидэж явсан хүн. Энэ үгийг та нар сайхан аваад яваарай. Та нар төсвийн хуваарилалтыг л өнгөцхөн хар л даа.

-Та нээрээ хөгжилтэй хүн шүү. Битгий инээд хүргээд бай л даа. Сүүлийн үед таны ярилцлагууд гарч ирэх боллоо. Одоо ямар гоё гое ярилцлагууд дээр ажиллаж байна. Саяхан хийсэн найруулагч Н.Наранбаатарын ярилцлага тань нэлээд уншигдах шиг болсон.

-Хийж байгаа. Гоё хөрөгнүүд хийх гээд судалгаан дээр ажиллаж байна. Номуудаа гаргах гээд бас шаргуухан сууж байна. Хийнэ ээ, хийнэ. Одоо залхуурахгүй. Надад нэг тийм орчин үгүйлэгддэг юм. Асааж өгдөг орчин. Эрхлэгч нараа, шатааж өгдөг гоё редакторуудаа их үгүйлэх юм. Манай “Өдрийн сонин”-ы хэдэн ах нар ямар гоё хүмүүс байж вэ. За, миний дугаар тэд дэх өдөр шүү. Чи тийм хадаас хийнэ ээ гээд л шахна. Гоё юм хийвэл шөнө редөкцидаа бууз авчирч өгөөд л…Тааруухан хандчихвал шуурхай дээр хядуулаад л… Нэг л мэдэхэд би Ардын эрхийн шар байшиндаа 20 жил болчихсон байсан. Тэгээд л хөдөлсөн дөө.

-Гэнэт л яваад өгсөн. Нээрээ яасан бэ?

-Өөрөө сонин хийж үзмээр санагдаад л явсан. Тэр төсөл маань амжилттай явж байсан ч эцсийг нь хүртэл явж чадсангүй дээ. Нэг найзтайгаа хамтарсан. Ахмад хоёр гурван кадруудтайгаа ажилласан. Хөрөнгө оруулагч олдохгүй юм билээ. Ингэж хэлэхээр “За, худлаа яриад бай. Чамд олдохгүй байхдаа яадаг юм” гэж хүмүүс хэлдэг. Би өдөр тутмын сонинд ид бичиж шуугиулж явсан он жилүүддээ маш олон найзууд хураагаагүй юм болов уу. Надад тусламжийн гар сунгах хүн ховор таарсан. Хэзээ ч бид ашигтай ажиллаж чадаагүй. Үхтлээ гүйгээд би сүүлдээ унасан. Гүрийгээд цааш нь явуулах гэхээр л сэтгэлийн хүч тамирдаад байсан. Ямар ч гал цог байхгүй болж, урам хугарсан. Хамтрагчийн тухайд бид эсвэл найзууд биш байсан уу, эсвэл би найзын хил хязгаарыг давах гэж яваад сөхөрсөн үү. Бүү мэд. Сэтгэлийн шарх, зовлонтой тэнэг дурсамжаас өөр юу ч үлдээгүй.

ГХЯ-ны Консулын газрын захирал Л.Мөнхтүшиг “Өнөөдрийн байдлаар гадаад улсаас нийт 26192 иргэнийг эх оронд нь авч ирээд байна. Тодруулбал, агаарын замаар 91 улсаас 19611 иргэн ирсэн бол авто замаар 6581 иргэн эх орондоо ирээд байгаа.

Өнөөдөр Токио-Улаанбаатар чиглэлийн нислэгээр 200 орчим иргэн эх орондоо ирнэ. Мөн хилийн хязгаарлалт тогтоосноос хойших тусгай үүргийн 100 дахь нислэг болж байна.

УОК-ын даргын шийдвэрээр арваннэгдүгээр сард үйлдэгдэх тусгай үүргийн нислэгийн урьдчилсан хуваарь батлагдсан. Ирэх сард нийт 10 удаагийн тусгай үүргийн нислэг үйлдэнэ. Үүнээс БНСУ-руу зургаан удаагийн нислэг үйлдэхээр болсон. Токио хот руу хоёр удаагийн нислэг үйлдэнэ. Энэ нислэгийн үндсэн зорилго нь япон улсад оршин суух зөвшөөрлөө авсан иргэдийг япон улсад хүргэж өгөх мөн япон улсад байгаа болон гуравдагч улсаас дамжин ирэх хүсэлтэй иргэдийг эх оронд нь авч ирэх юм.

Европын чиглэлд ирэх сарын 19-нд Франкфурт руу нислэг үйлдэнэ. Энэ нислэгээр европын улс оронд байгаа иргэд эх орондоо ирэх боломжтой.

Арваннэгдүгээр сарын 06-нд Казахстанд байгаа иргэдийг эх оронд нь авч ирэх нислэг байгаа. Турк улсаас эх орондоо ирэх хүсэлтэй иргэд бий. Тухайн иргэдийг арваннэгдүгээр сард татан авах боломжтой эсэхийг судална.

Мөн зургадугаар сарын 02-ноос хойш БНСУ-ын Хууль зүйн яамнаас гуравдагч улсаас Монгол Улс руу үйлдэгдэж байгаа болон манай улсаас эхлэлтэй гуравдагч улс руу зорчих иргэдэд транзит хориг тавьсан. Энэ асуудлыг БНСУ-тай ярилцаж, цуцлуулах асуудлыг хэлэлцэж байгаа.

Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн 2 дугаар хороо, Орбитын 34 дүгээр гудамжинд байшин шатаж байна гэсэн дуудлагыг 10.27-ны өдрийн 06:35 цагт хүлээн авчээ.

ОХУ өнгөрсөн наймдугаар сард дэлхийд анх удаагаа коронавирусний эсрэг вакцин гаргаж авсан билээ. ДЭМБ Оросын “Спутник V” вакцинд гэрчилгээ олгох талаар хэлэлцэж байхад уг вакциныг судалгаа дутуу, вакцины талаар эрдэм шинжилгээний судалгааны өгүүллүүд хэвлүүлээгүй, хэт яарсан тул туршилтыг дутуу хийсэн байж магадгүй гэж олон улс шүүмжилсэн билээ.

Тэгвэл ОХУ коронавирусний эсрэг хоёр дахь вакцинаа гарган авч, үйлдвэрлэж эхэлжээ. “ЭпиВакКорона” нэртэй вакциныг үйлдвэрлэж эхэлсэн талаар ОХУ-ын Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах газар /Роспотребнадзор/-ын дарга Анна Попова мэдэгджээ. Вакциныг “Вектор” төвд үйлдвэрлэж эхэлсэн байна.

Бүртгэлийн дараах эхний цуврал вакцин энэ сарын сүүлчээр гарах ажээ.

Үндэсний бахархалт хайрхан Бурхан Халдун уулыг тахих тахилга 2020 оны 10 дугаар сарын 26-ны өдөр боллоо. Ёслолд Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, УИХ, Засгийн газрын нэр бүхий гишүүд болон Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, Бурхан шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийд зэрэг байгууллагын төлөөлөл, Хэнтий аймгийн удирдлага, иргэд оролцов.

“Монгол туургатны эх түүхийн голомт нутаг Бурхан Халдун хайрхан нь их эзэн Чингис хааны намтар цадигийг хадгалсан, эх түүхийн голомт, ариун дагшин шүтээн ашдын заяат нутаг юм. Өвгөдөөс өвлүүлсэн өлгий нутаг, өв соёл, билэг оюуныг үеэс үед дархлан тэтгэж, уламжлан баяжуулж явах учиртай” гэдгийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлсэн үгэндээ тэмдэглэв.

1995 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зарлиг гарган Бурхан Халдун уулыг Төрийн тахилгат уул болгосон бөгөөд 2013 онд Засгийн газар Үндэсний бахархалт хайрханаар зарласан юм. Мөн 2015 онд ХБНГУ-ын Бонн хотноо болсон ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хорооны чуулганаар Бурхан Халдун уул, түүнийг хүрээлсэн тахилгат газар нутгийг Дэлхийн өвийн жагсаалтад соёлын ангиллаар бүртгэжээ гэж Засгийн газрын Хэвлэл мэдээлэлтэй харилцах хэлтсээс мэдээллээ.

Нүүрсний экспортыг нэмж, тээврийн өртөг зардлыг эрс бууруулах стратегийн ач холбогдол бүхий “Таван толгой-Гашуунсухайт” чиглэлийн төмөр замын төсөл биеллээ олж их говийн ээрэм талд өнөөдөр томоохон бүтээн байгуулалт өрнөж буйг хэн хүнгүй л шогширч сууна. “Таван толгой-Гашуунсухайт” төмөр замын төслийн захиалагчаар “Таван толгой төмөр зам” ХХК, Ерөнхий гүйцэтгэгчээр “Бодь Интернэшнл” ХХК ажиллаж байна. Гүйцэтгэгч компанийн зүгээс 2022 оны долдугаар сард төмөр замыг бүрэн ашиглалтад оруулна хэмээн гэрээ хийсэн. Тус компани төмөр зам тавьсан хөрөнгө оруулалтынхаа оронд “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн олборлосон нүүрсний 10 хувийг таван жилийн хугацаанд авахаар тохиролцсон.

2015 оноос хойш саяхныг хүртэл царцчихаад байсан төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил энэ онд эхэлж, хичнээн зовлон туулж өдийг хүрснийг “Голомт” санхүү нэгдлийн Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн дарга Д.Баясгалан сэтгүүлчидтэй цөөн хором уулзахдаа хөндөж байлаа. Тэрбээр энэ чиглэлийн төмөр зам эдийн засаг, бизнест томоохон түлхэц өгөхийг ч дурдсан юм. Товчхондоо УИХ-ын 73 дугаар тогтоолд зааснаар “Таван толгой” төслийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэхээр болсон. Энэ хүрээнд дээрх чиглэлийн төмөр замын ажилд шуурхай арга хэмжээ авахыг Засгийн газарт даалгасан билээ. Улс төр, бизнесийнхний хүрээнд хүлээлт үүсгэсэн, улстөржих шалтаг, шалтгаан хангалттай болж буй “Таван толгой-Гашуунсухайт” төмөр замын томоохон бүтээн байгуулалттай өнгөрөгч амралтын өдрүүдээр очиж танилцлаа. Одоогоор төсөлд 383 инженер техникийн ажилтан, 1368 орчим ажилтан, 770 гаруй машин механизм ажиллаж байна. Хамгийн гол нь монголчууд түүхэндээ анх удаа бие дааж төмөр замын бүтээн байгуулалтын томоохон төсөл хэрэгжүүлж байна. Үндэсний инженерүүд, мэргэшсэн чадвартай боловсон хүчний бүхэл бүтэн үед бэлтгэгдэн гарч дэлхийд өрсөлдөх боломж бүрдсэн нь бүтээн байгуулалтын явцаас тодхон харагдана лээ. Шинэ үеийн залуус сурсан мэдсэн зүйлээ ажил хэрэг болгож, тэр дундаа эх орныхоо томоохон бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож буй говийн хуй салхинд ажиллахдаа тэд түүртэж, хойш суусангүй. Харин ч өөрсдийн хувь нэмрээ бүтээн байгуулалтад оруулж байгаадаа тун чиг өндөр сэтгэгдэлтэй байлаа. Их бүтээн байгуулалт цар тахлын үед хэрэгжиж байгаагаараа онцлог. Бид өөрсдөдөө л найдахаас өөр зүйлгүй болчихсон. Нэг талаараа сайшаалтай. Монголчууд аливаа зүйлийг монголчлохдоо сайн. Төмөр замын анхны бүтээн байгуулалтаа ч монголчилж “өөрсдийнхөөрөө дэглэж” байна. Дэлхийн стандартыг өөрсдийн онцлогт тохируулж ёстой л монголчилж байгааг хараад уулга алдахгүй өнгөрч чадсангүй.

Энэхүү чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил ямар үр дүнтэй өдгөө хэрэгжиж байгааг дуулгая. “Таван толгой-Гашуунсухайт” чиглэлийн төмөр зам Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Баян-Овоо, Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрээр 240 км үргэлжлэх бөгөөд нэгдүгээр зэрэглэлийн UIC-60 зам төмөр бүхий уулзваргүй, 16 гүүр,126 хоолой, найман малын гарцтайгаар баригдах юм. Эхний 208 км төмөр замын газар шорооны ажил бүрэн дуусч хоолойн ажил 97 хувь, мал амьтны гарц 96.5 хувь, гүүрийн ажил 53.5 хувь, нийтдээ 208 км-ийн доод бүтцийн ажил 98.2 хувьтай явж байна. харин дээд бүтцийн ажил 63.6 хувь буюу гол замын үеийг 130 км-ийг угсарчээ. Ачилтын тойргийн ажил есдүгээр сард эхэлж одоогоор газар шорооны ажил 29.2 хувьтай явж байна. Энэ чиглэлийн төмөр зам уулзваргүй гэдгээрээ онцлогтой. Уулзваргүй гэдэг нь 25 метр урттай зам төмрийг 200 метр урттай гулдмай болгон гагнаж, галт тэрэг аялахад дуу чимээгүй болгохыг хэлж байгаа юм. Одоогоор 34.7 км замыг уулзваргүй болгожээ. Уулзвартай, уулзваргүй замын ялгаа их. Төмөр замын эвдрэлийн 60-80 хувийг уулзварын эвдрэл гэмтэл эзэлдэг. Тэгэхээр уулзваргүй зам тавьснаар төмөр замын эвдрэл гэмтэл буурч үүнийг дагаад арчилгааны зардал ч багасна хэмээн инженерүүд энэ үеэр хэлж байв.

“Таван толгой-Гашуунсухайт” чиглэлийн төмөр замын төслийн хэмжээнд хоёр өртөө, зургаан зөрлөг дээр нийт 77 ширхэг суман шилжүүлэг угсрагдана. Үүнээс хамгийн анхны суман шилжүүлгийг аравдугаар сарын 24-ний өдөр зөрлөг-2 буюу төмөр замын 65 дахь км-т угсарч дууссан. Суман шилжүүлэг нь галт тэргийг нэг замаас нөгөө зам руу шилжүүлэх зориулалттай байгууламжийг биднийг төмөр зам дагуу танилцан явж байх үед хийж байлаа.

Олон жил гацсан бүтээн байгуулалтын ажлыг урагшлуулахаар гардан авсан хүн бол “Таван толгой-Төмөр зам” компанийн захирал Н.Удаанжаргал. Өдгөө энэ компани байгуулагдаад хоёр жилийн нүүрийг үзэж байна. Эл компанийн хувьцааны 66 хувийг “Эрдэнэс Таван толгой”, 34 хувийг “Монголын төмөр зам” эзэмшдэг. Тус компани Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын захиалагч, Зүүнбаян-Таван толгой чиглэлийн төмөр замын захиалагчийн хяналтыг хэрэгжүүлэн ажиллаж байгаа юм. Н.Удаанжаргал захирал бидэнд бүтээн байгуулалтын ажлаа танилцууллаа. Тэрбээр “Хилтэй, ачилтын тойрогтой холбоотой ТЭЗҮ-ийн тодотголыг бид өнгөрсөн онд амжилттай батлуулж чадсан. Энэ тодотголын хүрээнд одоогоор хил рүү долоон км хүртэл ойртлоо. Төв трансаасаа нааш 20 км, өөрөөр хэлбэл 227 км замын ажлыг гүйцэтгэж байна. Хилийн холболтын 20 км, ачилтын тойргийн 12 км-ийн ажлыг энэ жилдээ багтааж газар шорооных нь ажлыг дуусгана. Монгол, Хятадын хилийн 703 дугаар баганы ойролцоо, Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын зүүн талд хоёр төмөр зам уулзана. Ингэснээр манай талын төмөр зам боомт руу орох авто замуудтай огтлолцох нөхцөл үүссэн. Эл асуудлыг 800 метр гүүр барин, төмөр зам нь авто замынхаа дээгүүр гарахаар шийдвэрлэсэн. Үндсэндээ доод бүтцийн ажил нэмэлт ТЭЗҮ-ээр тодотгосон ажлаас бусад ажил 100 хувь дууссан. Гол зам дээр баланст буюу чулуун давхаргын эхний үеийг дэвсээд дуусгасан. Гол зам угсрах ажил бетон дэр дүүргэлтийн ажил 150 км-тэй, үүний 145 км-т нь үе угсраад байна. Энэ жилдээ 82 км-ийн нарийн засварын ажил чийг тохиргоо, хүнд машин механизм ажиллах боломжийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. Эхний хоёр гүүрийг энэ жилдээ багтаж ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй. Цаг агаарын нөхцөл байдал таатай байвал арванхоёрдугаар сарын 1-н хүртэл бид ажиллана. Энэ жилийн хувьд төлөвлөсөн ажлаа давуулан биелүүлсэн. Сүүлийн 30 жилийн дотор “Таван толгой-Гашуунсухайт” чиглэлийн төмөр зам Монгол Улсын эдийн засагт хамгийн үр өгөөжтэй төсөл. Эдийн засгийн үр өгөөж нь зөвхөн төмөр замдаа бус бүс нутгийнхаа нүүрс гаргаж буй уул уурхайн бүхий л хувийн болон төрийн компаниудад ч үр өгөөж нь оногдоно. Монгол Улсын эдийн засгийг нэг жилд 2.3 тэрбум ам.доллараар тэлнэ. Бүс нутгийн эдийн засагт нөлөөлж байгааг үзвэл ганцхан жилдээ энэ төсөлд зарцуулсан хөрөнгөөсөө нэг дахин илүү хөрөнгийг бий болгочих төсөл. “Таван толгой-Зүүнбаян”, “Таван толгой-Гашуунсухайт” чиглэлийн төмөр зам нэг эх үүсвэртэй, хоёр өөр төрлийн санхүүгийн арга механизмтай хөрөнгө оруулалтыг сонгож ажиллаж байгаа” хэмээн дуулгасан юм.

Харамсалтай нь бид зөвхөн царигийн хэмжээ ярьж, бичиж үндсэндээ 10 жил алдсан. Энэ хугацаанд эдийн засгийн агуулгаараа Монгол Улс өдөрт 6.5 сая ам.доллар буюу нэг жилд 2.3 тэрбум ам.доллар алдаж иржээ. Төмөр замын ажил гацсан 10 жилийн хугацаанд бүхэл бүтэн 23 тэрбум ам.долларын орлогыг монголчууд өөрсдөөсөө шалтгаалсан талцал, хуваагдлын улмаас алдсан гэсэн үг. Тэгэхээр алдагдсан боломжийг ирээдүйд үүсгэхгүйн төлөө тэд ажиллаж байгаагаа тодотгож байлаа.

“ТАВАН ТОЛГОЙ-ГАШУУНСУХАЙТ”-ЫН ЭДИЙН ЗАСАГТӨГӨХ ҮР ӨГӨӨЖ

Далайд гарцгүй манай улсын хувьд төмөр замын эдийн засагт өгөх өгөөж анхнаасаа олны анхаарал дунд явж ирсэн. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын гол зам гэдэг утгаараа эдийн засгийн өгөөжийг нь дурдъя. Уг төмөр зам баригдсанаар жилдээ 30 сая тонн коксжих болон эрчим хүчний нүүрсийг тээвэрлэн экспортлох боломжтой. Өнөөдрийн байдлаар нэг тонн нүүрсний тээврийн зардал 32 ам.доллар байгаа. Тэгвэл энэ чиглэлийн төмөр зам ашиглалтад орсноор нүүрсний тээврийн өртөг найман ам.доллар болж буурна гэх тооцоо гарсан. Тээврийн орлого жил бүр 270 сая ам.доллар, 30 жилд 8.1 тэрбум ам.доллар орж ирнэ гэх судалгаа байна. Түүнчлэн татварын дараахь цэвэр ашиг жил бүр 146.6 сая ам.доллар, 30 жилд 4.4 тэрбум ам.доллар, татвар хураамж 20.6 сая ам.доллар, 30 жилд 619 сая ам.доллар орж ирэх аж. Мөн төмөр замын ашиглалтыг дагаад 2000 орчим ажлын байр шинээр үүснэ. Төмөр замын боомтоор дангаараа жилд 30 сая тонн хүртэлх хэмжээний нүүрс экспортлох боломжтойгоос гадна Таван толгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээг 2-3 дахин нэмэгдүүлэх боломжтой болно. Экспортод гаргах бүтээгдэхүүний хэмжээ жилд дунджаар 50 орчим сая тонн болж, төмөр замаар тээвэрлэх ачаа 3.5 дахин өснө гэж тооцоолж байна. Монгол Улсын төсөвт жилд 20-28 сая ам.долларын татвар төлөхөөс гадна 25 жилийн хугацаанд ойролцоогоор нэг тэрбум ам.долларыг Засгийн газарт төвлөрүүлж, эдийн засгийн өсөлтөд бодитойгоор дэмжлэг үзүүлнэ гээд шууд болон дам нөлөөг тоолоод байвал дуусахгүй. Түүнчлэн хүрээлэн буй орчин болон нийгэмд үзүүлэх ач нөлөө ч их бий. Малын бэлчээр сүйтгэх, тоосжилт, дуу шуугиан, хөрс болон агаарын бохирдлын асуудал үлэмж хэмжээгээр багасна. Авто тээврийн осол, зөрчил буурч иргэдийн амь нас, эрүүл мэндийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зэрэг ач холбогдолтой.