Month: September 2020

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг баталлаа. Нэлээд хэмжээний алдагдалтай төсөв батлагдаж байна. Төсвийн тодотголтой холбоотой байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Өмнө нь байгаагүй хэмжээгээр алдагдалтай төсөв батлагдлаа. Үргэлж л ашигтай гардаг байсан төсөвтэй улс орнууд ч анх удаа алдагдалтай төсөв баталж байх жишээтэй. Засгийн газар, УИХ, төрийн байгууллага зэргээс шууд шалтгаалсан зүйл биш. Давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөллөөр алдагдалтай төсөв дан ганц Монгол Улсад бус дэлхий нийтээрээ батлагдаж байна. Төсвийн тодотгол дээр төсөв мөнгө нь гүйцэд суучихсан боловч зураг төсөл нь дутуу, эсхүл онц шаардлагатай бус, орлого олохгүй зүйлс рүү хандуулсан төсвүүдээс тодорхой хэмжээгээр танагдлаа. Хувь хүн, өрх гэр, албан байгууллагад хүндрэлтэй үе ирлээ гэж бодоход эхлээд урсгал зардлуудаа хэмнэдэг. Гэтэл Монгол Улс урсгал зардал дээрээ тодорхой хэмжээний хэмнэлт хийсэнгүй. Төсвийн хоёр их наяд нь хөрөнгө оруулалтын зардал, үлдсэн их наяд нь урсгал зардал болоод бусад зардлууд байгаа юм. Энэ зардлуудаасаа бид хэмнэх боломжтой. Жишээ нь, тавилга эд хогшил, гадаад томилолт, олон дэд дарга цалин зэрэг урсгал зардлыг хэмнэх бүрэн боломжтой. Манай улс хэт их данхар төртэй. УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр “Монгол Улс 10 мянган хүнээр дутуу төрийн албаныхаа тоог мэдээлдэг” гэж хэлж байна лээ. Энэ бол ноцтой асуудал. Хөдөлмөрийн насны нийт иргэдийн тоо ойролцоогоор 1.2 сая. Хувиар харьцуулахад 240 мянган хүн төрийн алба болоод төрийн албаны үйлчилгээний газруудад ажиллаж байна. Төрийн өмчит үйлчилгээний газруудаас ашигтай ажиллаж байгаа хоёр, гуравхан газар байдаг. Энэ нь Эрдэнэс Таван толгой, Эрдэнэт үйлдвэр. Хэмнэлтийг компани болоод хувь хүн хийж чадна. Гэтэл төр хийж чадахгүй байна. Төр муу менежмэнттэй байна гэсэн үг.

-Төр гаргасан зардлаа хэр нөхөж, таналт хийж чаддаг юм бэ?

-Ер нь ямар ч төр засаг гаргасан зардлаа эргээд танаж чаддаггүй. Нэгэнт л халамж өгчихсөн бол түүнийгээ зогсоох болвол иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулна. Анхнаасаа хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийдэг байх ёстой юм. Ихээхэн хэмжээний өртэй мөртлөө ганган яваад байж болох уу. Төсвийн алдагдлыг дотооддоо бонд гаргаж босгоно, блокчейнээр зарна гэж байна. Бусдыг нь гаднаас зээл авах байдлаар нөхөх нь. Энэ их мөнгийг ирээдүйд төлж таарна. Миний зарчим бол төрийн өмчит үйлдвэрүүдийг хувьчлах ёстой. Бүгд шилэн болох ёстой. Орчин үед тодорхой хэмжээнд төрийн оролцоо байх ёстой хэдий ч ямар салбарт төрийн оролцоо байх ёстойг тодорхой болгомоор байгаа юм. Харин бусад салбарууд дээр чөлөөт өрсөлдөөнийг төр дэмжих замаар тоглоомын дүрмээ их ойлгомжтой болгох ёстой.

-Зээлийн хүүг бууруулах тогтоолын төслийн тухайд асуулт байна. Зээлийн хүү бууруулаад ирэхээр хадгаламжийн хүү буурдаг сул тал бий. Энэ тухайд?

-20,100 сая төгрөгийн хадгаламжтай хүнээс авах татварт нөлөө үзүүлэхгүй. Их хэмжээний хадгаламжтай хүмүүсээс авах татвар нэмэгдэх зүйл тусгагдсан. Гэхдээ тогтоол батлагдаж байгаа болохоос хууль батлагдаагүй. Тогтоолын хүрээнд л ажлаа хийх юм. Хадгаламжийн хүүгээ бууруулаад зээлийн хүүг бууруулна. Зээлийн хүү жил бүр нэг хувь буурсаар дөрвөн жилд дөрвөн хувь буурна. Одоо 16,3 хувьтай байна гэхээр дөрвөн жилийн дараа 12,3 хувь болно. Гэхдээ л энэ тоо их. Манай бүс нутагт ийм зээлийн хүүтэй улс орон байхгүй. Тиймээс бид хийх ёстой зүйлээ хийх л ёстой. Энд хэдэн хүн эсэргүүцэх болов уу гэх байдлаар биш олонхын эрх ашгийг хамгаалах нь чухал. 2016-2020 онд зээлийн хүү дөрвөн хувь буусан. Макро эдийн засгийн орчин ч сайн байсан. Манай баялгууд гадаад зах зээл дээр тодорхой өртөг өндөр байлаа. Төсвийн алдагдал бага, эдийн засаг өсч байсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт ч нэмэгдсэн. Энэ бүх зүйл зээлийн хүү буурахад нөлөөлсөн. Одоо бол зээлийн хүү буурах тааламжтай орчин биш байгааг бүгд мэдэж байгаа. Гэхдээ Монголбанкийг бодлогоо зохицуулаад ажиллахыг тогтоолд зааж өгч байгаа юм.

-Зээлийн хүү бууруулах тогтоолыг дагаад ямар хуульд өөрчлөлт орж таарах бол?

-Өмнөх парламентын үед банкны шинэчлэлийн хуулиуд өргөн баригдчихсан. Банкийг либерал болгоё, олон эзэмшигчтэй болгоё, өрсөлдөөнийг бий болгоё, банкийг чиглэлүүдтэй болгоё гэх зэрэг зүйлс яригддаг. Банкуудыг чиглэлтэй болгоё гэдэг нь аль банк нь ХАА-н салбар руу анхаарах юм, аль нь ЖДҮ-ийн салбар руу анхаарах юм зэргээр бодлого бодлогоор нь салгах хууль өргөн барих гэж байна. Хамгийн гол нь хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх ёстой. Банкинд ганцхан мөнгөө хадгалуулдаг байдлыг өөрчлөх юм. Энэ бүхэн өнөөдөр яригдаж байгаа сэдэв биш л дээ. 2008-2012 онд Сү.Батболд даргын үед хөрөнгийн зах зээл тодорхой хэмжээгээр хөгжих суурь нь бий болсон. Энэ бодлогыг залгамжлаад авах ёстой байсан ч тэгсэнгүй. Монгол төрийн залгамж бодлого явдаггүй гэдэг нь үүний нэг нотолгоо. Хөрөнгийн зах зээл хөгжсөнөөр хуримтлалаа ганцхан хадгаламжид аваачаад хийдэг биш, хувьцаа авах, бонд авах, хөрөнгө оруулах зэрэг боломж үүснэ. Монголын нэр хүнд бүхий компаниуд дотооддоо IPO гаргадаг. Дотоодын зах зээл үнэлдэг байх ёстой. Хувьцаа гэхээр хүмүүст хол сонсогддог л доо. Гэхдээ fami­ly компаниасаа сал гэж байгаа юм. Компаниуд хөрөнгийн зах зээл дээр гарахыг хүсч байгаа хэдий ч орчин нөхцөлийг нь сайн бүрдүүлж өгөхгүй учраас л хөрөнгийн зах зээлд амжилт олохгүй яваад байна. Гэтэл Америкийн томоохон компаниудын гол хувьцаа эзэмшигчид нь тэтгэврийн сангаараа дамжуулаад тэтгэврийнхэн нь байж байх жишээтэй.

-Гадаадын банк орж ирэхийг та дэмждэг үү?

-Ер нь гадаадын банкийг оруулах ёстой. Бусад бүх улс оруулчихсан байхад манай улс яагаад гадаадын банк оруулж болохгүй гэж. Гэхдээ манай улсын хувьд болгоомжлох зүйлс бий. Гадаадын банкинд жижиглэсэн зээл бус тодорхой чиглэлд зээл олгох лимитийг нь тогтоож өгч болно. ЖДҮ-ийн зээл, цалингийн зээл, хэрэглээний зээл зэрэгт эрсдэлтэй байж болох юм.

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих талаар та өнгөрсөн парламентад ч дуугарсаар ирсэн. Өнөөдөр манай ЖДҮ-ийн салбар ямар хэмжээнд явж байна вэ?

-Төрийн зүгээс цар тахлын үед долоон чиглэлийн арга хэмжээ авч хэрэгжээд явж байгаа. Ямар ч компанийг цар тахлын үед борлуулалтаар дэмжих нь төрийн үүрэг байх ёстой. Гадаадын томоохон улс орнууд манай улс шиг яагаад бүгдийг нь хааж боохгүй байгаа юм гэдэг. Хаачих л юм бол маш олон хүн ажлын байргүй болно. Америкийн үйлдвэр үйлчилгээний салбар нь зах зээлийн эдийн засгийн 60 хувийг бүрдүүлдэг. Тэндээс иргэд нь ажилтай орлоготой байдаг. Уул уурхайг 10 хувиас дээш нь гаргадаггүй. Үйлдвэрлэл үйлчилгээний салбар тодорхой хэмжээнд бие биенээ нөхөөд явчихдаг. Жижиг дундын салбар руу цар тахлын үед ч, энгийн үед ч төр анхаарал хандуулах үүрэгтэй. Сангийн сайд заримдаа ядаргаатай салбар гэх өнгө аяс гаргадаг. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл бойжиж байж олон хүн ажилтай, орлоготой байхаас гадна ирээдүйд татвар төлөгчид бий болно. Төрийн олон асуудлуудыг тэр салбар шийдэж өгнө. Өнөөдөр төрөөс хүн бүр, салбар бүр ямар нэгэн зүйл хүсч байна. Гэтэл бүгдийг нь төр анхаарах боломжгүй. Манай төрд тийм боломж, мөнгө ч байхгүй. Энэ бүхнийг өөрөө өөрийгөө аваад явдаг салбар шийднэ. Хүн бүр ажилтай орлоготой байхын тулд хууль эрх зүйн орчинг тодорхой болгох ёстой. Үүний төлөө би дуугарч байна. Ямх ямхаар хэлээд явахаас нэг удаа хэлээд бүх зүйл бүтчихгүй. Бизнес эрхлэгчдийг дэмждэг, ойлгодог орчин бүрдэх хэрэгтэй. Мөн тэр хүмүүстээ итгэл үзүүлдэг байх нь чухал. Тэр хүмүүсээс авсан татвараар амьдарч байгаа шүү дээ. Тиймээс энэ салбарыг дэмжиж байж том төсөв, том эдийн засагтай болох ёстой гэдгийг аль ч шатандаа ойлгох ёстой.

-Манай улсын хувьд бодлого тодорхойлдог яам байх ёстой гэх байр суурийг та илэрхийлдэг. Ирэх жилүүдэд Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэл ямар салбар луугаа голчилж анхаарахаар болов?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэлийг Засгийн газар, ЗГХЭГ-аас боловсруулж оруулж ирсэн. Их сайн хөтөлбөр болсон. Дээхнэ үед төлөвлөгөөний комисс гэж байгууллага байсан даа. Тэр үе шиг бодлого тодорхойлдог яам хэрэгтэй байгаа юм. Ирэх дөрвөн жил ямар чиглэлд анхаарч ажиллах эрэмбийг тодорхойлдог яам байх ёстой. Монгол Улсын тэргүүлэх чиглэл энэ дөрвөн жилд үүнд анхаарч ажиллана гэдгээ тодорхойлох ёстой. Төмөр зам, аялал жуулчлал, үйлдвэр үйлчилгээ зэргээр ангилна гэсэн үг. Энэ салбар луу ийм бодлого барьж ажиллая гэдэг ч юм уу. Үүнийг маш олон жил ярьсаар өнөөг хүрсэн. Үндсэн чиглэлийг Засгийн газар боловсруулж орж ирсэн дээр нэмээд 100 гаруй санал хураагдлаа. Бүгд дэмжигдсэн. Ингэхээр үндсэн чиглэл хамаагүй болоод тэс өөр салаалаад явчихаж байгаа юм.

Хэрвээ бид бодлогын яамтай бол бодлогын яам энэ бүхнийг зангидаад оруулж ирээд бүх яамдад үүргээ өгөн, гишүүдэд тайлагнаад бодлогоо тодорхойлоод явах нь зөв. Эдийн засаг, хөгжил, бодлогын цогц яамтай болох шаардлагатайг энэ удаагийн төсвийн тодотгол батлан харууллаа шүү дээ. Тиймээс Үндсэн хуульд тусгагдсан яамаа бий болгоод бодлогоо тодорхойлоод явах нь зүйтэй.

Налгар намар иржээ. “Нарантуул” захын павильонууд хичээлийн шинэ жилийн өмнөхөн хүний хөлд дарагдаж, худалдаачид нь цаанаа л нэг омголон авирлацгаана. Өглөөний 10 цагийн алдад хөл хөдөлгөөн энэ газарт оргилдоо хүрч, энд тэндгүй л бөөн хэрүүл шуугиан. Ядаж байтал усан бороо хувингаар цутгах мэт шаагьж, павильонуудын дээр тогтсон тунамал ус энд тэндгүй задран асгарна. Борооноос хоргодон зогсохдоо Төв аймгийн Батсүмбэр сумаас хүүхдүүдийнхээ хичээлийн хэрэгслийг бэлдэхээр ирсэн 50 орчим насны Ганболдын Бүжидмаа гэх эмэгтэйтэй уулзлаа. Батсүмбэрийн зарим иргэд үхрийн аж ахуй эрхэлж, гарсан сүүгээ сүүний компаниудад тушааж амьдардаг улс. Энэ жишгээр Г.Бүжидмаагийнх ч мөн үхрийн аж ахуй эрхэлдэг гэнэ. Түүний нөхөр О.Батнасан аж ахуйн ажлаа хариуцан үлджээ. Харин Г.Бүжидмаа Төв аймгаас өглөө хотод хоёр охины хамт ирж, хүүхдүүдийнхээ хичээлийн бэлтгэлийг хангаж яваа нь энэ аж.

Тэрээр өглөө эртлэн “Хархорин” зах орж хэдэн сар хадгалсан сүү, тараг, ааруул, өрмөө 5-6 мянган төгрөгийн хооронд бөөндөж зараад шууд “Нарантуул” зах руу иржээ. Эднийх зургаан хүүхэдтэй гэнэ. Том охин нь сумынхаа хүнтэй гэр бүл болж, тусдаа гарчээ. Харин удаахь хүү нь өнгөрсөн жил Монгол-Солонгосын политехникийн коллеж төгсөж, үргэлжлүүлэн мэргэжил дээшлүүлэн сурахаар төлөвлөж байгаа юм байна. Бусад нь ерөнхий боловсролын сургуульд сурдаг.

Өнөөдөр ээжийгээ дагаж тавдугаар ангид сурдаг Б.Тэргэлсаран болон хоёрдугаар ангид сурдаг Б.Мөнгөнсаран нар олон улсын худалдааны төвийн сонин сайхныг сонжиж явна. Б.Тэргэлсаран их өсгөлүүн хүүхэд зургаа, долдугаар ангийн сурагчдын хувцас л таарна шүү дээ гэж ээж нь хуучиллаа. Нээрэн л ээжээсээ хавьгүй өндөр туранхай охин харагдана.

“ХҮҮХДИЙНХЭЭ ХУВЦСЫГ АЛЬ БОЛОХ ТОМДУУЛЖ АВАХГҮЙ БОЛ ДАРАА ЖИЛ НЬ БАГАДЧИХААД БАЙХ ЮМ”

“Нарантуул” захын үүд хэсэгт “За ах нь үнэнийг хэлэхэд хулгайлчихсан юм аа” гэж шивнээд мөнгө, монетон эдлэл 10-20 мянгад “шахчих” гээд байдаг хижээл насны эрс уламжлалаараа үнэртүүлчихсэн бүлэг бүлгээрээ зогсоцгооно. Хөлөөрөө бүтэн гишгэх зай энд алга. Ихэнх нь өлмий дээрээ л явах шахуу аядна. Эхнэрээ дагаж яваа ах нарын “Болж байна уу, ханиа” гэж аргадаад бүр сүүл рүүгээ “Нэг харснаа л ав л даа чи. Юун маягтай юм” гэж гомдоллох нь үе үе сонсогдоно. Арга ч үгүй биз ачлагын морь шиг “хэрэглээд” байхаар тамир нь тасрах шахна л даа. Г.Бүжидмаа хоёр охиндоо гутал, сурагчийн цэнхэр цамц, цүнх, ном дэвтэр, трико бусад зүйлсийг авна гэлээ. Уг нь тэрээр хүүхдүүдийнхээ хичээлийн хэрэгсэл, хувцсыг Хорооллын “Бозоло” дэлгүүрээс бэлддэг байжээ. Энэ жил юмны үнэ онцгой өндөр байгаа учраас тэрээр “Нарантуул” зах руу иржээ. Г.Бүжидмаа “Бозологоос таван мянгаар авдаг байсан цүнх 15 мянга болчихоор наашлахгүй гээд яах вэ дээ. Юмных нь үнэ гурав дахин нэмэгдсэн байна лээ” гэв. Өөр ямар хүндрэл байна гэхэд “Хорооллын дэлгүүрүүд маскгүй бол үйлчлэхгүй гээд зарим нь оруулахгүй байгаа. Хаалганыхаа хажууд амны хаалтыг маш өндөр үнэтэй зарж байна” хэмээв. Ингээд бид захын гутал, пүүзний хэсэг рүү очлоо. Г.Бүжидмаа хэд хэдэн пүүз сониучирхаж асуухад 40-60 мянган төгрөгийн үнэтэй байлаа. Үйсэн ултай гутал 50 мянгаас дээш, харин энгийн пүүзнүүд 40 гаруй мянган төгрөгийн үнэтэй байв. Тэрээр толгойгоо илэнгээ “Зах дээр ч хувцас хэрэглэлийн үнэ нэмэгджээ. Энэ нэг аятайхан юм байна гээд харахаар бүгд аймаар үнэтэй” гэхэд араас нь нэгэн худалдагч “Таалагдахгүй бол өөр хямдхан газар олохгүй юу. Зарах албагүй шүү” хэмээн уцаарлах сонсогдов. Г.Бүжидмаа яриагаа үргэлжлүүлэн “Энэ жил формны цамц авахгүй, өмнөх жилийн цэнхэр цамцаа өмсүүлчихье гэж гүрийсэн боловч болсонгүй. Багадсан байна. Ер нь хувцаснуудаа аль болох томдуулаад авна. Сурагчийн цамц 13-15 мянган төгрөгний хооронд байна. Аль болох хямдханыг нь түүгээд л авна шүү дээ. Цүнх ч мөн үнэтэй байна. Ноднингийн цүнх байсаар байхад жижигхэн гээд голоод байх юм, охин маань. Хүүхдүүддээ юм авахдаа овоохон томыг авсан дээр гэж бодоод л авдаг. Манайхан хоорондоо солилцоо хийнэ. Манай хүүхдийн цамц жижигдсэн ч шинээрээ байгаа арван мянгаар ав. Харин оронд нь шинэ цамцны мөнгө явуулчих гээд л” гэж хэлээд хөхөрлөө. Энд тав алхаад л дүрэмт хувцасны цэнхэр сорочкон цамц төрөл төрлөөрөө өлгөөтэй байна. Тод цэнхэр нь 15 мянга, бүдэг цэнхэр нь 10 мянган төгрөгийн үнэтэй байв. Хүүхдээ дагуулсан эцэг эхчүүд хүүхдэдээ таарах дүрэмт хувцасны үнийг асуухдаа, “Материал нь ямар вэ, ямар компани үйлдвэрлэсэн бэ, хүүхдэдээ өмсүүлж үзэж болох уу” гэх мэт асуултыг худалдагчид тавина. “Нарантуул” худалдааны төвд зарагдаж байгаа бүх сурагчийн дүрэмт хувцас урд хөршөөс иржээ. Бага ангийн хөвгүүдийн дүрэмт хувцасны дөрвөн хос 40 мянган төгрөг, охидын гурван хос 30 мянган төгрөг, дунд ангийн хөвгүүдийнх 50 мянган төгрөг, охидынх 45 мянган төгрөг, ахлах ангийн хөвгүүдийнх 50 мянган төгрөг, охидынх 60 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Яагаад Монгол Улсад үйлдвэрлэсэн үндэсний үйлдвэрлэлийн дүрэмт хувцас байхгүйг сонирхоход худалдагчид “Энд зөвхөн Хятад улсаас оруулж ирсэн дүрэмт хувцаснууд л зарагддаг. Монгол Улсад үйлдвэрлэсэн хувцаснууд яг адилхан материалтай байдаг хэр нь хэт их үнэтэй байдаг. Тийм үнэтэй хувцсыг хэн ч авахгүй шүү дээ. 3-4 хүүхдээ дагуулж яваа эцэг, эх нэг хүүхдэдээ 150 мянгаар зөвхөн дүрэмт хувцсыг нь авбал бусад хэрэгцээг нь юугаараа авах юм. Бид ч үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжээд зарж борлуулъя гэхээр зарагддаггүй” гэж байлаа. Захаар яваа иргэдээс Хятадын үйлдвэрийн цамцнуудын талаар асуухад “Хямдхан учраас л авдаг. Материалын хувьд нимгэн ч хэдэн сар өмсүүлчих байх” гэцгээж байв. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжье гэхээр иргэдийн халаас хэтэрхий нимгэн байгааг тэд онцолцгоож байв. Тиймээс Г.Бүжидмаа бид хэд зориуд үндэсний үйлдвэрлэл болох “Шилмэл загвар” компанийн үнийг сонирхов. Бага ангийн охидын гурван хосыг 70 мянган төгрөгөөр, хөвгүүдийн дөрвөн хосыг 91 мянган төгрөгөөр худалдаалж байв. Дунд ангийн охидын хослол 111 мянган төгрөг бол хөвгүүдийнх нь 115 мянган төгрөгт багтаж байна. Харин ахлах ангийн охид 138 мянган төгрөгөөр дүрэмт хувцсаа авах бол хөвгүүдийнх 153 мянган төгрөг болох аж.

“НЭГ СУРАГЧИЙН ХИЧЭЭЛИЙН БЭЛТГЭЛД ХАГАС САЯ ТӨГРӨГ ЗАРЦУУЛЖ БАЙНА”

Бид дараа нь цүнхний хэсэг рүү явав. Бага охин Б.Мөнгөнсаран цагаан өнгийн цүнх сонирхлоо. Мөн барбитай оосор уясан ягаан цүнх рүү заав. Ээж нь “Хөдөөний хүүхдүүд цагаан өнгийн цүнх авчихвал хоёр, гурав хоноод л будаа болно (инээв). Сургуулийн багш нар цүнхэн дээр цацруулагч заавал наа гээд байдаг юм. Энэ харин цацруулагч авч наана гэхгүй амар юм байна” гээд цацруулагчтай, цацруулагчны оруулгатай хоёр цүнхийг сонголоо. Г.Бүжидмаа нэг хүүхдийн хичээлийн бэлтгэлд хагас сая гаруй төгрөг зарцуулж байгаа аж. Тэрээр “Аль болох хямдыг нь хараад байхад л 500 мянга гарчихаад байх юм. Одоо баахан юм бэлддэг сургууль орохгүй бол хэцүүднэ дээ” гэлээ. Түүнээс сурагчид хоёр, хоёр цагаар танхимаар хичээллэх талаар асуухад “Манай хүүхдүүд айлд байдаг юм. Тэгвэл мөн хэцүүдэх юм байна даа, энэ хотынхон” гэхэд худалдагч залуу малгайгаа хойш нь эргүүлээд “Харин тийм ээ. Наад асуудал чинь харин хэцүү байна. Эхнэр бид хоёр зах дээр цуг ажилладаг юм. Тэгэхээр нэг нь заавал ажлаасаа гарч таарах юм байна л даа” гэхэд цаанаас нь нэгэн хижээл насны бүсгүй “Би ч бүр балрах юм байна л даа. За тэр яахав. Хоёр хоёр цагийн зайтай түгжрэл нэмэгдээд баларсан юм болно л доо” гээд жуумалзав. Тэнд байсан иргэд ар араасаа шаагилдан зарим нь “Энэ шийдвэрийг эсэргүүцэж талбай руу явж жагсъя” гэх нь хүртэл сонсогдов.

“СҮҮНИЙ УРАМШУУЛЛЫГ ӨГДӨГ БОЛМООР БАЙНА”

Г.Бүжидмаагийнх сумын төвд өөрсдийн гэртэй боловч Ерөнхий боловсролын сургуульд сурдаг хоёр охиноо айлд байлгаж байгаа гэнэ. Хадлан, тариа нь дуусахаар малаа аваад хүүхүүдээ харахаар хот орно гэлээ. Тэдний хөдөө гэр Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Сахарын рашааны ойролцоо байрладаг. Одоо хадлангийн ажил нь эхлэх гээд л бужигнаж байгаа сурагтай. Энэ талаар тэрээр “Хүүхдүүдийнхээ хичээлийн бэлтгэлийг буцаахдаа эхлээд хадлангаа жин тан болгочихоод хийдэг. Хадлангийн бэлтгэл хийхэд хамгийн багадаа таван сая төгрөг болдог. Хадлангийн бэлтгэл, хичээлийн бэлтгэл хийхэд тэгээд л өр зээл тавина шүү дээ. Манайх бол ерөнхийдөө сүү цагаан идээний орлогоор амьдардаг. Мөн мөнгөний хэрэгцээтэй болсон үедээ үхэрнүүдээсээ л зардаг даа. Мал маллахад зарлага их. Бараг малаасаа авах үржил шимээсээ илүү их зарлага гарах гээд байдаг. 12 саалийн үхэртэй. Нийт 28 үхэртэй. Сүү саалийн ажлаа нөхөртэйгөө хамт хийдэг. Сүүний урамшуулал өгдөг болмоор байна. Яриад л байгаа мөртлөө өгөхгүй хэдэн жил болж байна. Ноос ноолуурын урамшуулал өгөөд байдаг мөртлөө бидэнд саалийн урамшуулал өгөхгүй байна. Хэдэн цаас нь хаа юм бэ дээ. Наагуур цаагуур гээд хэрэгтэй л байна” гэв.

“ҮНДЭСНИЙ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ХЭТ ҮНЭТЭЙ БАЙНА”

“Нарантуул” зах дээр хөдөө орон нутгаас хичээлийн хэрэгсэл болон дүрэмт хувцас авахаар зорин ирсэн иргэд олон байлаа. Хүүхдүүддээ хотоос арай чанартай, сонголттой, хямд үнээр дүрэмт хувцас болон хичээлийн хэрэгсэл авахаар ирдэг гэцгээж байв. Г.Бүжидмаа энэ талаар “Үндэсний үйлдвэрийнхээ дүрэмт хувцсыг авна гэж бодож байна. Үнийн хувьд өндөр байгаа ч чанартай байгаа байх гэж бодож байна. Материалын хувьд зах дээр худалдаалагдаж байгаа хувцаснаас шал өөр байна” гэв. Хажуунаас нь нэгэн худалдагч “Ялгаа юу байх вэ дээ эгч ээ. Арай хямдыг нь авчихвал танд л ашигтай шүү дээ. Чанарын хувьд бараг Хятадад үйлдвэрлэсэн нь илүү шүү гэхэд Г.Бүжидмаа “Амьдралын боломжоороо ихэнх иргэд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж байсан ч зарим нь үнэ, ханшийг нь сонсоод өөр дүрэмт хувцас үзэхээр буцдаг. Ер нь хэн ч байсан тэгнэ шүү дээ. Үндэсний үйлдвэрлэлийн бараа арай л үнэтэй байна” гэлээ. Үнэ нь яагаад ингэж зөрүүтэй байгаа вэ гэж худалдагчаас асуухад “Үндэсний үйлдвэрүүдэд Боловсролын яамнаас загвар, стандартыг тодорхойлж өгсөн учраас дүрэмт хувцсыг ижил үнээр борлуулах ёстой гэж заасан. Гэвч аж ахуйн нэгжүүд үндсэн материалуудаа Япон, Солонгосоос оруулж ирсэн хэмээн бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өөр өөр тогтоогоод байгаа гэнэ лээ. Нарийн ширийнийг нь бид нар яаж мэдэхэв. Амархан борлогдохоор нь Хятадад үйлдвэрлэсэн цамцыг нь л зарж байна даг” гэлээ.

Г.Бүжидмаа хүүхдүүдийнхээ дүрэмт хувцаснуудыг сонгочихоод хичээлийг нь сонголоо. Тэрээр энэ жил хичээлийн дэвтэр, бал, цүнхний үнэ нэмэгдсэн байна гэж ярьж байв. Дэвтэр, үзгэн бал 50-300 төгрөгөөр нэмэгдсэн бол цүнх 20 мянган төгрөгөөр нэмэгджээ. Энэ жил иргэд хамгийн багадаа 250-300 мянган төгрөгийг нэг хүүхдийн хичээлийн бэлтгэлд зарцуулж байна.

Б.МЯГМАРБОЛОР

ЧӨЛӨӨЛӨХ ДАЙНЫ ЯЛАЛТЫН 75 ЖИЛИЙН ОЙД

Чөлөөлөх дайны 75 жилийн ой есдүгээр сарын 2-нд тохионо. Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн давшилтаар эхэлсэн Ази дахь чөлөөлөх дайн 1945 оны есдүгээр сарын 2-нд Япон улс бууж өгснөөр төгсгөл болсон байдаг.

---

Энэ дайны тухай түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-Чөлөөлөх дайны ялалтын 75 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Энэ сэдвийн талаар судалгаа хийдэг судлаачийн хувьд сүүлийн үеийн судалгааны ажлаасаа сонирхуулахгүй юу?

-Юуны өмнө төрийн тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд чухал алхам болсон Чөлөөлөх дайны ялалтын ойн мэндийг “Өдрийн сонин”-ы эрхэм уншигчдадаа хүргэе. Миний хувьд 2018 онд “1945 оны чөлөөлөх дайн ба БНМАУ-ын Улсыг аюулаас хамгаалах байгууллагын үйл ажиллагаа” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Үүнээс хойш энэ сэдвийнхээ судалгааг үргэлжлүүлэн нэгэн сэдэвт бүтээл болон хэд хэдэн судалгааны өгүүлэл гаргалаа. Энэ онд тохиож байгаа ялалтын ойд зориулан “Тусгаар тогтнолын дайн. /1945 оны чөлөөлөх дайн/” нэгэн сэдэвт бүтээлээ нийтийн хүртээл болгоход бэлэн болсон.

Судалгааны ажлаараа дамжуулан залуу үедээ монголчуудын тусгаар тогтнолын тэмцлийн түүх, төлсөн төлөөс, дэлхийн геополитекийн шатрын нүүдэлд хэрхэн өртөж өнөөдрийн тусгаар тогтнолыг авч үлдэж, хоёр их хөрш, цаашлаад дэлхийн бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлсэн хийгээд энэ нь ямар их үнээр олдсоныг түүхийн баримтаар нотлон ойлгуулахыг зорьж байна. Цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр өнөөдрийн тусгаар тогтнолын түүхийн талаарх ойлголт бүдгэрч, залуу үе тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ, ач холбогдлыг төдийлөн анхаарахаа больсон мэт санагддаг.

-Японы эзэгнэлээс Ази, Номхон далайн орнуудыг чөлөөлөхийн тулд чөлөөлөх дайныг эхлүүлсэн гэдэг?

-ХХ зуунд аж үйлдвэржин шинээр хүчирхэгжин гарч ирсэн их гүрнүүдийн дэлхийг дахин хуваах, өөрсдийн нөлөөний хүрээг тогтоох, эд баялаг эзэмших бодлогын харгайгаар түүхэнд хүн төрөлхтөн энэ зуунд хоёр их дайны хөлд нэрвэгдэж, асар их хэмжээний хохирол үзсэн. Ялангуяа 1939-1945 онд өрнөсөн дэлхийн II дайн бол урьд өмнө үзээгүй их хор хөнөөлийг авчирсан. Дэлхийн II дайны төгсгөл үе буюу түүх бичлэгт “Ази, Номхон далайг Японы милитаризмаас чөлөөлөх дайн” гэж нэрлэгдсэн энэхүү дайныг Германы фашизмын эсрэг холбоотон гүрнүүдийн өмнө хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ЗХУ зүүн хойт Азийг чөлөөлөх, АНУ Номхон далайн зүүн өмнөт хэсгийг Японы эзэгнэлээс чөлөөлөх үүднээс эхлүүлсэн байдаг.

Дэлхийн II дайны явцад эргэлт гаргасан чухал уулзалтууд бол Холбоотон гүрнүүд болох ЗХУ, АНУ, Их Британийн удирдагчдын уулзаж байсан Тегеран, Ялта, Потсдамд болсон уулзалтууд байсан. Эдгээрээс Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг хөндсөн түүхэн чухал уулзалт бол Ялтын хэлэлцээр байгаа юм. 1945 оны хоёрдугаар сард Холбоотон гүрнүүдийн Крымийн Ялтад болсон уулзалтаар Герман үг дуугүй буун өгч, Европт дайн дууссанаас хойш 2-3 сарын дараа ЗХУ холбоотны талд орж, Японы эсрэг дайнд тодорхой болзолтойгоор орохоор тогтсон. Эдгээр болзлын нэгдүгээр зүйлд ЗХУ-аас тавьсан саналын дагуу БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх асуудал байсан. Мэдээж үүний дараа ЗХУ-ын эрх ашигт нийцсэн Курил, Сахалины арлуудыг буцаан авах, Хятадад онцгой эрх авах зэрэг асуудлууд багтаж байсан.

АНУ Ази дахь Японы түрэмгийллийг богино хугацаанд хүн хүч, эдийн засгийн хохирол багатайгаар зогсоохын тулд ЗХУ-ыг дайнд татан оролцуулахдаа И.В.Сталины ямар ч болзлыг хүлээн авахад бэлэн байсан бөгөөд тэр нь Зөвлөлтийн Алс Дорнод дахь алдсан газар нутгаа эргүүлэн авах сонирхолтой нийцсэн тул талууд хурдан хугацаанд тохиролцоонд хүрч чадсан байдаг.

-Чөлөөлөх дайнд Монгол Улс оролцсон нь улс төрийн маш чухал ач холбогдолтой байсан гэцгээдэг шүү дээ?

-Монгол Улс тэртээ 1911 онд Манж Чин гүрнээс салан тусгаарлаж, өөрийн тусгаар тогтнолыг тунхаглан зарласан боловч эрх зүйн хувьд баталгаажуулж олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлж чадалгүй явсаар 1945 оныг хүргэсэн байдаг. Мэдээж үүнд хоёр их хөршийн бодлого нөлөөлж байсан.

Японы эсрэг явуулах чөлөөлөх дайнд БНМАУ-ыг оролцуулах тухай асуудлыг И.В.Сталин нарын ЗХУ-ын удирдлага 1945 оны долдугаар сарын эхээр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд Х.Чойбалсаныг Москвад урьж авчран, Зөвлөлт-Хятадын хэлэлцээний тухай мэдээлсний дараа Японы эсрэг дайнд Монгол ямар хэлбэрээр оролцох тухай хэлэлцэн тохиролцсон байдаг. Х.Чойбалсаныг Зөвлөлтөд очиход Зөвлөлтийн тал өндөр хэмжээний айлчлалын хэмжээнд угтан авсан нь БНМАУ-ыг тусгаар тогтносон улс бусад орны дипломатууд болон ДИУ-ын төлөөлөгчдөд харуулах ЗХУ-ын удирдагчдын дипломат бодлого байсан.

Зөвлөлт-Хятадын хэлэлцээр 1945 оны 6-8 дугаар сарыг хүртэлх хоёр сар орчмын хугацаанд есөн удаа хуралдсан бөгөөд хэлэлцээр сунжирсан гол асуудал нь БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын асуудал байв. И.В.Сталины Монголын тусгаар тогтнолыг Гоминьданы Хятадын талд хүлээн зөвшөөрүүлэх хүчин чармайлтын үр дүнд сар гаруй үргэлжилсэн уг хэлэлцээрийн үр дүнд хоёр тал БНМАУ-ын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хүндэтгэх тухай ноот бичиг солилцсон.

Уг хэлэлцээрийн дараа Гоминьданы Хятадын Засгийн газраас “Монголын ард түмэн тусгаар тогтнолоо хадгалан байх гэсэн хүсэл эрмэлзлээ бүх нийтийн санал хураалтаар баталбал БНМАУ-ын тусгаар тогтносон байдлыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрөн хүлээнэ” гэж мэдэгдсэний дагуу чөлөөлөх дайны ялалтын дараа 1945 оны аравдугаар сарын 20-нд БНМАУ-д тусгаар тогтнолын төлөөх бүх ард түмний санал хураалт явагдаж, Хятадын талаас Засгийн газрын төлөөлөгчид ирж санал хураалтын явцыг ажигласан байдаг. Гоминьданы Хятадын Засгийн газар Монголын ард түмэн төрийнхөө тусгаар тогтнолын төлөө нийтээр 100 хувь саналаа өгсөн дүнтэй танилцаад, 1946 оны нэгдүгээр сарын 5-нд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн. 2000 онд Монгол Улсад явагдсан санал асуулгаар тусгаар тогтнолын төлөөх санал хураалт ХХ зууны хамгийн ач холбогдол бүхий 10 үйл явдлын нэгээр нэрлэгдсэн байдаг.

-Тэгэхээр чөлөөлөх дайн бол монголчууд тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх гол ач холбогдолтой байжээ?

-БНМАУ-аас Японд дайн зарлах тухай тунхаглалд тавьсан зорилгоос үүдэн “Чөлөөлөх дайн” хэмээн нэршсэн уг дайнд БНМАУ оролцсон нь цэрэг дайны ажиллагаа гэхээсээ илүүтэй БНМАУ-ын хувьд тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх алсын хараатай улс төрийн чухал ач холбогдолтой бодлого байсан. Үүнийг хожим 1961 онд Нэгдсэн Үндэстний байгууллагад элсэх өргөдөл дээр “Нийтийн дайсныг устгах” үйл хэрэгт оруулсан БНМАУ-ын хувь нэмэр нь НҮБ-д элсэхэд нэгэн шижим болохыг дурдаж байсан нь энэ бодлогын илрэл байсан.

Их гүрнүүдийн геополитикийн хайчинд өртөж, тусгаар тогтнолоо олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлж чадаагүй байсан монголчууд чөлөөлөх дайнд ЗХУ-ын бодлого, шатрын нүүдлээр оролцож, ЗХУ ч өөрийн эрх ашгийн үүднээс Монголын асуудалд хандаж, Монголын тусгаар тогтнолыг их гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж, тусгаар тогтнолоо хөрш улсууд болон бусад улсуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэх тэрхүү түүхэн үйл явдлын үндэс суурийг тавьсан Чөлөөлөх дайны түүхийг судлан нийтэд хүргэх нь хойч үед тусгаар тогтнолын үнэ цэнэ, түүхийн сургамжийг ойлгуулах чухал ач холбогдолтой болоод байна.