УИХ-ын гишүүн асан, хуульч О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын сонгуулийн талаар яриагаа эхэлье. Таны хувьд байнга хагаралдаад байдаг Ц.Нямдоржтой нэг тойрогт өрсөлдлөө. Үүнээс гадна эрдэнэтчүүдийн хувьд ч мөн сонин сонголтыг хийлээ. Сонгууль ямархуу болж өнгөрөв?

-Сонгууль дуусчихсан байхад сонгуулийн талаар ярих нь утгагүй асуудал.

-Та тэгээд сонгуулийг шударга болсон гэж дүгнэж байгаа юм уу?

-Монгол Улс даяар шударга бус болсон шүү дээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ч үүнийг хүлээн зөвшөөрсөн. УИХ-ын гишүүд ч зөвшөөрч Сонгуулийн ерөнхий хорооны гишүүдийг сольсон гэж би ойлгож байна. Гэхдээ шударга бус болсныг хүлээн зөвшөөрсөн атлаа 76 нэр дэвшигчийг яагаад УИХ-д өргөн барьсныг гайхаж байна л даа. Сонгуулиар зохион байгуулалттайгаар нэг хүнийг унагаахын төлөө ажилласан. Үр дүндээ хүрсэн. Одоо нэгэнт сонгууль дууссан. Тиймээс гоншгонож байгаа юм шиг энэ талаар яримааргүй байна.

-Та сонгуулиас өмнө яагаад АН-д орсон юм бэ?

-Би АН-д орсон юм биш шүү дээ. Хүмүүс намайг АН-д шинээр орчихсон юм шиг бараг С.Эрдэнээгийн гэрт амьдарч байгаа мэтээр яриад байдаг. Үгүй. 1994 онд оюутан байхдаа анх АН-ын гэрчилгээ авсан. Түүнээс хойш 2011 он хүртэл энэ намын гишүүн байсан. Харин 2011 онд Н.Энхбаяр даргыг өмгөөлөх асуудал гарсан. Мөн тухайн үеийн УИХ-ын гишүүн байсан Ц.Шинэбаяртай нийлж шинээр МАХН-ыг байгуулсан. Тэр цагаас эхлэн найман жил МАХН-ын гишүүнээр байж байгаад сая АН-ын гишүүнчлэлээ сэргээсэн төдий. Тэгээд ч МАХН-аас урваж шарваад АН-д орсон юм биш. Би МАХН-д байхдаа бие даасан гуравдагч хүчнийг бүрдүүлье, нэг хүний хараат бус, гэр бүлийн нам шиг байхыг болиулъя гэж тэмцэл өрнүүлсэн. Хувиасаа 127 сая төгрөг гаргаж намын их хурлаа хийсэн. Харамсалтай нь миний энэхүү тэмцэл олон эрх ашгийг хөндсөн бололтой. Ялангуяа Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тэргүүтэй зарим хүмүүсийн уурыг үнэхээр барсан гэж би боддог. Учир нь хурал хийгдсэн цагаас эхлээд яагаад энэ хурлыг хийв, хэн санхүүжүүлэв гэх зэргээр хууль хүчний байгууллагууд намайг шалгаж дарамтлах, байж суухын аргагүйгээр гүтгэн доромжлох, зохион байгуулалттайгаар хэвлэл мэдээлэл, сошиал орчинд гутаах, амь насанд илт заналхийлэх зэрэг зохисгүй үйлдлүүд олноор гарч байсан. Ямар сайндаа л аргаа барьж нутгийн ах Т.Бадамжунай дээр очин архи ууж, мөнгө олж өгөөч гэж бичлэгдүүлж байхав дээ. Би тэр бичлэгээс Монгол Улсад хууль үйлчилдэггүй юм байна, УИХ-ын гишүүнийг дураараа тагнах, мөрдөх нь хэвийн үзэгдэл юм байна гэж ойлгосон.

Магадгүй зарим хүмүүс намайг тэр бичлэг болон гутаан доромжлолоос болоод ялагдсан гэж бодох байх. Гэхдээ би өөрийгөө тэгж боддоггүй. Би УИХ-д найман суухдаа шударга үнэний талд зогсож, авлига албан тушаалын хэргийг зогсоолгохын төлөө тууштай ганцаараа тэмцэж ирсэн. Энэ нь олон хүний эрх ашигийг хөндсөн учраас зохион байгуулалттайгаар миний эсрэг бүгд хөдөлсөн гэж би боддог. Би тэдний эрх ашгийг хөндсөн олон хэргийг ярьж байсан. Жишээлбэл, “Жи-Тайм”-ын сүлжээний хэрэгт хууль хүчний байгууллага нарийн зохион байгуулалттай оролцсон асуудал бий. Стандартад банкинд 40 сая ам.долларыг төлсөн асуудалд бас л үл ойлгогдох зүйлүүд ихээр явсан. Эрдэнэт үйлдвэрт онц дэглэм тогтоосоны дараа хийгдсэн нэг их наяд орчим төгрөгийн шууд худалдан авалтын гэрээний асуудал. Цаашлаад Оюу толгой, Таван толгой, нүүрсний хулгай гэх мэт зүйлийг илээр бүр хүмүүсийн нэрийг нь хэлж ярьдаг байсан. Ингэж ярьж байгаа хүн нам шинэчлэх, гуравдагч хүчнийг амилуулах зэрэг ажлуудыг бодитой болгочих юм бол тэдний хэнд нь тааламжтай байх билээ дээ. Тиймээс ганцаараа зүтгэвэл хол явахгүй юм байна гэдгийг би өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд маш сайн ойлгосон.

-Та Т.Бадамжунайг МАНАН-ийн хүн биш гэх гээд байна уу, эсвэл…?

-Би чамд МАНАН-ын талаар ярьж өгөх хэрэгтэй юм шиг байна. МАНАН гэдэг нэрийг анх Баабар гаргаж ирсэн. МАНАН буюу зохион байгуулалттай эрх мэдэл албан тушаалын бүлэглэл байдаг уу гэвэл байдаг. Загалмайлсан эцэг нь Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж хоёр гэж боддог. Энэ мафийг хөгжүүлэхэд нь Х.Баттулга, Т.Бадамжунай, У.Хүрэлсүх нар онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Би хуульч хүнийхээ хувьд МАНАН гэдэг нэршилд дургүй. Эрх зүйт нийгэмд гэмт хэрэгтэн, гэмт хэрэгтэн биш л гэж байх ёстой. Гэмт хэрэг хийснийг нь шүүх тогтоогоогүй байхад хардах сэрдэх, доромжилж нэр хүндгүй болгох ёсгүй.

Миний үеийнхэн бүгд хуулийн байгууллагад томоохон алба хашдаг болж. Би тэдэнд хандаж “Заа найзууд аа, та нарыг ядарч зүдэрч явбал би тусална. Хэрвээ би гэмт хэрэг хийчихвэл намайг та нар шорондоо хийгээрэй. Би та нарыг гуйж сэтгэл санааг чинь зовоож ажил төрлийг чинь баллахгүй шүү. Харин хуульч хүнийхээ хувьд МАНАН-гийнх, МАНАН-гийн биш гэж хуваагдаж тэнэг үйлдэл битгий хийгээд байгаарай. Гэмт хэрэг хийсэн бол хэнийг ч шударгаар шийтгэх ёстой шүү. Хэзээ нэгэн цагт та нар гэмт хэрэгтнийхээ хамтрагч болсон гэж ариун сайхан нэр хүндээ гутааж уландаа гишгүүлэв. Саяхан төрийн нарийн бичиг авгайгийн арын өрөөнд хайрцагтай мөнгө байна гэсэн сураг дуулдсан шүү. Мөн саяхан нэг эрх мэдэлтний туслахыг чөлөөлж бусдад нь хэрэг үүрүүлж байгаа харагдсан шүү. Тэр бүү хэл Монголд хулгай ярихаа болиод дэлхий рүү гарсан байна шүү. Ганнам дүүрэг, Хонконг, Сингапур, Арабын тухай яригдаад байна шүү. Үнэн эсэхэд хариулт өгөөч” гэж зөвлөдөг.

-Та Т.Бадамжунайгаас 100 сая төгрөг авсан юм уу?

-Т.Бадамжунайгаас юу авсан уу гэж, би Т.Бадамжунайгаас юу ч аваагүй шүү дээ.

-Ц.Хурц, Т.Бадамжунай та гурвын ярьж буй бичлэг задарсан. Та ч сая ярилаа шүү дээ?

-Тэр бичлэг дээр би Т.Бадамжунайгаас мөнгө олоод өгөөрэй л гэж ярьсан байгаа биз дээ. Бүр инээдэмтэй нь 200 сая төгрөгтэй бол намаа босгоод алаад өгнө гэж хэлж байгаа биз дээ. 200 сая төгрөг чинь 100 мянган ам.доллар болно гээд нэлээн согтсон хүний яриа байгаа биз дээ.

-Тэгэхээр мөнгө аваагүй гэсэн үг юм уу?

-Мэдээж аваагүй. Авсан бол ингээд өөр намд ороод сууж байх уу. Би чамд Т.Бадамжунай гэдэг хүний талаар товчхон ярьж өгье. Энэ хүн чинь Архангай аймгийнх. Архайнгай аймгийн бүх улстөрчид түүнтэй холбоотой байдаг. Үүгээр ч зогсохгүй Булганаас сонгогдсон Ц.Анандбазар, Баянхонгорын Г.Занданшатарын, Хэнтийгээс гарсан У.Хүрэлсүх нар миний хажууд бол жинхэнэ нягт, ойр дотно гэдгийг би мэднэ. Тэр өвгөнийг гадаадад байлгаад байх хэрэг байгаа ч юм уу. Би биш дүү нар нь тэр хүнд санаа тавьсан нь дээр. Ер нь улс төрийн хувьд тэтгэвэрт гарсан өвөө нарын духан дээр МАНАН мафи, авлигын загалмайлсан эцэг гэх мэт нэр хоч өгчихөөд өөрсдөө хөшигний ард ариун цагаан амьтан шиг суудгаа болих хэрэгтэй. Тэд нар ч гэсэн. Жишээлбэл, С.Баяр гэдэг ил гарч дүү нартаа хандаж ил тодоор нөхцөл байдлаа хэлэх хэрэгтэй. Миний бичлэг гээд байгаа юм бол уг нь хоёр цагийн бичлэг. Намын санхүүжилт дууссан учраас миний дайсны дайсан миний найз гэсэн утгаар уулзаж байсан төдий. Гэтэл дөрвөн минут болгож эвлүүлээд олон нийтэд цацсан. Хальт харахад муухай л юм билээ. Гэхдээ Тагнуул, Эрүүгийн цагдаа, Прокурор, Шүүх яваандаа солигдох биз дээ. Аливаа юм эргэдэг. Нэг л өдөр бодит үнэн ил болно.

-Орон нутгийн сонгуульд АН, МАХН, Шинэ нам эвсэж оролцохоор боллоо. Та энд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Бүх зүйл хуулийн дагуу л яригдах ёстой. Мэдээж сөрөг хүчин нэгдэн эрх баригчдад хяналт тавьж, ялах нь зөв. Харамсалтай нь санаатайгаар орон нутгийн сонгуульд ялагдуулах зорилгоор ийм эвсэл байгуулагдлаа гэж би харж байна. Учир нь эвсэх хуулийн хугацаа нь өнгөрчихсөн. Тэгэхээр нам бүр орон нутгийн сонгуулийн төлөөлөгчийн тооноос цөөн хүнийг дэвшүүлж таарна. Өрсөлдөгч чинь төлөөлөгчийн тоотойгоо ижил бүтэн нэр дэвшигч өрсөлдөнө. Өрсөлдөж байгаа намууд нь цөөхөн хүнийг дэвшүүлнэ. Тиймээс шууд утгаараа ялагдсан байгаа биз дээ. Жишээлбэл, МАН 40 хүнийг нэр дэвшүүллээ, АН 25 төлөөлөгчийг дэвшүүлсэн гэж бодъё л доо. МАН-аас 25 төлөөлөгч яллаа гэж тооцохоор АН 12-оос дээш суудал авахгүй шүү дээ. 50 хувийн боломжоор тооцоолоход ийм дүн гарахаар байгаа биз дээ.

Шулуухан хэлэхэд, орон нутгийн сонгуульд МАХН-аас нэр дэвшсэн хэн ч гарахгүй. Тэр дундаа манай Эрдэнэт хотод бүр гарахгүй шүү. Бараг цагийн гарз болно. Тэгэхээр энэ тоглоом лав АН-д ашиггүй. Зөвхөн “хаантанд” л ашигтай байлгүй дээ.

-Та АН-аас сонгогдсон Ерөнхийлөгчтэй хэр ойр байна?

-Монголд улс төр нь том, улстөрч нь цөөхөн шүү дээ. Саяхан би Ерөнхийлөгчийнхөө хамгийн дотны найзыг эмнэлэгт хэвтэж байхад нь эргэлээ. Одоогийн Ерөнхийлөгчтэй ах дүү шиг явсан хүний хувьд ч, Ерөнхийлөгчийг төрийн тэргүүний хувьд зөв, шударга яваасай гэж боддог. Хүний хувьд түүнд хэдэн үг хэлчихмээр санагдаж байна. Найзуудыгаа, дүү нараа эргэж тойрч бай Ерөнхийлөгч өө. Мэдээж шударга байлгүй л яахав. Энэрэнгүй байж шударгыг үйлдвэл энэ жинхэнэ шударга ёс юм шүү. “Дээлийн шинэ, хүний хуучин нь дээр” гэсэн монгол үг бий. Магадгүй дараагийн сонгуульд Х.Баттулга дэвшээд ялалт байгуулж болох юм. Оросууд ядарч яваа нэгнийхээ шархан дээр нь давс хүргэдэггүй. Ямагт нэг л зангаараа байдаг эр хүнийг жинхэнэ “мужик” гэж тэд нэрлэдэг. Энэ бол оросуудаас суралцах гоё чанар.

-Та одоо юу хийж байна?

-Би хуульч хүн. Сая хуульчийн тангаргаа өргөлөө. Есдүгээр сарын 17-нд өмгөөллийн эрх олгодог байгууллага нээгдэхээр өмгөөллийн гэрчилгээ маань сэргээгдэх байх. Би чинь тэргүүний өмгөөлөгч хүн. Тиймээс хийдэг байсан ажлаа хийгээд явж байна. Олон улсын хэмжээнд зүүн хойд Азийн чиглэлээр төрийн бус байгууллага байгуулъя гэсэн бас болохгүй гэнэ. Тиймээс төрөө, ард түмнээ эвгүй байдалд оруулаад яах вэ, харъя гээд сууж байна. “Ковид-19”-өөс болоод гадны хөрөнгө оруулагчид маш хүнд байдалтай байна. Байхгүй үед нь хөрөнгийг нь хулгайлаад байна шүү дээ. Нөгөөдүүл нь цар тахлаас болоод ирж чаддаггүй. Иймэрхүү байдалтай байгаа хүмүүс надаас тусламж гуйгаад хуульчаа та туршлагатай, мэдлэгтэй, шударга хүн хөрөнгө мөнгийг минь хулгайч авчих вий дээ хуулийнхаа хүрээнд хөрөнгийг минь хамгаалаад өгөөч гэсэн олон хүн байна.

Би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Тэр хүн тэнэг биш учраас муу өмгөөлөгч авахгүй биз дээ. Маш их мөнгөтэй, Монголын хаан байсан хүн чинь хамгийн сайн гэж бодсон өмгөөлөгчийг авна биз дээ. Би юу гэж хэлэх гээд байна гэхээр өмнөхөө хараад хийх зүйлээ хийгээд явна. Харин манай эрдэнэтчүүд сонгосон гишүүдээрээ амласан ажлуудыг нь хийлгэх хэрэгтэй. Тэд эрдэнэтчүүдийг хувьцаатай, үйлдвэртэй, орон байртай байх боломж олгоно гэж амласан. Ийм боломж олдож байхад өөр сонголт хийж болохгүй биз дээ.

-УИХ-ын сонгуулийн үеэр олон нэр дэвшигчийг яллагчаар татлаа. Та энд ямар байр суурьтай байгаа юм бэ?

-Би одоо улстөрч биш хуульч хүн. Хуульч хүн улс төрийн дүгнэлт гаргадаггүй, зөвхөн хууль зүйн дүгнэлт гаргах ёстой. Тиймээс хавтаст хэргийг нь үзээгүй, яллах дүгнэлтийг нь уншаагүй байж янз бүрийн үнэлэлт, дүгнэлт өгмөөргүй байна. Харин Эрдэнэтээс сонгогдож байсан, мөн хэвлэл мэдээллээр зарим нэг нотлох баримтыг нь гаргаж байхад нь харсан хүний хувьд ярья. С.Зоригийн амь насыг бүрэлгэсэн асуудлаар шүүхээс ял авсан этгээдүүдийг эрүүдэн шүүсэн гээд ТЕГ-ын хэдэн залуучуудыг шоронд хорьсон. Үүнийг би хэтэрхий туйлширсан гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл, таван хүн алсан алуурчинтай бүдүүлэг харьцсан гэж шоронд хийж байгаа юм шиг харагдаж байна шүү дээ. Одоо бүгдээрээ нэг үнэнийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. С.Зориг агсныг энэ хүмүүс хөнөөгөөгүй юм бол хэн амь насыг нь бүрэлгэсэн юм бэ. МАН дийлэнх олон буюу 72, 45, 65 суудалтай байхдаа алуурчныг илрүүлэх талаар яагаад ярихгүй байгаа юм бэ. Одоо ч гэсэн 62 гишүүн сууж байна. Тэр битгий хэл 72 суудалтай байхад нь ардчиллын бас нэгэн алтан хараацай, Ерөнхий сайд Ж.Наранцацралт агсны амиа алдсан асуудлыг хэн ч сөхөж ярьдаггүй. Энэ хэргээс хойш өчнөөн олон аймшигтай хэргүүд гарсан. Хэн ч тэр талаар дурсахгүй байгаа нь сонин. Жишээлбэл, 1998 оны арванхоёрдугаар сард нэг хүүхэд насанд хүрсэн хүнийг 30-40 удаа хутгалж алсан хэрэг гарч, 2018 онд тэр нь илэрсэн. Энэ хэргийг 20 жил яагаад илрүүлээгүй юм бэ. Домог болсон мундаг мөрдөгчид байсан л гэдэг. Гэтэл ердийн нэг эрүүгийн хэрэг, тэр дундаа насанд хүрээгүй хүний үйлдсэн хэрэг 20 жилийн дараа илэрч байна. Үүнийг ил болгосон нь дээр, хүн бүр хармаар байна. Юуг нь нуудаг юм бэ. Мөн энэ хэргээр халхавчлан улстөрчид бие биенээ намнадагаа болих хэрэгтэй. Тэр дундаа авлигатай тэмцэж байсан хүмүүсээс өшөө авах гэдгээ больцгоо. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг чинь амархан юм биш. АТГ-ын өмнөх удирдлагууд шүүгчдийн авлигын хэрэг, Ерөнхийлөгч болоод Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөхийн хэрэг гэх мэт нийгмийг донсолгосон олон хэргийг шийдэж байсан. Одоо ч гэсэн янз бүрийн хэргийг шийдэж байгаа байх. Тиймээс эрх мэдэлтний эсрэг явж байгаа төрийн албан хаагч, хууль хүчний байгууллагын хүмүүсээ өмгөөлж хамгаалах нь төрийн журамт үүрэг гэж боддог.

-Та хоригдож байгаа хүмүүсийг эргэж очдог юм билүү гэж жиргэсэн байсан. Хэн хэнийг очиж эргэв?

-Да.Ганболд, С.Баяр, Ц.Хурц, Ж.Эрдэнэбат, Н.Номтойбаяртай уулзаж байсан.

-Сонгуулийн үеэр үү. Ямар учраас уулзсан юм бэ?

-Би заримтай нь парламентад нэг анги, бусадтай нь ажил төрөл, улстөрчийнхөө хувьд уулзаж байсан нь ойлгомжтой. Өөрөөр хэлбэл, С.Баярцогт, С.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдоржоос бусадтай нь өмнө болон саяхан таарч уулзаж байсан. Би өмнө нь хэлсэн шүү дээ. Би одоо улстөрч биш, хуульч хүн. Хуульчийн зарчим тодорхой. Та тэр хүнийг хулгайч гэж бодож байгаа бол хөдөлшгүйгээр нотол. Хэрвээ нотолж чадахгүй бол хэлмэгдүүлэлт, гүтгэлэг гэж үзнэ. Хэдийгээр би хуульч ч гэсэн харин Үндсэн хуулийн 6.2-ыг эсэргүүцэж байгаа байгууллагыг би дэмжинэ. Үндсэн хуулийн зөрчил алдаа болсныг ил тод хэлж л байсан. Ард түмэнд ухаарах цаг өгье. Тэд Дарханы зам, түгжрэл, сонгосон гишүүдийгээ худалч гэдгийг нь хараад бодох ёстой. Ард түмэнд эргэцүүлэх хугацаа өгөх ёстой гэдэг үүднээс сонгуулийн талаар ярилцлага өгөх нь зохимжгүй гэж бодож байна. Булхайтай байх хамаа алга. Энэ бол ард түмний сонголт шүү дээ. Тэд 60 тэрбум, ЖДҮ, концесс, хүн амины, хүчингийн хэрэгт холбогдож байсан зарим гишүүдийг буцаагаад сонгочихлоо. Нэг талаар онцгүй л санагдаж байна. Гэхдээ энэ бол ард түмний сонголт. Өнөөгийн парламентад байгаа 27 гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэж Ерөнхийлөгчийн хэлсэн нь үнэн. Хуулийн байгууллага шударга ажиллавал 30 гаруй УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх дахин хөндөгдөнө гэж би харж байна. Харин хуулийн байгууллага шударга ажиллах эсэхийг хэлж мэдэхгүй юм даа. Та сая Ц.Нямдорж гуай бид хоёрыг харьцуулж асууж байна. Би бол Ц.Нямдорж гуайг муу хүн гэж боддоггүй. Хувь хүнийх нь, хуульчийнх нь хувьд хүндэлдэг. Тиймээс Ц.Нямдорж гуайтай өрсөлдөж байгаагүй. Зүгээр зарим хүмүүс цаг үеэ мэдрээсэй л гэж хүссэн. МАН-ын харьяалалтай Архайнгайн залуучууд Ц.Нямдорж гуайд дургүй гэдгийг би мэднэ. Тэр хүмүүс хиймлээр бид хоёрыг өрсөлдүүлээд байдаг юм. Үүн шиг Ерөнхийлөгчийг найзуудаас нь салгах гэсэн урт хошуутнууд, дүүгээс нь хөндийрүүлэх гэсэн хорон санаатнууд их бий гэж боддог. Амьдрал баялаг шүү дээ.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Хүүхдүүдийг эрүүл, аюулгүй орчинд ном уншиж, ертөнцтэй танилцах боломжийг боловсролын байгууллагад насаараа ажиллаж, өдгөө гавьяаны амралтаа аваад буй С.Цогоо, Ц.Сэлэнгэ нарын гэр бүл бүрдүүлжээ. Өдгөө нас сүүдэр 70 дөхөөд буй тэдний гэр бүлийн байгуулсан “Бяцхан мэргэд” хүүхдийн номын сангийн нэг өдрийг “танайд өнжье” булан энэ удаа онцоллоо.

Амралтын өдөр аажуухан боссон бид бага үдийн алдад “Вива сити” хороололд байрлах “Бяцхан мэргэд” номын санд хүрч очиход хүүхдүүд аль хэдийнэ цуглажээ. Ээжийнхээ энгэрээс ч гүйцэд салаагүй, тэнтэр тунтар алхах нялхсаас авахуулаад ахлах ангийнхны хөл хөдөлгөөн энд тасардаггүй бололтой.

“Бяцхан мэргэд” номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо Төв аймгийн Угтаалцайдам сумынх. Эрдэнэсант сумын дунд сургуулиас ажлын гараагаа эхэлж байсан тэрбээр Булган аймгийн дунд сургуулийн захирал, нийслэлийн 14 дүгээр сургууль, “Эрдмийн ундраа” цогцолбор сургуулиудад сургалтын менежерээр ажиллаж байжээ. Түүний эхнэр Ц.Сэлэнгэ ч түүх, газар зүйн багш мэргэжилтэй.

“Бид тэтгэвэртээ гараад хүнсний дэлгүүр ажиллуулахаар төлөвлөөд байсан ч хүүхдүүд маань номын сан ажиллуулах саналыг анх гаргасан юм. Хүүхдүүд утас, таблет хэрэглэж номноос холдсон байсан нь номын сан байгуулахад нөлөөлсөн. Хүүхдүүдийнхээ дэмжлэгээр нээж байсан номын сан маань байнгын үйлчлүүлэгчидтэй болоод найм дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Насаараа хүүхдүүдтэй ажилласан болохоор ч тэр үү, эхнэр бид хоёрт дөхөм байдаг юм” гэж цэцэрлэгийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. Номын сангийн дотор дизайны шийдэл нь ч өвөрмөц юм. Зөөлөвчтэй намхан сандлуудыг тойрог хэлбэрээр байршуулаад голд нь намхан ширээ тавьчихаж. Хойд ханандаа хүүхэд налж суугаад, хөлөө хагас жийж тухлаад сонгосон номоо амтархан унших боломжийг бүрдүүлж өгсөн нь өвөрмөц санагдлаа. Мөн дээд давхарт нь дөрвөн ханатай монгол гэрийн дайтай тасалгаанд орж ном унших боломжийг бүрдүүлж өгчээ.

“Вива сити” хорооллын багачууд аль хэдийнэ “Бяцхан мэргэд” номын сангийн байнгын үйлчлүүлэгч болсон гэнэ. Мөн ойр орчимд байрлах “Шинэ Монгол, “Сакура”, “International school of Ulaanbaatar”, “Солонго” зэрэг сургуулиудын номд дурласан хүүхдүүдийн хөлд номын сан өдөр бүр л дарагддаг юм байна. Энд хөл хөдөлгөөн их ч чимээ шуугиан бараг гарахгүй юм.

Их үдийн алдад ой хүрсэн юм уу гэмээр жаахан амьтан ээжийнхээ энгэрээс зүүгдсээр номын санд орж ирлээ. Өхөөрдмөөр бяцхан амьтныг ч уншигчид андахгүй таньж байна. Байнгын үйлчлүүлэгч нь ажээ. Орж ирээд динозаврын зурагт сэтгүүлүүдийг үздэг гэнэ. Ээж нь нь тайлбарлаж өнөө нялх амьтан анхааралтай сонсож сууна лээ. Хоёр нас ч хүрээгүй энэ нялх амьтан ертөнцтөй танилцаж буй нь энэ ажээ. Ийм жаахан хүүхдүүд л динозаврын талаар бараг надаас илүү мэдлэгтэй болчихсон байдаг аж. Хүүхдийг нэг анзаараад дахиад харахад өөр зүйлд анхаарч байхад нь нэг их тоодоггүй. Хүүхэд хэсэгхэн хугацаанд анхаарахдаа л асар мэдээлэл авдгийг номын сангийн менежер Ц.Сэлэнгэ онцолж байв. Зурагт номноос хүүхдүүд та бидний төсөөлснөөс ч өргөн мэдлэг хуримтлуулж байдаг ажээ.

Энд хүүхдээ дагуулсан эцэг эхчүүд олон. Хүүхдэдээ ном тайлбарлаж өгөхөөс гадна, өөрөө ч тухлаад унших боломжтой. “Ганжуур Данжуур”-аас авахуулаад сонирхолтой номнууд өрөөстөй байна лээ.

Номын сангийн менежер Ц.Сэлэнгэ “Хүүхдүүдэд ном яаж уншихыг зааж, идэвхжүүлж өгдөг юм. Хүүхдүүд бие дааж ном уншаад сурчихвал насан туршид нь хэрэгтэй дадал, хэвшилтэй болно. Тэгэхээр бид хоёр хийж байгаа ажлаа хойч үед хэрэгтэй оюуны хөрөнгө оруулалт гэж үзээд байгаа” гэв. Тэрбээр “Эцэг эхчүүд хүүхдээ яаж номонд дурлуулах вэ гэж тогтмол асуудаг. Хамгийн түрүүнд багаас нь үлгэр уншиж өгч байх хэрэгтэй. Уран сэтгэмж төсөөлөн бодох чадвар нь өсөхөөс гадна номонд сонирхолтой болно. Өөрөө уншиж сурахаар хичээж эхэлнэ гэсэн үг. Анхнаасаа л унших бол зугаатай ажил гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй. Хамт зэрэгцэж суу. Дурамжхан сонирхолгүй үед нь хүчлэх хэрэггүй. Жаахан хамт уншиж байгаад сонирхол нь сарнихаар нь хамтдаа өөр зүйл хийх нь зөв. Буруу унших бүрт нь засаж яриаг нь таслах хэрэггүй. Өөрөө өөрийгөө залруулах боломж олгох хэрэгтэй. Алдаагаа засах бүрт нь магтаж байх нь чухал” гэсэн юм.

Бидний ийн хөөрөлдөх зуур дунд ангид суралцдаг болов уу гэмээр хүү орж ирээд хүүхдийн нэвтэрхий толиос нэгийг аваад шатаар дээшээ өгссөн нь номын сангийн байнгын үйлчлүүлэгч Э.Анар ажээ. Хувцасаа нямбайлан эвхэж, гутлаа бусдын хөлд саад болохгүйгээр зэрэгцүүлж тавиад дээшээ алхах түүний үйлдэл хувийн зохион байгуулалт сайтайг нь илтгэнэ. Э.Анар өдөрт цаг орчмыг ном уншихад зарцуулдаг гэнэ.

Хүүхэд ном уншсанаар анхаарлаа төвлөрүүлж сурдгийг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. Анхаарлаа төвлөрүүлж сурах нь амжилттай суралцах, өөрийгөө олоход чухал ач холбогдолтой байдаг юм байна. “Бяцхан мэргэд” номын санд 80 гаруй сая төгрөгийн үнэ бүхий 2000 гаруй ном бий. Энд багачуулын заавал унших “Ухаан далай номоос эхтэй” 12 цуврал, “Монгол туургатны үлгэр”, “Хүүхдийн танин мэдэхүйн Британика нэвтэрхий толь” зэрэг нас насныханд зориулсан номнуудыг ангилаад өрчихжээ. Номын сангаар үйлчлүүлж буй 0-5 настай хүүхдүүдэд зурагт ном санал болгодог аж. Эцэг эхчүүд нь тайлбарлаж өгснөөр номонд татагдах суурь болдог юм байна. Мөн үлгэрийн ном уншиж өгөх нь ч үр дүнтэй арга гэнэ.

Харин дунд ангийнханд танин мэдэхүйн ном санал болгох нь илүү үр дүнтэй байдаг аж. Номоо уншаад тэмдэглэл хөтлөх нь чухал ач холбогдолтойг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо онцолж байсан юм.

“Бяцхан мэргэд” номын санд зөвхөн номнууд бус хүүхдийн сэтгэхүйг хөгжүүлэх лего тоглоом болон шатар, даам зэрэг хөлөгт тоглоомууд бий. Насанд хүрэгчид ч учрыг нь олоход бэрх лего тоглоомуудыг “эрхийн чинээ” нялх амьтад л хормын төдийд хэдэн тийш нь эргүүлээд л эвлүүлчихэж байгаа нь гайхширал төрүүлнэ лээ.

Таны хүүхэд дэлгэцийн хамааралтай болсон, үүнээс шалтгаалж унтаж чадахгүй гэх зэрэг бэрхшээлүүд тулгарсан тохиолдолд “Бяцхан мэргэд” номын сангийн үүд хаалга нээлттэй байгааг номын сангийн эрхлэгч хэлж байлаа. Нэг цаг ном уншаад гарахад л ердөө 1000 төгрөгийн такс төлөх юм. “Бяцхан мэргэд” номын сан анги хамт олны захиалгад дарагдах болжээ Тус номын сангийн зааланд номын баяр тэмдэглэхээс гадна шинэ жилийн баяр тэмдэглэдэг жишиг тогтоод байгаа гэнэ. Хүүхдүүдэд ч чихэр шоколад биш ном бэлэглэдэг юм байна. Үүнээс гадна зохиолч нартай уулзалт хийхэд ч тус заал нэн тохиромжтой санагдсан юм.

Гэртээ анхаарал төвлөрдөггүйгээс шалтгаалаад гэрийн даалгавраа хийж чадахгүй байх бэрхшээл дунд ангийн сурагчдад тулгардаг. Тэгвэл “Бяцхан мэргэд” хүүхдийн номын сангийн хоёрдугаар давхарт хүүхдүүдийг хичээл давтахад нь зориулсан тасалгаа ч байдаг юм билээ. Эцэг эхчүүд ч бага ангийн сурагчидаа даалагавар хийлгэхдээ гэртээ толгой руу нь тоншиж суух биш анхаарал нь сарнихааргүй, орчин нь бүрдсэн газарт хүүхдээ авчирвал илүү үр дүнтэй санагдсан. Уншсан номных нь талаар хүүхэдтэйгээ ярилцаж, тэмдэглэл хөтлүүлж, зураг зуруулах нь таны хүүхдийн төсөөлөх бодох чадвар, IQ-г хөгжүүлэх ач тустайг багш нар онцолдог. “Солонго” сургуулийн дунд ангийн хүүхдүүд тогмол энэ номын сангаар үйлчлүүлдэг. Ангиараа ирж даалгавараа хийдэг ажээ.

Бид “Солонго” сургуулийн сурагч Б.Анутай цөөн хором хөөрөлдлөө. Түүний хувьд хоёрдугаар ангид суралцдаг аж.

---

-Хүүхдийн номын сангаар тогтмол үйлчлүүлдэг үү. Хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?

-Номын сан нээлттэй л байвал ороод ирдэг. Заримдаа өглөө ирэхэд хаалттай байдаг. Аав ээж ажилдаа явахад номын сан руу ороод ирдэг. Хамгийн сүүлд чоно, хонинуудын тухай үлгэрийн ном уншсан.

-Чоно, хонинуудын тухай номонд ямар үйл явдал гарч байна вэ?

-Хонинуудыг чононоос нохой хамгаалдаг юм. Нэг удаа нохойнуудын эзгүй хойгуур чоно хүрээд ирдэг. Чононууд хонь руу дайрахад нь нохой ирж хамгаалж байгаа тухай номонд гардаг. Би өдөрт л нэг ном уншдаг юм. Анх ээж маань хамт номын санд ирж үлгэр уншиж өгдөг байсан. Ингээд л би ном унших дуртай болсон. Илүү олон ном уншмаар байна.

-Энд ном уншихаас өөр юу хийдэг вэ?

-Би найзуудтайгаа хамт орж ирдэг. Эхлээд гэрийн даалгавраа хийгээд, дараа нь дуртай номоо уншина. Заримдаа даам тоглодог” гэсэн юм.

Нэг удаадаа 30 хүүхэд хүлээн авах хүчин чадалтай “Бяцхан мэргэд” номын сан өглөө 11:00 цагт нээгддэг. “Манай номын сан үүдээ нээхэд л хүүхдүүд дугаарлаад зогсчихсон байдаг болсон. Номд сонирхолтой хүүхдийн тоо эрс олширч байгаа. Маргаашийн лидерүүд бэлтгэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ” гэдгийг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. “Бяцхан мэргэд” номын санг анх нээгдэхэд л үйлчлүүлж байсан хүүхдүүдийн зарим нь өнөөдөр Их, дээд сургуулиудын оюутан болцгоожээ. Одоо номын сандаа ном, бүтээлийн дээжээсээ хандивладаг аж. Ном ертөнцийг харах цонх гэдэг. Бидний нийслэлд хувийн номын сан гарын 10 хуруунд багтахаар цөөхөн байдаг. Илүү олон лидерүүдийг бэлтгэхийн тулд олон номын сан шаардлагатай байгааг тэд онцолж байна.

Түмний хүүхдийн төлөө тустай үйл хийж буй багш хосын байгуулсан “Бяцхан мэргэд” номын сангийн нэг өдрийг сурвалжлахад ийм байна.

Хангардь ордонд “Түүхэн зүтгэлтэн ба улс төрийн хэлмэгдүүлэлт” олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурал өнгөрсөн баасан гаригт боллоо. Энэ үеэр Монголын Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбооны тэргүүн Дашнамжилын Цогтбаатартай ярилцсанаа хүргэе.

---

-Хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдрийг жил бүрийн есдүгээр сарын 10-ны өдөр тэмдэглэн өнгөрүүлдэг билээ. Энэ өдрийг угтан эрдэм шинжилгээний хурлыг уламжлал болгон зохион байгуулсаар багагүй хугацаа өнгөрчээ. Энэ удаагийн эрдэм шинжилгээний хурлын ач холбогдол нь юу вэ?

-Энэ удаагийн эрдэм шинжилгээний хурлаа олон улсын бага хурлын түвшинд зохион байгуулж байна. оросын холбооны улс, Япон, герман улсын эрдэмтэн судлаачид энэ жилийн хуралд ихээхэн ач холбогдол өгч оролцож байгаа. Нөгөөтэйгүүр V Егүзэр хутагт ж.галдандашийн мэндэлсний 150 жилийн ой болон энэ хүнийг хэлмэгдүүлж цаазалсны 90 жилийн ой энэ онд тохиож байна.

Ж.Галдандаш гэдэг хүн Монголын зүүн хязгаарыг төвхнүүлэх сайдаар ажиллаж байсан төрийн зүтгэлтэн.

-Эрдэм шинжилгээний хуралд маш сонирхолтой илтгэлүүд тавигдаж байгаа. V Егүзэр хутагт Ж.Галсандашийн талаар илтгэлүүд сонирхолтой санагдсан. Түүний талаар дэлгэрүүлбэл?

-Олон сонирхолтой илтгэлүүд тавигдаж байна. Өмнө нь яригдаж байгаагүй зүйлсийг олон талаас нь ярьж, тэр дундаа V Егүзэр хутагт Ж.Галсандаш хэмээх төрийн зүтгэлтнийг тодруулж гаргаж байгаагаараа онцлогтой.

Энэ хүнийг Монголын зүүн хязгаар болон Монгол Улс даяар хүндэтгэдэг. Монголоо гэсэн чин сэтгэлээр зүтгэж, зүүн хязгаар нутагт байгаль экологио хамгаалсан, ан амьтдын өсөн үржихийг дэмжсэн, хүн ардаа ая тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх гээд олон ч зүйлийг сэтгэн дэвшүүлж, амьдрал дээр хэрэгжүүлж байсан нигүүлсэнгүй үйлстэн. Түүгээр барахгүй газар нутгийнхаа төлөө тууштай тэмцэж байсан эрхэм хүн. Энэ хүнийг 1930-аад оны үед “Таныг шүтэн бишрэгч нартай чинь уулзуулъя” гэж хуурч авч ирээд цаазалсан байгаа юм. Энэ хурлаар Ж.Галдандаш гэх хүний Монголын төрд хийж, бүтээсэн өвийн талаар илтгэлүүд дээрээ тодорхой ярилаа. Хувь хүнийх нь хувьд ч тэр, төрийн зүтгэлтний хувьд ч тэр, энэрэнгүй, нигүүлсэн хүн гэдэг талаас нь яригдаж байна. Ихээхэн ач холбогдол, үр дүнтэй бага хурал болж байна. Хуралд төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэний нийгмийн хөдөлгөөн, эрдэмтэн судлаачид оролцлоо.

-Энэ эрдэм шинжилгээний хурлыг одоогийн залууст хэлмэгдэл гэдэг чухам юуг хэлээд байгааг бага ч атугай таниулах арга хэмжээ юм болов уу гэж хараад байгаа…

-Ер нь залуучуудад хэлмэгдлийн талаар сайн тодруулж ойлгуулж хэлмээр санагддаг. Залуус маань аль нэг байгууллага, эсвэл хэн нэгний судалгаа, баримтгүй зүйлийг сонсох биш, харин эрдэмтэн судлаачид, хэлмэгдүүлэлтийг судалж байгаа байгууллагуудын дуу хоолойг илүү сонсож дүгнэлтээ хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр “хэлмэгдүүлэлт” гэж юу болох талаар бодитой мэдээлэл бүрэн авч чадаагүй байж, сэтгэл хөдлөлөөр амандаа орсныг ярих нь тийм ч таатай явдал биш. Хэлмэгдүүлэлт гэдэг нь өөрөө их энгийн, зөөлрүүлсэн үг. Дэлхийн нийтийн ойлголтоор “хэлмэгдэл” гэдэгт нь гал, ус, үерийн аюул, байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлд өртсөн хүмүүсийг нэрлэдэг.

Манай улс оронд өрнөсөн гэмт хэрэг, гэмт үйлдэл /геноцит”, “демоцит”-ийг “хэлмэгдүүлэлт” гэж зөөлөн нэрлээд байгаа үйл явдал бол үнэндээ “цуст яргалал, залхаан цээрлүүлэлт” байсан юм. Ийм үйл явдалд өртсөн улсыг “хэлмэгдэл” гэж нэрлэх нь зохимжгүй л дээ. Манайд хэлмэгдүүлэлт үе шаттай явж ирсэн. Анхных нь 1921 оноос Саж ламын хэргээр эхэлсэн. Дараа нь 1922 онд Ерөнхий сайд байсан Д.Бодоог мал маллаж байхад нь шууд дуудаж ирүүлээд анхны 14 хүнийг цаазалчихсан. Энэ бүхнийг залуучууд архивын баримт материал, түүхэн хэлмэгдүүлэлтийн ном зохиолоос уншихгүй мөртөө тэр хэлмэгдүүлэлтийг дотоод сэтгэлдээ өөрсдөө сэтгэн бодохын оронд өмнөх нийгмийг шүтдэг хоосон, хуурамч хүмүүсийн эсрэг сурталчилгаанд итгэж хийсвэр дүгнэлт хийдэг болжээ. Тэгэхээр буруу дүгнэлт гаргаад байгаа юм.

-Өнгөрсөн нийгмийн талаарх хийсвэр дүгнэлт олон муу үр дагавартай санагддаг. Жишээ нь, залуус социализм гэж сайхан нийгэм байсан гэх хийсвэр дүгнэлтэд хүрч байна шүү дээ?

– 1921-1940-өөд оны “Их хэлмэгдүүлэлт”-ийн талаарх үйлд явдлыг Монголын нийгэмд мөн ч их яригдлаа. Сургамж талаас залуучуудад тодорхой мэдээллийг өгсөн байх гэж боддог. Тэгэхэд бүрэн ойлголт аваагүй байгаад харамсдаг. ЕБС, Их дээд сургуулиудын хичээлийн программд бүрэн хамруулахгүй байгаа нь ийм дүгнэлтэд хүрэхээс аргагүй болж байна. Цаашлаад 1950-1960, 1970-1980-аад оны үеийн “сэхээтний их хэлмэгдүүлэлтийг тодорхой ярьдаггүй. Тухайлбал, 1960-аад оны үед аавыг маань хэлмэгдүүлж байхад би жаахан хүүхэд байлаа. Тухайн үеийн хэлмэгдүүлэлтийг ярихаар зарим хүн итгэдэггүй. Зарим нь ийм зүйл байх ёсгүй гэж боддог. Энэ нь коммунист нийгмийн үзэл суртал өнөөг хүртэл амь бөхтэй амьдарч байгааг хэлээд байгаа юм. Яг тэр нийгэм чинь одоогийн Хойд Солонгос улс шүү дээ. Тухайн үед хэлмэгдсэн хүний хүүхдүүдийг эсэргүүгийн хүүхэд эсэргүү, тэрс үзэлтэй л гэдэг ойлголтыг нийгэмд өгчихсөн. Тэгээд бүр хүүхдүүд “танай аав чинь тэрс үзэлтэй юм уу, том хүмүүс “болохгүй хүн” байсан гэж байна” гэж ирж их хэлдэг байсан.

Өглөө болгон байгууллага дээр нь “сонин уншлага” болно. Түүнд манай аавыг оролцуулахгүй. Элдэв буруу зүйл ард иргэдэд хүргэж магадгүй гээд болгоомжилдог байсан гэж хүмүүс ярина. Тэгэхэд манай аав Оросын бүх хэвлэлийг захиалж уншдаг байсан. Шуудангийн машин ирэхээр хүмүүс аавын орос хэвлэлүүдийг харж, сонирхдог байсан. Аав маань хөдөө орон нутгийн иргэдэд гадаадын хэвлэлд юу гарч байгаа талаар ярьж өгдөг байсан. Ингэж л эсэргүү нөхөр хөдөөд соёл түгээж, хүмүүс хүүхдүүд биднийг Дашнамжилын хүүхдүүд яаж хувцаслах, цэвэр цэмцгэр явж болдог зэргийг биднээс суралцах хэрэгтэй гэж багш нар ярьдаг байсныг хожим хүүхдүүд хэлж билээ.

-Хэлмэгдэгсдийн хүүхдүүдийг тухайн үед сургуульд сургахгүй, хааж боодог байсан гэдэг?

-Би Төмөр замын Хоёрдугаар Орос сургуулийн нэгдүгээр ангид дөнгөж ороод байхдаа нэгдүгээр ангиасаа хөөгдчихсөн хүн шүү дээ. Нэг өдөр хичээлд иртэл багш “миний хүү чамайг энд суралцуулж болохгүй болсон” гэдэг байгаа. Тэр олон хүүхдийг харж байхад цүнхээ үүрээд л гарч байлаа. Тэгэхэд би уйлж унжаагүй. Тэгэх ёстой юм байна гээд л гараад явсан. Ер нь бол хэн ч гэсэн амьдрал үзэж болно. Түүнийг туулж гарах сэтгэлийн тэнхээтэй байх шаардлагатай. Ямар ч үед бэрхшээлийг давж гарна аа л гэж бод. Өөр зүйл битгий бод. Бэрхшээх, шантарснаасаа болж зарим хүмүүс архинд орох, сэтгэл санаагаар унах, амьдралаа алдах явдал олон тохиолддог. Ийм л байдалд хэрхэв ч орж болохгүй гэдгийг залуучуудад зөвлөе. Тэгээд Баяндалай суманд дөрөвдүгээр анги төгстлөө Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын Давсны артельд манайхан таван жил амьдарсан, дараагийн цөллөгийн газар Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт САА байлаа. Ер нь би нэгдүгээр анги төгсөөгүй хүн. Нэгдүгээр ангийн боловсролоо ээжээрээ гэрээр заалгасан. Тэгээд шууд хоёрдугаар ангид орсон. Тэр Давсны артелиас 60 км-ын зайтай Тост сумын бага сургуульд эгчтэйгээ хамт суралцсан.

-Та Ю.Цэдэнбалтай даргатай таарч байв уу?

-1966 онд намайг Өмнөговь аймгийн Гурван тэс сумын Давсны артельд хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөр эрхлээд байж байхад тэр хүн ирсэн. Би найман настай байсан Аав давсчингаар ажиллаж, би аав, ээждээ тусалж ажилладаг байсан. Тэгээд бид давс ухаад л зогсож байлаа. Давсанд гар хүрэхээр цэврүү үүсээд их л хэцүү. Давс шуудайлж, шуудайн амыг ээж, бид хоёр том тэвэнгээр оёдог байсан. Оёод татахад шаррр хийгээд л цус урсана. Тэгээд л гар хагарч, давсанд хүрэхэд маш их хорсоно. Ийм хүнд хүчир ажил хийж байхад бидний хажууд Ю.Цэдэнбал гуай ирсэн. Би тухайн үед гүзээтэй том дарга байна л гэж бодохоос биш, өөр юм бодож айж, ичих зүйл байгаагүй. Ю.Цэдэнбал гуай аав руу дөхөж очоод “За Дашнамжил гуай ажил сайн уу, яаж байна, амьдрал ахуй сайн биз дээ” гэсэн ухааны юм л асуусан. Тэр л миний чихэнд тод үлдсэн. Тэгсэн аав хариуд нь “Ард түмний дунд ажиллаж болж байна” гэж хариулсан. Тухайн үед тэр хүн аавыг буруугаа хүлээлгэх, айлгах гэж ирсэн үү, аль эсвэл доромжлох гэж ирсэн үү, бүү мэд, мэдэх юм алга. Аавын хэлсэн үгийг сонсоод “энэ хүн засрахгүй хүн байна” гэж бодоод улам л дургүй нь хүрсэн байх. Тухайн үед манай аав 37 настай хамгийн залуу нь байсан.

-Таны аав “Намын эсрэг бүлэг”-ийн толгойлогчдын нэг байсан байх аа. 37 настай байсан гэхээр залуухан байжээ?

– “Намын эсрэг бүлэг” гэх зохиомол гэмт хэргийн таван толгойлогч байсан. Тэдгээр толгойлогч нь Ц.Лоохууз, Б.Нямбуу, Б.Сурмаажав гуай тэгээд манай аав А.Дашнамжил, манай нагац ах Н.Гунгаажав гэх хүмүүс байв. Манай аавыг давсчингаар, манай нагац ахыг загасчнаар явуулсан. Хамгийн залуу гээд манай аавыг хамгийн хүнд ажилд томилсон гэж боддог. Манай нагац ах тэндээ удаан ажиллаж чадаагүй шүү дээ. Бие муутай, сахарын өвчтэй, хотод эмчлүүлэх хэрэгтэй байна гээд эмч нар хэлсэн байдаг. Тэгээд хот руу явуулахгүй бол болохгүй гээд барилгын носилк дээр ачаад онгоцонд суулгасан. Тэгэнгүүт МАХН-ын Төв хорооноос Лувсанравдан гэдэг дарга, “Төв хорооны шийдвэрээр наад хүнээ даруй буулга гэж тушаасан” гээд буулгасан. Ингээд нагац ах маань дөрөв, таван сарын дараа нас барсан. Хүний эрх ноцтойгоор зөрчиж эмчлүүлэх боломж олгоогүй. Шийдвэр өгсөн хүн нь Ю.Цэдэнбал. Нагац ахын оршуулгын ажилд аавыг, ээжийг явъя гэхэд зөвшөөрөөгүй. Ээжийг маань ахтай нь уулзуулаагүй. Зэрлэг байгаа биз. Ингэж л хүнийг санаатайгаар алж байсан үе шүү дээ. Ю.Цэдэнбал гэдэг хүн ингэж л хүнийг амьдаар нь “хорлож” байсан. Гэтэл УИХ-ын байгууллага, ЦАУЗБУКомисс болон УИХ-ын дэд дарга С.Одонтуяа, ЦАУЗБУК-ын нарийн бичгийн дарга Д.Ууганбаатар нар санаачлан Ю.Цэдэнбал гэдэг хүнийг цагаатгана гэж илэрхий бялдуучлаад явж байдаг. Тэдний энэхүү үйлдэл, эс үйлдэл нь эмчлэхгүй гэж онгоцноос буулгаж байгаа байдал, үхвэл үх гэдэгтэй адилтгах үйлдэл болж, улмаар монголын бүх хэлмэгдэгчид, хэлмэгдэгсэд, тэдгээрийн гэр бүл, үр хүүхдүүд, ач, зээ, төрөл төрөгсдийг доромжилж байна. Эдгээр хүмүүс Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгчдийг цагаатгах, тэдэнд нөхөн олговор олгох тухай Монгол Улсын хуулийн нийтлэг үндэслэл, агуулга, зарчим нэр төрөө сэргээлгэсэн хүмүүсийн эсрэг үйл ажиллагаа явуулж, хэлмэгдүүлэгчийг хэлмэгдэгч болгон өөрчлөх гэсэн санаатай үйлдэл явуулж, ноцтой алдаа гаргасан тул энэхүү ажлыг удирдах эрх зүйн болон ёс зүйн чадамжгүй гэж үзэж уг албан тушаалаас огцрохыг Монголын мянга, мянган хэлмэгдэгчид, хэлмэгдэгсдийн гэр бүл, үр хүүхдүүд, төрөл төрөгсөд, бидний үйл ажиллагааг байнга дэмждэг дэмжигдэгсэд болон Монголын Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбоо шаардаж байна.

Үүнээс улбаалан Ю.Цэдэнбалыг цагаатгах биш, харин хэлмэгдүүлэгч гэдгийг нь тогтоох асуудал гарч ирж байна. “өөдөө шидсэн чулуу өөрийн толгой дээр” гэгч болж байна. Хэрвээ энэ асуудал даамжирвал бид “хэлмэгдүүлэгч” гэдгээр нь тогтоолгож, олон улсын эрх зүй, олон улсын эрүүгийн шүүхэд өгөхөөс өөр гарцгүй. Тэгэхээр энэ хүний ясыг нь өндөлзүүлж байгаа хүмүүсийн буруутай үйлдэл.

Ер нь Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комисс энэ ажлыг санаачлаад явж байна гэдгийг хараад бүр гайхаад байна. Энэ байгууллагатай манай байгууллага 30-аад жил хамтран ажилласан. Тэгэхэд ийм зүйл яриад сууж байгаа байхгүй юу. УИХ-ын дэд дарга С.Одонтуяа ингэж увайгүй загначхаад энэхүү эрдэм шинжилгээний хуралд суух эрх байхгүй. Энэ хүний аав нь магадгүй Ю.Цэдэнбал гэдэг хүний ивээл дор ажиллаж байсан болно. Аль эсвэл тэр хүн коммунист удирдагчдыг шүтдэг байж болно. Гэтэл хүүхдэд нь хамаагүй баймаар. С.Одонтуяа чинь өөрөө Ардчилсан намын гишүүн хүн. Ардчилсан үзэл санаатай хүн гэж ойлгож явсан чинь шал өөр юм яриад коммунист удирдагчийг ардчилсан нийгэмд цагаатгах тухай шийдвэр гаргуулах, ардчилсан нийгмийг үгүйсгэх зүйл хийгээд явж байгааг ойлгохгүй байна. Хэлмэгдэгчид, хэлмэгдэгсдийн олон мянган иргэдийн араас хутга “шаагаад”, хэлмэгдсэн иргэдээ доромжлоод явж болохгүй шүү дээ. Энэ хэлмэгдсэн иргэд чинь үндсэндээ маш хүнд амьдралыг туулсан. Хэлмэгдсэн хүмүүсийн хүүхдүүд дунд Их, дээд сургууль төгссөн хүн бараг байхгүй. Олон хүнийг сургуульгүй болгосон. Мань мэт нь азаар сургуульд сурах боломж олдсон байдаг. Олон хүн ажил, амьдралгүй, тэрнээсээ болоод айж ичдэг. Одоо хүртэл хэлмэгдүүлэлтийн талаар ярих дургүй хүмүүс. Тэрнээс биш хэлмэгдэгсдийн үр сад ардчилсан хувьсгалд анхнаас нь хувь нэмрээ оруулж, нийтээрээ Ардчилсан намд гишүүнээр орж, өнөөг хүртэл тууштай тэмцэж ирсэн хүмүүс. Одоо 300-400 мянган хэлмэгдэгсдийн үр хүүхдүүд байна. Гэвч одоо хүртэл айж, бэргээд өнгөрсөн үйл явдлынхаа талаар ярьж олонд хүргэхийг хүсдэггүй юм. Ю.Цэдэнбал гэдэг хүний нэрээс хүртэл айгаад байгаа шүү дээ.

-Монголын улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбооны талаар ярихгүй юу?

-Монголын Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбоог анх байгуулсан хүмүүс нь бидний өвөг дээдэс, ахмадууд. Хэлмэгдүүлэлтийг биеэрээ тулсан 50-60-аад хүн нэгдэж энэхүү холбоог анх байгуулж байсан. 1990 оны Ардчилсан дөрвөн хөдөлгөөний бүрэлдэхүүн хэсэг болж Ардчилсан хувьсгалыг ялуулахад бодитой хувь нэмрээ оруулсан байгууллага. Хэлмэгдсэн хүмүүсээс 1992 оны сонгуулиар Ардын их хурлын депутатаар таван хүн сонгогдож, Ц.Лоохууз гуай Ардын их хурлын дэд дарга болж байсан. Ийм хүчирхэг холбоо юм л даа.

-Тэгэхээр Үндсэн хууль батлалцахад нэлээд үүрэг, рольтой оролцжээ?

-Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлгийн хүний эрхийн 6 дугаар зүйл 18 заалтыг оруулахад бодитой хувь нэмрээ оруулсан.

-Танай холбоо ямар зорилго тавин ажиллаж байна…

-Манай холбоо тоталитар, авторитар, коммунист дэглэмийг ахин сэргээх аливаа оролдлогын эсрэг тууштай тэмцэж, эрх чөлөө, хүний эрхийн зөрчлийг гаргахгүй байхын төлөө гол зорилгоо болгон ажиллаж байна. Энэ бол хаалттай, үй олноор олон түмнийг хэлмэгдүүлдэг, үзэл бодлоор нь ялгаварладаг, ардчиллын талаар хуульдаа хүссэн хүсээгүй ёс төдий оруулдаг боловч тэрийгээ хэрэгжүүлдэггүй ийм нийгмийг бид биеэрээ тулсан учраас дахин сэргэхээс урьдчилан сэргийлэх талаар төрийн өмнөөс ажил үйлчилгээг хэрэгжүүлсээр өнөөг хүрлээ. Мөн хэлмэгдсэн хүмүүсийн нэр төрийг сэргээж, хууль зүйн зөвлөгөө өгөх зарчмаар ажилладаг. Тийм учраас хүний эрхийн зөрчлийн талаар хүүхэд, залуучуудад ойлгуулах, хэлмэгдүүлэлтийн талаарх ном бүтээл, судалгааны ажил, мөн эрдэм шинжилгээний хурлыг жил бүр хийж ирлээ. Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комисс, Монголын Улс төрийн хэлмэгдэгсдийн холбоо хоёр зоосны хоёр тал шиг бие биеэ нөхөж ажиллаж ирсэн. Ингэж хамтын ажиллагааг олон жил явуулж ирчхээд саяны ЦАУЗБУК-ын сүүлийн үеийн явуулж бодлого бидэн ч, олон түмэнд таалагдсангүй. Өөрөөр хэлбэл, бидний араас “хутга шаалаа”. Ийм л юм хийчиж чаддаг УИХ-ын харьяа төрийн байгууллага байна шүү дээ.

-Ю.Цэдэнбал гуайн цагаатгах ажилд та бүхэн нэлээд эмзэг хандаж байгаа болов уу?

-Ю.Цэдэнбал гуайг хэлмэгдүүлсэн гэж яриад байх юм. Энэ хүн чинь Оросын төлөөлөгч, тэдний нөлөөлөлд орсон гэдгийг хэн хүнгүй мэддэг мөртөө энэ талаар хүмүүс ярьдаггүй. Зөвлөлтийнхөн Орос эхнэр бэлэглээд өгчихсөн. Тэр эхнэрээр байнгын тагнаж, хянадаг байсан юм шиг байгаа юм. Сүүлдээ бүр даварч, түүний орос эхнэр манай дарга нарыг толгойг эргэтэл загнадаг, хоёр дахь удирдагч болж байсан нь нууц биш. Тийм хүнийг эзэн нь өөрөө л аваад яваа биз дээ. Орост тэр хүн харин ч эмчилгээ хийлгээд байж байсан гэдэг. Бид нарын үзсэн амьдрал, зовлонг Ю.Цэдэнбал гуай үзээгүй. Тэгсэн чинь үзсэн юм шиг яриад байдаг. Цаад улсууд нь захиалгаар ажлаас нь өөрчлөөд аваад л явчихсан болохоос, Монгол төр ч энэ хүнийг ажлаас нь өөрчилчих эрх байхгүй байсан. “Зууны мэдээ” сонины сүүлийн үеийн нэгэн дугаарт намынх нь нэгэн ахмад ажилтан ярилцлага өгөхдөө: “Ю.Цэдэнбал гуайг насан туршдаа цалингаар хангаж байсан тухай тодорхой мэдээлэл өгсөн байна лээ. Нам нь уучлаагүй, гэм буруугүй гэж шийдвэр гаргаагүй байдаг. Харин нам нь 1990 оны 8 дугаар бүгд хурлаараа алдаа дутагдлыг нь тодорхой нэрлэж шийтгэсэн байдаг шүү дээ. Шийтгэчихээд эргэж буцаад байдаг ямар улс төрийн хүчин байна даа. Залуучууд үүнийг маш сайн судалж, архивын баримттай харьцуулан сайн үзэх хэрэгтэй. Монголын нийт залуучууддаа нэг зүйлийг хариуцлагатайгаар мэдэгдье. Монголын улс төрийн буурал түүхэнд 100-гаад зохиомол хилс хэрэг зохион байгуулсан байдаг. Түүний 50-иад хувийг Ю.Цэдэнбалын үед өөрөө гардан гүйцэтгэж Монголын олон хүний амь нас, зовлонгоор тоглосон хүн гэдгийг сайн мэдэж ав. Мөн “хэлмэгдүүлэгч” хүнийг Ардчилсан нийгэмд цагаатгана гэдэг ойлголт байхгүй. Залуучууд энэ дээр дуугарах эр зориг байна уу гэдэгт эргэлзэхэд хүргэж байна. Айдас байдаг юм бол уу даа л ажиглаж байна. Одоо жаахан ч гэсэн зоригтой байцгаая.

-Хэлмэгдүүлэлтийг залуучуудад хэрхэн ойлгуулах вэ?

-Хэлмэгдүүлэлт зүсээ хувиргаад чиний дэргэд байнга байж байдаг. Хувиа хичээсэн өөрийгөө бодсон, улс орноо гэж боддоггүй дарга нар л хууль зөрчиж хийдэг ажил. Хуулийг хэн хамгийн их зөрчдөг вэ гэхээр дарга нар. Тийм учраас ийм л дарга нараас болгоомжтой хандаж байх хэрэгтэй гэдгийг залуучууддаа анхааруулъя. Та нар харж байгаа байх гэж найдъя. Олон сайхан залуучууд эздийнхээ золиосоор шоронд орж байна. Гэхдээ сайн дарга нар их бий. Саар нь ч бий. Ю.Цэдэнбал гэхэд Монголын нийгэмд 50 мянган мэдээлэгч ажиллуулж байсан хүн. Байгууллага бүхэнд мэдээлэгч байлаа шүү дээ. Бялдуучдаараа матаас бичүүлж, тэд нар нь “тэр хүн тийм юм ярих гээд байна”, “Тэр хүн намын эсрэг юм яриад байна” гээд мэдээлж байдаг. Тэгэнгүүт нь нөгөө мэдээллээр нь тухайн хүнийг хэлмэгдүүлчихдэг. Ийм л төрийн хэлмэгдүүлэлтийн хар машин эргэлдэж, өчнөөн хүн хэлмэгдлийн шуурганд өртсөн. Маш амархан. Гэтэл үүнийг хийсэн хүнийг цагаатгана гэж ярьж байгаа нь хэзээ ч байж болохгүй асуудал. Тэр асуудлыг гаргаж тавьж нөхөд ч ардчилсан нийгэмд байж болохгүй том алдаа гаргалаа. Үүнийг төр санаачилсан учраас төр өөрөө засах ёстой. Хэрвээ засахгүй бол Монголын ард түмэн нэг л өдөр босно. Доромжилж болно л доо. Бид нар доромжлолыг даагаад л гарна. Гэхдээ залуучуудад ойлгуулах хэрэгтэй болж байна. Хэлмэгдүүлэлт гэдэг маш аймшигтай зүйл болж байсан. Намайг жаахан хүүхэд байхад манайх 40 мянгатад байсан. НАХ яамны төлөөлөгч, хятад жолоочтой ирчхээд, манай эд хогшлыг 40 мянгатын гудамжинд бүгдийг нь гаргачхаад 2-3 цагийн дотор нүүлгэхгүй бол торгоно гэж сүрдүүлж, биднийг ачааны машин дээр ачаад ээжийг нялх нойтон хүүхэдтэй нь Өмнөговь руу ачуулсан. Хоёр хонож очсон шүү дээ.

-БНМАУ (хуучин нэрээр)-ын төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан Юмжаагийн Цэдэнбал, түүний эхнэр Анастасия Ивановна Цэдэнбал Филатова нарын нэр төрийг сэргээн цагаатгуулах ажлыг хийж буй Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын үйл ажиллагааг хэрхэн харж байна вэ?

– Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комисстой манай холбоо, аав маань өмнөх дарга нартай нь олон жил хамтарч ажилласан.

Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын гол зорилго нь хэлмэгдсэн улсуудын нэр төрийг сэргээж, хохирлыг нь арилгах менежмэнтийн ажлыг хийж байх ёстой болохоос биш хэн нэгэн дарга, хэн нэгэн үүрэг өгсөн удирдагчид үйлчлэх ёсгүй. Өмнө нь би цагаатгалын комиссыг учир дутагдалтай ажиллаж байгаа, ажлын арга барилын талаар шүүмжилж, шинэлэг сэтгэлгээгээр ажиллахыг шаардаж байсан. Ажил нь тогтмол хэлбэрээр яваад байна, ядаж зохиомол хэргээр бүлэгчилж шийдээд явбал ямар вэ гэж хүртэл хэлж байсан. Өөрөөр хэлбэл, лхүмбийн зохиомол хэрэгт 1503 хүн энэхүү гэмт хэрэгт холбогдсон байхад толгойлогчийг цагаатгасан бол оролцсон бүх хүмүүсийг мөн адил цагаатгах, ор сураггүй алга болсон иргэдийг улс төрийн шийдвэр гаргаж бүгдийг цагаатгах, коммунист нийгэм нь буруутчихаад байхад тэр нийгмийг эсэргүүцсэн 32 оны бослого (энэ бослогод 60 хувь эвлэлийн гишүүд оролцсон байдаг, гэтэл лам нарын бослого гэж ташаа ойлголт ард иргэдэд өгч байдаг, мөн нэрийг нь хүртэл “Ардын бослого”, “Иргэний дайн” байсан зэргээр нэрлэж болох талаар шинэлэг санааг манай холбоо дэвшүүлж, эрдэмтэн судлаачид, хувь хүмүүс хангалттай ярьж хэлж байсан даа)-д оролцсон лам нар болон Бага хурал, эвлэлийн гишүүдийг бүгдийг цагаатгах, одоо үлдээд байгаа 500 гаруй хавтаст хэргийг нэг мөр шийдэх зэргээр санал оруулж байсан. Эдгээрийг анхааралдаа авч хэрэгжүүлэх боломж байсан юу ч хийгээгүй. Иймд УИХ-ын дэд дарга, Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын дарга С.Одонтуяа, Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын нарийн бичгийн дарга д.Ууганбаатар нар огцрох ёстой.

С.ЛХАМСҮРЭН