Month: September 2020

Монгол эрдэмтэн, археологичид бие даан өөрийн хөрөнгөөр түүхийн хосгүй үнэт олдвор олсны нэг том тохиолдол нь Луут хотыг нээн илрүүлсэн явдал болж байгаа юм. Энэ нь цаашлаад Монголыг дэлхийд таниулах хосгүй үнэт зүйл аж.

Улаанбаатарын Их Сургуулийн археологийн тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Т.Идэрхангайтай ярилцлаа.

-Археологичдын олон жил хайсан Хүннүгийн нийслэл Луут хотыг оллоо. Та Луут хотыг олсон тэр үйл явцынхаа талаар хуваалцахгүй юу. Таны хувьд энэ хэд дэх удаагийн олдвор вэ?

-Энэхүү судалгааны ажил маань миний хувьд удирдан зохион байгуулсан гурав дахь том судалгаа гэж хэлж болно. Хамгийн анхны томоохон судалгааны ажил маань 2014-2015 онд Эгийн голын усан цахилгаан станцын авран хамгаалах малтлага судалгааны ажилд Улаанбаатарын Их сургуулийн Археологийн тэнхимийн судалгааны багаа удирдан хоёр жилийн дотор 122 түүх соёлын дурсгалыг малтан судалсны дотор 1972 оноос хойш судалгаа нь тасраад байсан Монголын хамгийн эртний Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн оршуулгуудыг Эгийн голын сав газраас анх удаа илрүүлэн малтан судалж байлаа. Тэр жил бүр 2015 онд анх удаа Монголын бүх археологичид жилд нэг удаа тухайн жилийнхээ археологийн малтлага судалгаагаа бие биедээ танилцуулах зорилгоор “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ-2015” гэсэн эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгуулж шилдэг нэг судалгаагаа шалгаруулахад бидний судалгаа Шилдгийн шилдэг нэг судалгаагаар шалгарч байсан юм. Тэр үеэс хойш өнөөдрийг хүртэл Монголын археологичид “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ” гэдэг уламжлалт эрдэм шинжилгээний хурлыг зохиодог болсон. Түүний дараа “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ-2019” эрдэм шинжилгээний бага хуралд нийт 71 илтгэл хэлэлцэгдэж бидний “Их нөөлөгтийн судалгаа” мөн шилдэг таван судалгааны нэгээр шалгарсан. Их нөөлөгтийн археологийн малтлага судалгаа маань хүннүчүүдийн өвөг дээдэс Хүрэл зэвсгийн үеийн Дөрвөлжин булшны соёлынхон мөн болохыг баталсан малтлага судалгаа байсан. Учир нь бидний малтан судалсан булшнууд гадаад зохион байгуулалт буюу харагдах байдлаараа Дөрвөлжин булштай ижил бол хүний оршуулгын хэсгүүд яг хүннү булштай адилхан байсан нь тэрхүү ээдрээтэй түүхийн асуудлыг шийдвэрлэсэн судалгааны ажил гэдгээрээ шилдгээр шалгарсан хэрэг л дээ. Харин энэ жилийн судалгааны ажил маань дэлхийн хэмжээний том нээлт болж байна.

-Луут хотын тухай сонирхуулаач?

-Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт Орхон голын хойд биед, Харганатын хөндий гэх газар хуучин тариан талбайн дунд эртний нэгэн хотын туурь байсныг 2017 онд анх нээн илрүүлсэн. Ингээд 2018, 2019, 2020 онд тус газарт археологийн тандалт судалгааг явуулсан. Энэхүү хотын туурь нь 550х550 метр хэмжээтэй давхар хэрэмтэй, хэрэмний төв хэсэгт 250х210 метр хэмжээтэй саравчит хашаатай, саравчит хашааны төв хэсэгт хоёр том ордны суурь, мөн урд талын саравчит хашааны баруун урд хэсэгт нэг том ордны суурьтай. Түүнчлэн саравчит хашааны хойд, зүүн урд болон баруун талд илэрхий мэдэгдэх хаалгатай бөгөөд хаалга тус бүрээс төв хэсэгт орших хоёр ордон руу холбосон замтай. Мөн тус ордны баруун урд хэсэгт, түүний 4/1-т хүний гараар бүтээсэн усан сантай байгаа нь зориуд төлөвлөж байгуулсан тансаг ордон байсныг гэрчилж байгаа юм.

-Түүхийн олдвор олсон нь Монголын түүхийг 1500 жилээр урагшлуулж байна гэж үзэж байгаа шүү дээ. Түүхэнд дуурсагдах чухал үндэслэлийг тайлбарлахгүй юу?

-Бид 2229 жилийн өмнөх хааны ордныг олсон. Хүннүгийн үеэс урагш 1500 жилээр урагшлуулчихлаа гэдэг нь буган хөшөөний соёлыг хэлсэн байх. Нарийвчилсан судалгааны үндсэн дээр энэ тооцоог гаргах байх. Буган хөшөө, хиргисүүрийн Европоос нүүж ирсэн ч гэдэг юм уу хийсвэр ойлголтууд байдаг. Манай одоо хийж буй судалгаа шат дараатай эрчимтэй ахиж байгаа. Тиймээс бид 1500-наас илүү урагшлах боломжтой. Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн булшнаас монгол төрхтэй хүмүүсийн булш гарч ирдэг. Түүнийг судлаад үзэхээр чулуун зэвсгийн үеэс энэ нутаг дэвсгэр дээр байсан гэх баримтууд ар араасаа гарч ирж байгаа.

-Монголыг дэлхийд таниулах хосгүй үнэт зүйл учраас гадаадын багтай хамтарч ажиллах уу. Ер нь энэхүү олдворт цаашид хэр их хугацааг зарцуулахаар байна?

-Энэхүү олдвор маань Монголын түүхэнд чухал ач холбогдолтой. Хүннүгийн хааны ордон гэдэг нь олон талаасаа батлагдаж байна. Тухайн газраас “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэсэн бичиг бүхий барилгын нүүр ваар хэд хэд олдсон байгаа. “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэдэг маань тухайн үеийн хааны цол хэргэм шүү дээ. Ордноос баруун хойш 50 км-т Хүннүгийн нэг хааны оршуулга байгаа. Түүнээс цааш 50 км-т хамгийн том хэмжээтэй дараагийн хааны булш олдсон. Тамирын голын сав газраар жирийн иргэдийн 400 гаруй булш байсан. Тэр хотоос улбаалаад жижиг хотуудыг олон жилийн судалгааны үндсэн дээр илрүүлсэн. Өмнө нь арваад жил тандалт судалгаа хийсэн. Энэ жилийн хувьд долдугаар сард малтлага судалгааны ажлаа хийсэн. Цаашид дор хаяж л арван жилийг зарцуулна. Түүндээ тулгуурлаад жижиг ажилбар их байгаа.

-Саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэргүүтэй хүмүүс очиж олвортой танилцлаа. Засгийн газраас ямар арга хэмжээ авч ажиллахаар болсон бэ?

-Бид арван жилийн уялдаа холбоотой хайгуулын ажлыг хийхдээ төр засгаас ямар нэгэн санхүүжилт аваагүй. Энэ жил малтахдаа сургуулийн дэмжлэгээр маш цөөхөн мөнгө буюу бензин тос, хоолны мөнгө авсан. Тэнд ажилласан 20-иод хүн цалингүй ажилласан. Одоо л үүнийг хэрхэн дэлхийд таниулах гэдэг тал дээр төр засгаас дэмжлэг хэрэгтэй. Ерөнхий сайд бүх талаар анхаарна гэдгээ ч бидэнд хэлсэн. Тиймээс тэр төлбөр мөнгөний тал дээр санаа зовохгүй байгаа.

-Энэхүү том олдворыг анх яаж олж байв?

-2018 онд тухайн дурсгалаа их давчуу хугацаатай очиж үзчихээд, 2019 оны долдугаар сард наадмын дараа амралтын байдлаар гэр бүлийнхэнтэйгээ тухтай очиж үзэхдээ “Шаньюй” гэсэн бичигтэй нүүр ваарны хагархайг анх олсон юм. Тэр орчмоор ваарны хагархай маш их байсан. Урьд өмнө нь Шаньюй гэсэн бичигтэй олдвор Монгол нутгаас огт олдож байгаагүй. Харин бусад хотуудаас хээ хуартай зүйл олддог байсан. Ийм бичигтэй байна гэдэг нь Хүннүгийн хааны ордон гэдгийг зааж байсан хэрэг. Энэ оны тавдугаар сард Сэлэнгэ, Булган, Архангай аймгийн зарим бүс нутгаар бас л Хүннүгийн үеийн булш оршуулгын дурсгалын бүртгэлийг сайн дураараа бүртгээд тоолж яваад энэ хот дээрээ тааруулж ирсэн. Тэнд очиж дроноор 3D зураг үйлдсэн. Ингэх явцдаа “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэсэн бичигтэй ваарны хагархайг түүврээр олоод энэ хот маань Хүннүгийн хааны ордон мөн болох итгэл үнэмшил төрж байсан. Илүү их тандалт судалгаа хийсний дараагаар “Тэнгэрийн хүү Шаньюй, тэнгэр шиг өнө мөнх, мянга түм насал” гэсэн ерөөлийн ханзыг бичсэн нь Монголын хамгийн анхны бичгийн дурсгал болно. Хэдий хятад ханзаар бичсэн ч Монголын хааны тухай өгүүлж байгаа юм. Бичгийн дурсгал гэдэг чинь хөдөлшгүй нотолгоо шүү дээ.

-Анх ямар хүн тус газарт түүхэн дурсгалт зүйл байгаа гэдгийг нээж байсан бэ?

-Монголын гэлтгүй дэлхийн археологичид Луут хотыг насаараа хайсан. Хамгийн анх ууган археологич “Хөдөөгийн” Д.Пэрлээ гуайгаас эхлээд монголчууд өөрсдөө хайсан. Хот суурин судалдаг, Хүннү судалдаг хүн болгон хайсан. Би өөрөө энэ нутгийн хүн учир энэхүү хотоо олоход ч их дөхөм болсон гэж боддог. Гэртээ очих, буцах тоолондоо зүгээр явдаггүй дандаа хайгуул хийж явдаг. Ирэх, очих болгондоо шинэ дурсгал олдог байлаа. Нэг уулын өврөөр гарахад нэг шинэ юм байж байдаг. Хажуугаар нь өчнөөн явдаг мөртлөө анзаараагүй ч байсан зүйлс бий. Ингэж олон жил явсны шимээр энэ дурсгалыг олсон доо. Хуучин Хүннүгийн хотыг Архангай аймгийн Тамирын голын ард байна гэж үзэж байсан. Түүхч Ц.Хандсүрэн гуай Орхоны хөндий Тамирын голын умартад бий гэж үзсэн. Мөн 1980 онд Г.Сүхбаатар түүхч “Монголчууд эртний өвөг” гэдэг номондоо Хүннүгийн үеийн Луут хот Хархорум хотоос хойшоо Орхон голын сав газраар байна гэсэн ч хэн ч түүнийг олж илрүүлж чадаагүй. Түүнийг бид хувь тохиолоор илрүүлсэн гэх юм уу даа.

-Манай археологичид малтлага, судалгаа хийхэд багаж, тоног төхөөрөмжийн хувьд бэрхшээл бий юү?

-Археологи, хайгуулын судалгаа бол маш нарийн ажил. Археологичид мөнгө олоод л уул болгоны жалга, ам руу ороод явах боломжгүй. Бид эхлээд тандалт судалгаа хийдэг. Манай сургууль Хүннү судлал чиглэлээр маш хүчтэй судалгаа хийдэг. Манай тэнхим өөрөө археологийн хичээл заадаг найман багштай. Мөн доороосоо залгаад явж байгаа 6-7 магистр, дахиад 1-4 дүгээр дамжааны 30 гаруй оюутан байна. Археологийн малтлагын хувьд манай сургууль хангалттай том багтай. Хүрээлэнгийн ямар нэгэн сектор гэхэд дотроо 4-5 хүнтэй байдаг. Харин манай баг мэргэжлийн ангийн оюутнуудтай шүү дээ. Манай тэнхим 20 гаруй жил археологийн судалгаа явуулж байгаа, багаж хэрэгслийн хувьд хэнээс ч дутахгүй. Гол нь мөнгө, санхүүгийн асуудлыг шийдээд өгвөл илүү их судалгаа хийх чадамж бидэнд байгаа.

Монголын бурхны шашины сүм хийдүүд болон лам нарын төлөөлөл өчигдөр монгол бичгийг хамгаалах шаардлагыг Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И-д хандан өргөн мэдүүлжээ. Өмнөд Монголын сургуулиудад хятад хэлээр сургалт явуулах шийдвэр нь хэд хэдэн хууль тогтоомж, хүний эрхийн конвенцийг зөрчиж байна хэмээн тэд үзэж байгаа юм. Тодруулбал, БНХАУ-ын үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд, “Үндэстэн бүр өөрийн хэл, бичгээ ашиглаж хөгжүүлэх, ёс суртахуун, зан заншлаа хадгалж өөрчлөх эрх чөлөөтэй” хэмээн заасныг зөрчсөн аж.

Энэ талаар Сажа Бандидын номын хүрдэн хийдийн УЗ-ын гишүүн, тэргүүн Б.Отгонбаатараас тодрууллаа.

-Та бүхний зүгээс монгол бичгийг Өмнөд Монголд өмнөх шиг нь хадгалж хэрэглээч гэсэн шаардлага хүргүүлж байна уу. Эсвэл Ар Монголд ч монгол бичгийг өргөн дэлгэр хэрэглэе гэсэн санааг гаргасан уу?

-Уйгаржин монгол үсгийг манай улс 2025 оноос төрийн бичиг болгож, бүхий л албан бичгээ хөтөлж, хавсралтаар явуулахаар болсон. Ар Монголын хувьд тэртэй тэргүй тусгаар тогтносон улс учраас заавал монгол бичгээр ярьж бичье гэж уриалаагүй. Хамгийн гол нь Монголын түүх, бурхны шашинтай холбогдолтой бүх ном судар Өмнөд Монголд эх хувилбараараа монгол бичгээр хадгалагдсан байгаа. Тэд л монгол бичгийг тасралтгүй хэрэглэж ирсэн. Харин бидний хувьд дунд нь 70 жил алдсан. Хэрвээ Өмнөд Монголд л монгол бичгийг хэрэглэхгүй болбол 20-30 жилийн дараа монгол үсгээр гаргацтай бичдэг, дүрс үсгийг тайлж уншдаг эрдэмтэд үгүй болох эрсдэлтэй. Монгол үндэстний ихэнх хувь нь Өмнөд Монголд амьдарч байна. Тэд л монгол бичгийг өдий зэрэгтээ хэрэглэж, авч яваа улс шүү дээ. Хэрэв үүнийг хорьчихвол монгол бичгийг өргөн дэлгэр хэрэглэж чадахгүй, улмаар үндэсний бичиг соёл, хэл мөхөх аюултай.

-Өмнөд Монголд бурхан шашин төдийгүй манай төрийн албан бичгүүд монгол бичгээр хадгалагдан үлдсэн гэсэн үү?

-Манайх анхнаасаа 1990 онд л уйгаржин монгол бичгээр төрийн албан бичгээ тэмдэглэсэн бол өдийд монгол бичгээр торохгүй унших байлаа. Яг үнэндээ уйгаржин монгол үсгээр уншдаг хүн Ар Монголд 10 хувь ч хүрэх үү, үгүй юү эргэлзээтэй. Тиймээс ийм жишээ Өмнөд Монголд дахин давтагдвал монгол бичиг маань устаж үгүй болно. Энэ том гүрний хэл соёлд уусаад орчихно шүү дээ. Улмаар Монголын хэл соёл, бурхны шашины холбогдолтой судар номыг тайлж чадахаа байна. Бид кирилл үсгээр заримыг нь буулгаж байгаа ч утга нь бүрэн төгс гардаггүй. Ийм учраас л тэмцээд байгаа юм. Эзэн богд Чингис хаан төр улсаа байгуулаад Уйгарчуудаас монгол бичгийг авч, төрийн их бичиг болгон хэрэглэсэн байдаг. Монгол үсгээр бурхан шашины сургаал болон “Ганжуур”, “Данжуур” зохиогдсон. Тиймээс ч босоо бичиг маань Монголын бурхны шашинтай салшгүй холбоотой. Энэ лам нар яагаад уйгаржин монгол бичигт хайртай болчихоод гүйгээд байна гэж бодож магад.

-Бурхан шашины ном судрын эх хувилбар нь монгол бичгээр тэмдэглэгдэн үлдсэн учраас соёл, сэтгэлгээтэй шууд холбогдох нь ээ?

-Монголын их хаадын үед уйгаржин монгол үсгээр бурхны шашины үндсэн хууль болох “Ганжуур”-ын 108 ботийг буулгах ажил эхэлж, Тогоонтөмөр хааны үед бүрэн дууссан юм. Ийнхүү Монголын их хаадын үеийн төрийн гурван эрдэнийн нэг болж тэмдэглэгдсэн байдаг. Хожим бага хаадын үед “Данжуур”-ыг босоо монгол хэлнээ орчуулж, өнөөдрийг хүртэл бидний баримтлах үндсэн судар болсон агуу үсэг юм.

-Хятадын гадаад хэргийн сайд Ван И-д хандан илгээсэн хүсэлтээ танилцуулбал?

-Уйгаржин монгол үсэг маань монгол туургатан бидний өв соёл юм шүү дээ. Өмнөд монголчуудын маань гол хэрэглэгдэхүүн, шашин соёлын тулгуур болсон хэл соёлыг Хятадын ард түмэн хүндэтгэн үзэж, хуучин заншлаар нь цаашид үргэлжлүүлж яваач гэсэн хүсэлт байгаа. Ерөөс уйгаржин монгол үсгээс өөр босоо бичиг хаана ч үгүй, онцлогтой. Бурхны шашины тогтсон хэллэгийг уйгаржин монгол бичгээр л томьёолж бичдэг. Энэ тогтсон үгийн томьёоллыг кирилл үсгээр буулгахад утга нь дүйцдэггүй. Зөвхөн монгол бичгээр агуулга нь бүрэн цогцолж гарч ирдэг. Бурхны шашиныхаа сургаал номлолыг судалъя гэвэл яах аргагүй монгол бичиг л хэрэгтэй. Тиймээс ч нэн түрүүнд дээдэлж, сурах учиртай хэл соёл юм аа.

Үржиншаддүвлин хийдийн сургалтын албаны дарга М.Дарханмандал

-Өмнөд Монголын сургуулиудад хятад хэлээр хичээл заах болсон энэ явдал нь Хятад улсын үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд “Үндэстэн бүр өөрийн хэл, бичгээ ашиглаж хөгжүүлэх, ёс суртахуун, зан заншлаа хадгалж өөрчлөх эрх чөлөөтэй” гэж заасныг зөрчиж байна. Хятад улс өөрөө Олон улсын гэрээ конвенц бусад зүйл заалтыг зөрчсөн шийдвэр болсон юм. Ингээд Монголын бурхны шашины сүм хийдүүд болон лам хуврагууд, сүсэгтний холбооныхон нэгдээд энэ шийдвэрээ эргэж хараач гэсэн хүсэлт гаргасан. Энэ бол зөвхөн Өмнөд Монголын асуудал биш, нийт монгол үндэстний хэмжээнд яригдах сэдэв юм. Бичиг гэдэг бол тухайн улс үндэстний соёлын тулгуур багана. Өв соёлын маань суурь болсон монгол бичгийг хорино гэдэг өөрөө тэр үндэстэн устан үгүй болох нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа хэрэг. Мөн 2013 онд ЮНЕСКО-гоос монгол бичгийг биет бус соёлын өвд бүртгэн авсан юм. Тэгэхээр БНХАУ маань өөрөө энэ соёлын биет бус өвийг хамгаалах үүрэгтэй. Соёлын биет бус өвийг авч яваа үндэстний бичгийг хорино гэдэг бол олон улсад хүлээсэн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэхгүй байгаагийн илрэл. Иймээс тухайн шийдвэрээ эргэж үзээч гэсэн байр сууринаас хандаж, Монгол Улсынхаа Гадаад хэргийн яамаар дамжуулж Хятад улсын Гадаад хэргийн яаманд хандаж байгаа юм.

Үржиншадивлан хийдийн хурлын лам Д.Батдорж

-Аливаа улс үндэстний оршин тогтнох таван гол тулгуурын нэг нь хэл юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үндэстний сэтгэлгээний онцлог хэл соёлоор илэрдэг. Ерөөс Буриад, Өмнөд Монгол, Тува ч ялгаагүй ямар ч хүн аялгаараа ойлголцож чаддаг онцлогтой. Тэгэхээр нэг үгийг олон янзаар бичих биш, тухайн аялгад нь таарсан бичлэгтэй гэсэн үг. Үүнийг л авч үлдэхгүй бол тухайн үндэстний сэтгэлгээний дархлаа алдагдах уршигтай. Шашин гэдэг өөрөө тухайн үндэстний зан заншлыг хүссэн хүсээгүй уламжлуулдаг.

П.САЙНЖАРГАЛ

Нийслэлд ханиад томуугийн өвчлөл ямар түвшинд байгаа, томуугаас урьдчилан сэргийлэх оношилгоо, эмчилгээнд юуг анхаарах талаар Улсын гуравдугаар төв эмнэлгийн Уушгины эмгэг судлалын тасгийн их эмч М.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

-Хүйтэн сэрүүний улирал эхэлсэнтэй холбогдуулан амьсгалын замын халдварт өвчин их байна шүү дээ. Энэ жилийн хувьд ямар төрлийн вирусийн гаралтай ханиад элбэг байгаа вэ?

– Томуу өвчний ерөнхий ойлголтын тухай ярих нь зөв болов уу. Томуу, томуу төст өвчин нь халуурах, толгой өвдөх, ханиалгах, хамар битүүрэх, хоолой, үе мөч, булчингаар өвдөх шинжээр илэрдэг, вирусээр үүсгэгддэг, амьсгалын цочмог халдварт өвчин л дөө. Томуугийн вирус агаар дуслын замаар халдварладаг. Өвчтэй хүн буюу вирус тээгч ханиах, найтаах, ярихад вирус хамар залгиураас шүлс, салс, цэрээр агаарт цацагдаж, эд юмсын гадаргууд халдварлагдан, агаар дахь тоос, тоосонцроор амьсгалын дээд замд халдвар тархдаг. Нэг найтаалтаар 40000-аас илүү дусал агаарт цацагддаг. Өвөл агаарын чийгшил бага, нарны цацраг хомс байдаг нь томуугийн вирусийг амьдрах нөхцөл нь болдог. Монгол Улсад 2019 оны стастистик мэдээллээр хүн амын дундах өвчлөлийн нэгдүгээрт амьсгалын замын өвчин эзэлж байна. Амьсгалын замын өвчлөл дотроо томуугийн өвчлөл нийт 9.1 хувийг эзэлж байгаагаас эмэгтэйд- 9.3 хувь, эрэгтэйд- 8.9 хувь эзэлж байна. Ер нь аравдугаар сард “А” хүрээний томуугийн вирус дэгдэлт ихэсдэг л дээ. Тийм учраас Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас томуугийн эсрэг вакциныг жилдээ хоёр удаа хийхийг зөвлөдөг. Гэхдээ Монголын нөхцөлд бол жилдээ нэг удаа буюу аравдугаар сард томуугийн дэгдэлт эхлэхээс өмнө вакцинаа хийлгэчихвэл илүү үр дүнтэй.

-Ханиад, томуугийн эсрэг ДЭМБ-ын чанарын гэрчилгээтэй вакциныг энэ сарын сүүлээр сурагчдад хийнэ гэсэн яриа байсан. Харин эцэг эхчүүд энэ вакциныг хийлгэх тун дургүй байна лээ. Ер нь энэ вакциныг хийлгэх нь зөв үү?

– Томуугийн эсрэг вакцин гэдэг нь ханиад томуунаас сэргийлэх тарилгын шингэн бөгөөд Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагаас тухайн жил зонхилон тохиолдож байгаа томуугийн тархвар зүйн судалгаанд үндэслэн гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, зургаан сараас дээш буюу бага насны хүүхдүүд, жирэмсэн эхчүүд, 60-аас дээш насны өндөр настнууд, үйлчилгээний байгууллагад ажилладаг хүмүүс, эмнэлгийн ажилчид зайлшгүй хамрагдах ёстой. Нөгөөтэйгүүр вакцины эсрэг заалттай хүмүүс гэж бий. Өндөг, сүү, тахианы махнаас харшилтай хүмүүс хийлгэж болохгүй гэсэн үг. Ер нь тухайн вакцины найрлагад орсон зүйлсээс шалтгаалдаг. Томуугийн эсрэг вакцин маань сайн дурын вакцинжуулалт учраас хувь хүний өөрийн саналыг харгалзах хэрэгтэй. Харин сургуулийн хүүхдүүдийг бүгдийг нь хамруулах гэж байгаа бол албан ёсоор эцэг эхчүүдэд нь танилцуулах ёстой. Багш нар нь танилцуулаагүй хэрнээ вакцин хийлгэчихсэн гээд ирдэг тохиолдол байдаг.

-Вакцин хийлгэсэн тохиолдолд ханиад, томуу хүрэхгүй байх хэдэн хувийн баталгаатай вэ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу?

-Ер нь 100 хувь вакцинд найдаж болохгүй. Дор хаяж хоёроос гурван томуугийн вирус дээр л үндэслэгдэж байгаа. Ханиад, томуугийн эсрэг вакциныг тарьснаас хойш 14 хоногийн дараа дархлаа тогтоно гэж үздэг. Гэхдээ энэ төрлийн вакцин хийлгэх нь насан туршийн баталгаа болж чадахгүй. Вакцин хийлгэсэн жилдээ л үйлчилгээтэй.

-Ханиад, томуу хүрсэн тохиолдолд дур мэдэн эмчилгээ хийх нь олон сөрөг үр дагавартайгаас гадна санхүүгийн хувьд ч илүү зардал болдог. Ер нь хүмүүс дураараа эм тариа хэрэглээд эдгэхээргүй болоод эмнэлэгт хандах тохиолдол бий?

-Ханиалгаж, хоолой өвдөж эхлээд тэдэн хоног тийм эм хэрэглэсэн гээд ороод ирдэг. Антибиотик хэрэглэх тусам биед хэрэгтэйбичил биет цөөрч, дархлаа дарангуйлагдаж байдаг. Шинж тэмдгийн эсрэг түр зуурын эм хэрэглээд л яваад байдаг. Ингэж хэрэглэснээр өвчин улам даамжрах нөхцөл бүрддэг. Түүнчлэн гэнэт хүндрээд, амьсгалын дутагдалд ороод ирэхээрээ эмнэлэгт ханддаг нь маш том сул тал юм.

-Бид эмчийн зааваргүй эм бэлдмэл хэрэглэж болохгүй гэж яриад л байдаг хэрнээ хэрэглэчихдэг. Ер нь энэ байдлыг хэрхэн яаж өөрчилбөл зүйтэй юм бол?

-Бид амбулаториор үзлэг хийхдээ архаг өвчтэй хүмүүсдээ 30-45 хоногийн дараа давтан заавал үзлэгтээ хамрагдаарай гэж хэлдэг. Яг тэр тогтсон хугацаанд заавал ирж үзүүлэх ёстой. Үүнд л асуудал байгаа юм. Гэтэл зарим өвчтөн эмчилгээ хийлгэж байх явцдаа гайгүй болчихлоо гээд эмчилгээгээ хаячихдаг. Эсвэл энэ эмчилгээнд миний өвчин бүрмөсөн эдгэчихлээ гээд алга болчихдог. Хүмүүс эргэх холбоотой байхыг тэр бүр ойлгож хэвшүүлж дадаагүй байна. Гэхдээ бид хэлж, хэвшүүлэх гэж хичээж байгаа. Яваандаа хүмүүсийн ойлголт сайжрах байх.

-Коронавирустэй холбоотой хүн бүр амны маск хэрэглэж байгаа шүү дээ. Энэ нь амьсгалын замын өвчин, тэр дундаа ханиад томуу халдахаас бага ч гэсэн сэргийлж чадаж байгаа болов уу?

-Ер нь цар тахалтай холбоотойгоор хүмүүс маск хэрэглэж байгаа. Энэ нь ч үр дүнтэй байна. Ер нь коронавирус устсан ч цаашдаа олон нийтийн дунд явахдаа маск хэрэглээд сурчихвал амьсгалын замын өвчнөөс сайн хамгаалж чадна. Амны хаалт тогтмол зүүж хэвшсэнтэй холбоотойгоор энэ жил хүндэрсэн ханиад, томуугийн тохиолдол эрс буурсан. Үүнээс гадна гар ариутгагч тогтмол хэрэглэх, унтаж амрах, чийгтэй цэвэрлэгээ хийж, тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэх, олон хүнтэй өрөөнд суудаг бол 20-30 минут тутам цонхоо онгойлгож агаар оруулж байх хэрэгтэй. Мөн томуугийн ханиадны эсрэг вакцин хийлгэх нь чухал.

Ер нь ханиад томуу тусахгүйн тулд хувь хүн талаасаа дэглэм сайн баримтлах ёстой. Хамгийн наад захын жишээ бол улиралдаа тохируулаад нимгэн дулаан хувцасаа зохицуулж өмсөх учиртай. Гадуур явж байхад нимгэн хувцастай хүмүүс их харагдаж байна. Ер нь ханиад томуу тусч байгаа хамгийн гол шалтгаан нь нимгэн хувцас өмссөнөөс болж байна. Одоогоор манайд нус нь гоожсон, хамар нь битүүрсэн, ханиалгасан шинж тэмдэгтэй хүмүүс их орж ирж байна. Шалтгааныг нь асуухаар доороосоо даарсан гэж хэлдэг л дээ. Үүнээс гадна аминдэмээр баялаг, шим тэжээлтэй хоол хүнс хэрэглэх ёстой гэдгийг хүн болгон мэддэг хэрнээ яг таг хэрэгжүүлж чаддаггүй. Үүн дээрээ сайн анхаарах ёстой. Мөн 5-6 цаг унтдаг хүмүүс зөв голдирлоороо орж 7-8 цаг унтаж биеэ амраах хэрэгтэй. Мөн өдөрт хамгийн багадаа нэгээс хоёр литр ус уух шаардлагатай. Хүн өдөр тутмын амьдралд оролцохдоо хөдөлж ачаалал авч хөлсөөр эрдэсээ алдаж байдаг учраас түүнийгээ нөхөж явах ёстой.

С.ЛХАМСҮРЭН