Month: January 2020

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар орон нутгийн сонгуулийн хуулийн анхны хэлэлцүүлгийг хийлээ. Манай улс гурван сонгуулийг нэг хуулиар зохицуулж ирсэн байдаг. Одоо тус тусад нь салгаж орон нутгийн сонгуулийн хуулийг хэлэлцэж батлах гэж байна. Ямар онцлогтой хууль болж байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье…

-2016 онд Орон нутгийн сонгуулийн хууль гэж тусдаа хууль байгаагүй. Сонгуулийн хууль гэсэн нэгдсэн нэг хуулиар Ерөнхийлөгч, Их хурал, Орон нутгийн сонгуулийн харилцааг зохицуулж ирсэн.

Оны өмнө бид Их хурлын сонгуулийн хуулийг тусад нь бие даалгаж хууль болгон баталж гаргасан. Цаашид орон нутгийн сонгуулийн хууль буюу аймаг нийслэл, сум дүүргийн ИТХ-ын сонгуулийг зохион байгуулахад холбогдсон харилцаа, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг зохион байгуулахтай холбогдсон харилцааг зохицуулах хоёр хууль нэмж гарган гурван сонгуулийн хуультай болохоор төлөвлөж ажиллаж байна.

Орон нутгийн сонгуулийн хууль хэд хэдэн онцлогтой. Нэгдүгээрт, өнгөрсөн жилүүдэд зарим орон нутгийн ИТХ шинээр хуралдаж чадахгүй, засаг даргаа сонгож чадахгүй дөрвөн жилийн нүүр үзэж байгаа. Тухайлбал, Баянзүрх дүүрэгт 2016 онд явагдсан ИТХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр шинэ хурлын байгууллага нь эмхлэн бүрддэггүй. Бүрэлдсэн ч шүүх хуулийн байгууллагуудаар маргаантай хэмээн дахин сонгууль явуулдаггүй. Дахин сонгууль явуулмагц дүнтэй нь холбогдож ялагдсан тал нь маргаан гаргасаар байгаад Баянзүрх дүүргийн иргэд шинээр хурлаа байгуулж, хурлаасаа дүүргийн засаг даргаа сонгох процесс хийгдэж чадалгүй өнөөдрийг хүрч байна. Ингэснээр Баянзүрх дүүргийн индекс үзүүлэлтүүд унаж, сөрөг үр дагавар үзүүлж байгаа юм. Хурлын байгууллага нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага дүүргийнхээ Засаг даргыг сонгоод түүнийг нь дээд шатны Засаг дарга нь батламжлах процесс энэ дөрвөн жилийн хугацаанд хийгдээгүйтэй шууд холбоотой. Ийм алдаа гажуудлыг гаргахгүйн тулд бид нөхөн болон дахин сонгуулийг улсын хэмжээнд нэгдсэн байдлаар зохион байгуулдаг тогтолцоо руу шилжиж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн сум дүүрэг, аймаг нийслэлийн сонгуулийн байгууллага нь дахин сонгуулиа зарлаж өгдөггүй. Энэ гацаанаас гарахын тулд улсын хэмжээнд нэгдсэн байдлаар зохион байгуулахаар болж байгаа юм. Сонгуулийн хороод нь татан буугдсан бол шинээр байгуулах ажиллагаанд сонгуулийн ерөнхий хороо оролцож байхаар хуульчилсан. Орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигч болон ялалт байгуулсан хүмүүсийг эргүүлэн татахтай холбоотой харилцаа урд нь нэлээд ойлгомжгүй байсан. Мөн сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчсөн нь хожим илэрсээр байхад бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгадаг байсан бол одоо маш тодорхой болгож өгч байгаа. Дээр нь нэр дэвшигчийг бүртгэхээс татгалздаг асуудал байлаа. Энэ нь үндэслэлгүй зориуд улс төрийн шалтгаанаар татгалзсан байдаг. Үүнийг маш тодорхой найман төрлийн шаардлага хангасан тохиолдолд нэр дэвшигчийг бүртгэж байхаар зохицуулж өгч байгаа. Сонгууль явуулах хугацааг богиносгож, улстөржилтийг багасгах үүднээс 15 хоног болгож байгаа.

-Сонгуулийн хуульд иргэдийн ирцийн асуудал хэрхэн тусгагдсан байдаг юм бэ. Бусад улсын жишиг ямар байдаг юм бол?

-Ажлын хэсэг дээр ирцгүй байх, 20 цагаар таслах санал оруулж ирсэн боловч анхны хэлэлцүүлэг дээр дэмжигдсэнгүй. Бид зарим тохиолдолд бодит үнэнтэй эвлэрэх ёстой. 2008 онд орон нутгийн сонгууль Улаанбаатар хотод 100 хувийн ирц хүрээгүй. 2012 онд улсын хэмжээнд 21 аймаг есөн дүүргийн 215 хэсэгт ирц хүрээгүй. 2016 онд улсын хэмжээнд 10 аймгийн долоон дүүргийн 293 хэсэгт ирц хүрээгүй. Энэ бүхэнд дахиад сонгууль явуулсан.

Дахиад санал хураалт явуулах нь өмнөх ирцээсээ бүр бага хүний төлөөллөөр сонгогддог. Ямар сөрөг үр дагавартай гэхээр нэгдүгээрт, бүр бага төлөөллөөр сонгогдож байна. Хоёрдугаарт, улс үрэлгэн зардал гаргаж байгаа. Сүүлийн гурван удаагийн сонгууль ирц хүрээгүй байдлаар зохион байгуулагдсан. Иймээс иргэд өөрсдөө ирсэн ирцээрээ төлөөллөө сонгоё гэж байгаа юм. Гадны орнууд ирцгүй тохиолдолд ирц нь илүү өндөр болдог. Гэтэл манайхан эсрэг л зүйл яриад байгаа юм. Иргэдэд улам буруу ойлголт төрүүлээд байна. Энэ санал маань дэмжигдсэнгүй. Зуны улиралд сонгуульд саналаа өгөхөд 22 цаг хүртэлх бол боломжтой. Намар орой 22 цаг гэдэг тас харанхуй болчихно шүү дээ. Орон нутгийн сонгууль аравдугаар сарын дундуур болно. ОХУ, Сингапур, Япон 20 цагт, Солонгос, Герман, Австрали 18 цагт, Шинэ Зеланд 19 цагт, Канад 20.30 цагт санал авах цагаа хаадаг. Манайх шиг 22 цагт сонгуулиа хаадаг улс байдаггүй. Хэдий чинээ харанхуй сонгуулийн үйл ажиллагаа үргэлжилнэ, төдий чинээ сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчигддөг. Бэлэг мөнгө тараадаг, архи дарс уулгадаг. Сонгуулийн санал хураах байр руу дайрч ордог зэргээр хууль зөрчигддөг. Солонгос, Япон, Астрали манайхтай ойролцоо цагийн бүсэд байдаг. 20 цагт хаая гэхэд иргэд сонгогчдыг санал өгөх бололцоогоор хангасангүй гэдэг. Үүнийг ярьж байгаа хүмүүс нь дандаа сонгуулийн хууль тогтоомжийг зөрчихийг өөгшүүлж байгаа хэлбэр. Миний ажлын хэсэг дээр ахалсан энэ санал дэмжигдсэнгүй. Дэлхий дээр хамгийн орой сонгуулиа хаадаг, харанхуй шөнө архи уулгаж зодолдуулдаг улс бол манайх. Дэлхий нийтээрээ сонгуульд санал өгөх тал дээр ирцгүй болчихсон. Нэг талдаа сонгох эрх байгаа боловч нөгөө талдаа сонголтоо хийхгүй гэх эрх нь байгаа юм. Манайх хүчээр кампанит сонгууль явуулдаг хэлбэртээ дуртай. Үүнийгээ ард түмэндээ хайртай учраас ингэх ёстой гэж тайлбарлаж байна.

-Орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигчдэд ямар шаардлага тавигдаж байгаа вэ?

-Их хурлын сонгуультай нэг адилхан зүйл нь авлига албан тушаалын хэрэгт урьд нь шийтгэгдэж байгаагүй гэх шаардлага орж ирж байгаа. Мөн Эрүүгийн хуулиар ял эдэлж байгаа хүмүүс нэр дэвшихгүй. Өмнө нь бусад төрлийн гэмт хэрэг үйлдээд ялаа эдэлсэн хүмүүсийн хувьд хамаарахгүй. Ял эдэлж байгаа гэдэгт торгуулийн ялаа төлж дуусаагүй, хориход биеэр ял эдэлж байгаа, эсвэл нийтэд тустай ажил хийх ялаа эдэлж дуусаагүй бол нэр дэвшихгүй. Бусад хүмүүс нэр дэвшиж болно.

-Орон нутгийн сонгуульд хэдий хэмжээний хөрөнгө зарцуулагдахаар байгаа бол…

-Энэ хууль батлагдсаны дараа зардлын хэмжээ, тов, тойрог нэгдсэн байдлаар Их хурлын тогтоол гарч батлагдана.

-Эрүүгийн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийн тухайд малын хулгайтай тэмцэх хуульд хүний мал хулгайлсан л бол тоо харгалзахгүйгээр хорих ял эдлүүлэхээр шинэ хуульд заажээ. Өнчин ишиг хулгайлсан ч ял авах юм байна. Арай хатуу хууль болчихов уу гэх зүйл яригдаж байна….

-УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуун нарын 24 гишүүний өргөн барьсан мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх Эрүүгийн хуулийн зүйл заалтын ялыг хүндрүүлэх нэмэлт, өөрчлөлт батлагдсан. Олон тооны мал гэдэг тодорхойлолтыг өөрчилье. Бусдын малыг л хулгайлсан бол зургаан сараас таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял эсхүл зорчих эрхийг хязгаарлах ял эсхүл нийтэд тустай ажил хийлгэх ялын гурван сонголт байсан. Дээрх нэр бүхий гишүүдийн өргөн барьсан хуулиар зөвхөн хорих ялтай болгосон. Нэг ишиг хулгайлсан ч сонгох санкцгүй хорих ялтай болж байгаа юм. Хүндрүүлэх нөхцөл байдал нь өмнө нь бусдын олон тооны малыг хулгайлсан бол 2-8 жилийн хугацаагаар хорих ялтай байсан. Өмнө нь буюу энэ нэмэлт, өөрчлөлт батлагдахаас өмнө 24 бог, найман бодоос дээш тооны мал хулгайлсан нөхцөлд ял шийтгэлийг хүндрүүлж оногдуулдаг байсан. Түүнчлэн хулгайлсан малын тооноос үл хамааран дараахь байдлаар мал хулгайлсан бол бас хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзэж байгаа. Үүнд, бүлэглэн мал хулгайлсан, улсын хилээр нэвтрүүлсэн, машин механизм ашиглан ноцтой хор хохирол учруулан мал хулгайлсан бол хэдэн тооны мал хулгайлснаас үл хамааран хүндрүүлэх нөхцөлтэйгөөр буюу шууд хоёроос найман жилээр хорих ял шийтгэхээр тус тус тусгасан. Хамгийн онц хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн нь мал хулгайлах гэмт хэргийг зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэл үйлдэж байгаа бол эсхүл амьжиргааны эх үүсвэр болгож үйлдвэрлэл маягаар үйлдэж хулгайлж байгаа бол 5-12 жилийн ялтай болж байгаа. Мал хулгайтай тэмцэх хууль их чангарсан. Гэхдээ зөвхөн ял шийтгэлийн бодлогоор тодорхой төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэхээс илүүтэй урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэг гарахгүй байх нөхцөлүүдийг хангах, иргэд аж ахуйн нэгжүүдийн оролцоог нэмэгдүүлж байж тухайн төрлийн гэмт хэрэгтэй илүү тэмцдэг гэсэн олон улсын туршлага, шинжлэх ухааны зүй тогтол бий. Дээр нь урьдчилан сэргийлэхэд салбарын яам хууль зүйн яам Цагдаагийн ерөнхий газар холбогдох байгууллагууд түлхүү ажиллах ёстой. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хууль одоо тэнд ажиллах ёстой.

-Эрүүгийн хуулийн бас нэг нэмэлт, өөрчлөлтөөр хөөн хэлэлцэх хугацааг дахин тоолохоор боллоо. Энэ нь эрх зүйн үндсэн зарчмыг хөндөх эрсдэлтэй гэж үзэх хэсэг хуульчид байна…

-Сүүлийн үед сонин, телевиз, сошиалаар яриад байгаа хүмүүс бүгд судлаачид болчихож. Биднийг залуу багш байхад бид өөрсдийгөө судлаачид гэж ярьж чаддаггүй байсан. Одоо дипломтой болгон өөрийгөө судлаач гэж ярьж байна. Би энэ салбарт сүүлийн 20 гаруй жил ажиллаж байгаа хүн. Энэ бол Эрүүгийн эрхзүйн онолын маш нарийн ойлголт. Хөөн хэлэлцэх хугацаа гэдэг эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болох л хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацаа гэж үздэг. Эрүүгийн хариуцлага гэдэг төр гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг дуудаж авчраад ял шийтгэл оногдуулж болох тэр үйлдлийг эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх үйлдэл гэж байгаа юм. Эрүүгийн хариуцлага нь ял болон эрүүгийн хариуцлагын бусад төрлүүдээс бүрддэг. Өмнөх эрүүгийн эрх зүйд нэмэх нь ял тооцох, тооцохгүй хугацааг хамаатуулж ойлгодог байсан. Одоо бол ял болон эрүүгийн бусад төрлүүдийг хүлээлгэж байгаа ойлголтыг Эрүүгийн хариуцлага хэлж байгаа юм. Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж болох боломжит хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацах гэж үздэг. 2017 оны долдугаар сарын 1-ний өдрийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гэмт хэрэг үйлдсэн өдрөөс анхан шатны шүүхийн шийдвэр хуулийн хүчин төгөлдөр болох хүртэлх хугацааг хөөн хэлэлцэх хугацаа гэж энэ хооронд тоолно гэж үзсэн. Энэ зөвхөн манайд орсон ч жишээ биш. Одоогийн ОХУ-ын Эрүүгийн эрх зүйд яг ийм зохицуулалт үйлчилж байгаа. Яагаад энэ өөрчлөлт орсон гэхээр баасан гаригийн баривчилгаа, шударга ёсны хонгил, улсын ерөнхий прокуророос авахуулаад хууль шүүхийнхэн нийлж бусдыг он удаан жил эрүүдэн шүүж тамладаг процессууд нөлөөлсөн. Үүнийг маш тодорхой хугацаатай болгоё гэдэг агуулгаар тухайн үед зарчмын зөрүүтэй санал гаргасан гишүүд оруулсан юм шиг байгаа юм. Ингээд энэ нь олон төрлийн хэргүүд ял завших гээд байна гэдэг олон нийтийн тулгаралтай тулаад бид ч бас 2018 оны гуравдугаар сарын эхээр би хууль зүйн сайдад зөвлөгөөн зохион байгуулж зөвлөмж хүргүүлж байсан. Хууль зүйн яамнаас энэ орж ирэх гэж жил долоон сарын нүүр үзэж байж өнгөрсөн оны аравдугаар сард энэ хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн баригдсан. Энэ өөрчлөлтөөр гэмт хэрэг үйлдсэн өдрөөс эрүүгийн хэрэг үүсгэж яллагдагчаар татах хүртэл тоолоё. Үүнээс хойш хөөн хэлэлцэх хугацаа ярихгүй байя. Энэнээс хойших хугацааг мөрдөн шалгах хугацаа гэж тодорхойлъё. Хэргийг байцааж мөрдөж шалгаж шийдэх хугацааг мөрдөн шалгах хугацаа гэж тодорхойлъё гэх өөрчлөлт орсон. Хөөн хэлэлцэх хугацаа гэмт хэргийнхээ хүнд хөнгөнөөс шалтгаалаад янз бүр байгаа. Мөрдөн шалгах хугацаа нь тухайн төрлийн гэмт хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг хоёроор үржүүлсэнтэй тэнцүү байя. Бүх хүн хуульч биш учраас хэлэхэд зарим төрлийн хэрэг дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй. Хүн төрөлхтний эсрэг үйлдсэн гэмт хэргүүд дээр хөөн хэлэлцэх хугацаа тоолдоггүй.

1966 онд иргэний эрхийн болон улс төрийн факт гэж том факт батлагдсан. Энэ фактад Монгол Улс 1974 онд нэгдэж орсон. Энд хүн гэм буруугаа шударга шүүхээр шүүлгэх ёстой. Шударга шүүхээр шүүлгэсэн тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагад буцааж татаж шалгаж болохгүй. Гэм буруугаа шударга шүүхээр шүүлгээгүй тохиолдолд эрүүгийн хариуцлагад хөөн хэлэлцэх хугацааг дахиж тоолж шалгаж татаж болно гэсэн зохицуулалт байгаа. 2005 онд Монгол Улс авлигын эсрэг конвенцид нэгдэж орсон. Энэ конвенцийн 14 дүгээр зүйлд хөөн хэлэлцэх хугацааг албан тушаалын гэмт хэрэг дээр хөөн хэлэлцэх хугацааг уртаар тоолох, дахиж тоолох, шударга шүүхээр авлига албан тушаалтны гэмт хэрэгтнүүдийг шүүлгэх үүргийг нэгдэн орсон улс нь хүлээсэн. Энэ бол онолын асуудал. Эрүүгийн эрх зүйд материаллаг хэм хэмжээ, процессын хэм хэмжээ гэж байдаг. Материаллаг хэм хэмжээг буцааж хэрэглэж болдог. Буцааж хэрэглэхдээ тухайн шийтгүүлэх гэж байгаа иргэнд ашигтай байдлаар буцааж хэрэглэж болдог. Аль хууль нь тэр хүний эрх зүйн байдлыг дээшлүүлж байна, тэр хуулийг ашиглаж болдог. Хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох аргачлал бол Эрүүгийн эрх зүй дэх процессын хэм хэмжээ. Процессын хэм хэмжээг буцаан хэрэглэх тухай ойлголт байдаггүй. Тийм учраас бид онолын хувьд ч олон улсын практикийн хувьд ч эрүүгийн эрх зүйд олон жил тогтсон уламжлалыг зөрчөөгүй. Би энэ бүхнийг судлаачдад хандаж хэлж байгаа юм.

-Авлигын хэрэгт холбогдож, улсад их хэмжээний хохирол учруулсан нь тогтоогдсон улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэг нь хаагдсан. Эдгээр хүмүүс дахин шалгагдана гэсэн үг үү?

-Тийм. Эрүүгийн хуулийн 1.10-т өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 31.13т өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль баталсан. Уг журмын хуулиар шүүхийн шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэх үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөн 2017 оны долдугаар сарын 01-нээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд прокурорын шатанд хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээн шалгах, мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг зогсоож сэргээн шалгахаар болж байгаа. Одоо бүх төрлийн шалгагдаж байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацаа энэ хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлмэгц зогсоно.

-Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа нэрийдлээр албан тушаалын нөлөөгөө хууль бусаар ашиглах гэдэг гэмт хэргийг эрх баригчид алга болгочихсон. 2017 онд энэ зүйл заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасчихсан учраас ЖДҮ-ийг дэмжих сантай холбоотой асуудал дээр хууль хүчгүйдэж байна гэх зүйл яригддаг…

-Х.Тэмүүжин дандаа хүн гүжирдэж гүтгэдэг хүн. Шууд хэлэхэд Х.Тэмүүжингийн хийсэн бүх балгуудыг засах гэж дөрвөн жил зүтгэж байна. Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан нь үнэн юм бол ёс зүйтэй, этиктэй байх ёстой. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 22 дугаар зүйлийн 1-т найруулгын хувьд нэгтгэж аль алийг нь давхар зохицуулж байгаа юм. Эрх мэдэл албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэж Х.Тэмүүжингийн хэлж байгаа нь 22.2 албаны эрх нөлөөгөө урвуулан ашиглах гэх адилхан агуулгатайг бид шинэчлэн найруулж оруулсан. Нийтийн албан тушаалтан албан үүрэг бүрэн эрх албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, эсхүл зориуд хэрэгжүүлэхгүй байж өөртөө, бусдад давуу байдал бий болгосон бол нийтийн албанд томилогдох эрхийг 2-5 жил хүртэлх хугацаагаар хасаж 5400 нэгжээс 27 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсвэл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Нийтийн албан тушаалтан бүрэн эрх албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж их хэмжээний хохирол учруулсан бол нийтийн албанд томилогдох эрхийг 2-5 жил хүртэлх хугацаанд хасаж 5400 нэгжээс 27 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсвэл 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, 1-5 жилээр хорих ял шийтгэнэ гэж байгаа юм. Агуулга нь арай өөр. Энэ зүйлийн 1.2-т заасан гэмт хэргийг улс төрд нөлөө бүхий этгээд үйлдсэн бол нийтийн албан тушаалд томилогдох эрхийг 5-8 жил хүртэлх хугацаагаар хасаж 10 мянган нэгжээс 40 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эвсэл 2-8 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ гэж байгаа. ЖДҮ-ээс зээл авсан хэргээр бүгд шүүхээр орж байгаа. Монголын парламентын түүхэнд хамгийн олон хүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхээр орж ирэхээр яллагдагчаар татаад явж байгаа. Ингэж голгүй гүтгэж болохгүй. Харин Х.Тэмүүжин олон хуулийн гажуудал үүсгэж төрд маш их хэмжээний хохирол учруулсныхаа төлөө уучлал гуйх ёстой. Х.Тэмүүжин дотоодын цэргийг байхгүй болгосон. Улс аюулгүй оршин тогтноё гэвэл цагдаагийн байгууллагатай зэрэгцээд үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, дотоодод үүссэн нийтийн үймэн самууныг дарах зорилготой үндэсний гвардууд байдаг. Энийг аль улсын захиалгаар юм бүү мэд. Татан буулгасан. Цэргийн тусгай албан хаагчийн эмнэлгийг хэн татан буулгаж улсад тэр олон тэрбум төгрөгний хохирол учруулсан юм. Зөрчлийн хуулийг Х.Тэмүүжин санаачилж батлуулсан. Эцэс сүүлдээ нэр нь над дээр явж байгаа. Өнөөдөр хохирлынх нь хэмжээг хоёр дахин бууруулж батлуулчихаад байхад буруу нь бидэнд тохогдоод байгаа. Маш хариуцлагагүй буруу ажиллаж Зөрчлийн хууль оруулж ирж нийгмийн харилцаанд донсолгоо үүсгэсэн. Одоо бид шинэчилсэн найруулгыг нь бэлдэж байна.

-Эрүүгийн хуульд гүтгэх заалт орсон нь олон нийтийн дунд шүүмжлэл дагуулж байгаа. Сэтгүүлчдийн хэлэх эрхэд халдаж байна гэх шүүмжлэл ч байна. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Илтэд худал мэдээлэл олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацсан бол торгуулийн ялтай болгосон. Хэн нэг сэтгүүлчийг хорих тухай ямар ч зохицуулалт байхгүй.

УИХ-ын гишүүн, Гадаад харилцааны дэд сайд, Сангийн сайд асан Баярбаатарын Болорынд өнжлөө. Гэрийн эзэнтэй ярьж тохирсны дагуу бидэртлэн ирсэн нь энэ. Бяцхан жаалууд хэдийнэ амтат нойрноосоо сэрсэн бололтой аавынхаа хамтаар хаалгаа тайлан угтав. Хүүхдийн инээд хөөр, цовоо цолгиун дуу цангинасан, халуун дулаан гэр бүл ажээ. Аав, ээжийнхээ болоод бяцхан үрсүүдийнхээ зургийг хоймор юугаан залсан нь хараа булааж байлаа. Өөрсдийнх нь залуу үеийн зургууд ч тэнд үзэгдэнэ. Ховор нандин ботиуд нүд хужирлаж байсныг ч онцлох нь зүйтэй. Гэрийн эзэгтэй гал тогоондоо өглөөнийхөө цайг бэлтгэж, хүүхдүүд нь өрөөндөө шуугилдах аж. Өнгөрсөн парламентад Сангийн сайдын хариуцлагатай албыг хашиж явсан Б.Болор зургаан хүүхдийн аав, өнөр бүлийн эзэн юм.

Тэрээр улс төрөөс багахан хөндийрсөн энэ хугацаандаа төрөлх сургууль болох Орос гуравдугаар сургуульдаа математикийн хичээл зааж, хүүхэд ахуйн мөрөөдлөө биелүүлэн даруухнаар аж төрж байна. Юун түрүүнд багшлах ямар санагдаж байгаа талаар нь сонирхон асуувал “Өмнө нь их, дээд сургуулиудад багшилж байсан удаатай. Энэ удаад сургуулиас хүсэлт тавьсны дагуу багшилж байна. Дунд сургуульд тун өвөрмөц байдаг юм байна. Манайх бүх хичээлээ орос хэл дээр заадаг онцлогтой. Багш нар болон шавь нар маань намайг монгол гэхээс илүү буриад хүн гэж боддог байсан. Би нэрээ Борис гээд хэлчихсэн юм чинь арга ч байж үү дээ. Одоо бол бүгд мэддэг болсон л доо” гээд инээд алдах нь тэр. Тэрээр их шогч хүн болох нь энэ мэт зүйлээс анзаарагдах аж.

Б.Болор Архангай аймгийн Чулуут сумын уугуул ч хотод өсөж, торнижээ. Бусдын л адил зуны амралтаараа нутагтаа очиж зусдаг байж. Байгалийн сайхныг мэдэрч, эрх дураараа тоглон нааддаг байсан учир зуны амралтаа тэсэн ядан хүлээдэг байсан хэмээн тэрээр дурсав. Нэгэн сонин тохиолдлыг онцлоход Б.Болорын өвөө, аав хоёр нь мөн л сайдын алба хашиж байжээ. Б.Болор сайдын өвөө Сэд-Очир нь Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны орлогч сайд, Ой модны аж үйлдвэрийн яамны орлогчоор ажиллаж байсан түүхтэй. Харин аав С.Баярбаатар нь Үйлдвэр худалдааны сайдаар ажиллаж байжээ. Тиймдээ ч Б.Болор нь гурван үеэрээ сайдын албыг хашиж, төр түшилцсэн ховорхон хувь тохиолын эзэн юм. Түүний аав цахилгааны инженер мэргэжилтэй хүн байсан бол ээж Батзаяа нь төгөлдөр хуурч мэргэжилтэй аж. Хөгжим бүжгийн сургуульд олон жил багшилсан тэрээр ач охидууддаа хэдийнэ төгөлдөр хуур зааж эхэлсэн болохыг гэрийн эзэн онцолж байлаа. Мөн гэрт нь залрах бяцхан төгөлдөр хуур ч үүнийг илтгэж байв.

Б.Болорыг 12 настай байхад ардчилсан хувьсгал өрнөж бүхий л зүйл өөрчлөгдөн шинэчлэгджээ. Математикийн хичээлдээ толгой өвддөггүй, дээрээс нь ардчилсан зах зээлийн эдийн засгийг сониучирхан ажигласан түүнд эдийн засагч мэргэжил сонгох хүсэл, эрмэлзэл төрсөн нь лавтай. Ийнхүү Бельгийн вант улсын Европын их сургуулийг Эдийн засагч мэргэжлээр дүүргэж богц дүүрэн эх орондоо иржээ. Түүний ажлын гараа “НИК”-ээс эхтэй. Гадны их сургуульд эдийн засагт мэргэжлээр төгссөн, англи, орос, франц хэлээр төвөггүйхэн ярих чадвартай хэмээн өөрийгөө ихэд тоож байсан ч анхны ажлын байран дээрээ гараад ихийг сурч, мэдсэн гэдгээ тэрээр нуулгүй хуучилсан юм. Тэрээр 1998-2001 он хүртэл “НИК”-д ажиллаж, шилдэг боловсон хүчин болтлоо хүлээн зөвшөөрөгдөж чаджээ. Улмаар “НИК”-ээс гарч, өөрийн гэсэн бизнесээ эхлүүлсэн байна.

Тэрээр бизнесийн орчныг сайтар мэддэг, басхүү хэлний мэдлэг өндөр чадвараа ашиглан “Гарьд Тур” хэмээх аялал жуулчлалын ХХК-ийг үүсгэн байгуулжээ. Хамгийн анхны жилээ 80 жуулчин хүлээж авч, тэр бүрийг тосохоор хүлээн зогссон үе нь түүнд үлдсэн сайхан дурсамжуудын нэг. Компаниа хөл дээр нь босгохын тулд жолооч, орчуулагчийн үүргийг өөрөө л хамтад нь гүйцэтгэдэг байж. Мэдээж аливаа хичээл зүтгэл хүнийг хоосон орхино гэж үгүй. Хичээсний дүнд тэрээр амжилтад хүрч 5000 гаруй жуулчин хүлээж авдаг, 100 гаруй ажилчинтай, Монголдоо дээгүүрт бичигдэх аялал жуулчлалын компанийг бий болгож чаджээ. Энэ бүхэнд түшиг тулгуур, нөмөр нөөлөг болдог ханийнх нь үүрэг оролцоо чухал байсныг тэрээр онцолсон юм. Б.Болор “Хувийн бизнес маань хөлөө олж аяндаа амьдрал жигдрээд ирсэн. Түүнээс хойш хувийн амьдралдаа илүүтэй анхаарч хөөрхөн үрсүүд минь мэндэлсэн дээ” хэмээн инээмсэглэсэн юм.

Тэрээр Ардчилсан намын гишүүн болоод 20-иод жилийн нүүр үзжээ. Намын үйл ажиллагаа, улс төрд илүү гүн гүнзгий оролцдог болсон үе нь 2008 он. Тухайн үед Ардчилсан намаас Архангай аймагт дэвшиж байсан гишүүдээ дэмжин ажиллаж байж. Мөн онд хамтарсан Засгийн газар байгуулагдахад Гадаад харилцааны дэд сайдын албыг хашсан байна. Хэдий шинэ салбар мэт боловч тун хурдан арга барилаа олж чадсан гэдгээ тэрээр онцлов. Мөн хийсэн ажлуудынхаа талаар “Залуучуудыг дэмжих санаачилгыг гаргаж ажилласан. Зарим уламжлалт арга барилыг солих оролдлого хийсэн. Гуравдагч хөршийн бодлогыг илүү хөгжүүлэх гэж оролдсон. Түүнийг ойлгодог, гуравдагч хөршүүдэд боловсрол эзэмшсэн залуусыг дээш нь гаргахыг хичээсэн. Газрын орлогч, захирлуудын албанд залуучуудыг томилж байлаа. Тэд маань өнөөдөр ч аль засаг байгаагаас үл хамааран маш сайн ажилласаар байна. Мөн тухайн үед гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөрийн ажлын хэсгийг ахалж, УИХ-аар оруулж батлуулж байв. Түншлэл хамтын ажиллагааны хэлэлцээр гэж Монгол Улсын Европын Холбоотой хийсэн хэлэлцээрийг Гадаад харилцааны болон бусад яамдын залуустай хамтраад, өөрөө Монголын талыг нь ахалж жил хагасын дотор Европын холбоотой хийж байлаа. Энэ түүхэн хэлэлцээрийг хийсэн багаар бахархаж явдаг юм” хэмээн товч дурдсан.

Улмаар Б.Болор нь 2012 оны сонгуульд нэр дэвшиж, ялалт байгуулан Засгийн газрын гишүүн тэр дундаа Сангийн сайдын бэрх албыг хариуцан ажиллажээ. Мэдээж энэ хэмжээнд дэвшин ажиллахад түүний эзэмшсэн мэргэжил, идэвх оролцоо, ажлын туршлага нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Сангийн сайдын албыг хашиж байх үедээ төсвийн шинэчлэл, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль, НӨАТ-ын тухай хууль, орон сууцны ипотекийн зээл, “Сайн малчин” хөтөлбөр, “Сайн оюутан” хөтөлбөр, “Сайн хашаа” хөтөлбөр зэрэг ажлуудыг гардан хийж, дэмжин ажиллажээ. Түүнээс өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл байдлын талаар асуухад “Бид популизм гээчээс салах цаг болсон. Энэ нь аливаа улсын хөгжлийн замд заавал тохиолддог. Гэхдээ Монгол Улсын хувьд хангалттай. Манай намынхан хийсэн ажлаа ам булаалдан сайрхан ярьдаггүй. Яривал хийсэн зүйл бидэнд олон бий. Гэтэл одооны эрх баригчид хийхээсээ илүү ярих, тэр дундаа ард түмэн гэж хашгирах, улстөржих байдал нь давамгайлжээ. Угтаа хүн урдах ажлаа л яв цав хийх ёстой шүү дээ. Тэд өнөөдөр ард түмний халаасанд гараа дүрэхээс өөрийг хийж чадахгүй л байна” гэсэн юм.

Түүний хувьд “Биеэ засаад гэрээ зас. Гэрээ засаад төрөө зас” гэх үгийг зарчмаа болгодог аж. Залуучуудад ч хэрэг болгон захидаг байна. Өөрийн наад захын хэрэгцээгээ хангаж чадахааргүй байж ямар ч ашиг сонирхлын зөрчилгүйгээр улс төрд зүтгэнэ гэдэг өрөөсгөл гэдгийг ч тэрээр хэлэв. “Оюутны ширээнээс шууд улс төрч болж байгаа хүмүүс бол өнөөх цүнх баригчид л байх. Тэд төд удалгүй л тэрбумтан болчихсон явж байдаг. Энэ өөрөө тун буруу зарчим. Манай намд энэ нь харьцангуй өөр байдаг. Ядаж ТҮЦ ч болов ажиллуулаад үзсэн, өөрийнхөө хэрэгцээг улс төртэй, төргүй аваад явчихдаг хүмүүс АН-д олон бий. Төрийн тэргүүний жишээ ч үүнийг батлах байх. Намайг хүмүүс залуугаараа сайд, дарга хийлээ л гэдэг юм. Миний хувьд хувийн амьдралаа цэгцэлчихээд, хэнээс ч гуйхааргүй амьдрахаар болчихоод улс төрд орсон юм шүү дээ” гэж байв.

Улс төрд бужигнаж түүнээс гэнэт хөндийрөх нь ямар санагдсан талаар тодруулахад “Нэгэнт сонгуульд ялагдсан учир хөндийрч л таарна. Гэхдээ ор тас хөндийрсөн зүйл байхгүй. Ардчилсан намын бүлэгт зөвлөхөөр ажиллаж байна. Намынхаа Санхүүгийн бодлогын зөвлөл болон Улс төрийн зөвлөлийн гишүүнээр ажилладаг. Өмнөх үеэ бодоход гэр бүлдээ зарцуулах цаг зав илүү болсон нь мэдээж” хэмээн хариулсан. Биднийг яриа өрнүүлж байх зуур отгон хүү Б.Тамир нь аавдаа хэдэнтээ ирж эрхлэв. Саад болгохгүйн тулд нөгөө өрөөнд оруулъя гэсэн ч уйлсаар л аавыгаа зорих аж. Нүдэндээ нулимс бөмбөрүүлсээр аавдаа ирж, дуулгавартай гэгч нь налан суух нь өхөөрдөм. “Энэ хүнийг л их эрхлүүлж байна даа” гээд хүүгээ үнсэж байлаа.

Эднийх гурван хүү, гурван охинтой. Том хүү Б.Гарьд нь Канадад бакалаврын чиглэлээр суралцдаг бол удаахь хүү Б.Тэмүүлэн, охин Б.Намуун, Б.Мишээл, нар Орос гуравдугаар сургуульд сурдаг. Түүний дараагийн охин Б.Дөлгөөн цэцэрлэгт хүмүүждэг. Харин хамгийн отгон нь Б.Тамир хүү юм. Гэрийн эзэн “Хүүхдүүд маань гэртээ арай өөр нэртэй. Жинхэнэ нэрээ сургуульд ороод л бараг мэддэг болдог. Жишээ нь, хамгийн томоо Лхүндэв гэдэг. Дараагийнхаасаа Жанчив, Бурам, Дэчин, Дэнсээ гээд явна. Хамгий багыг Гунгаа гэдэг. Би өөрөө их хошин хүн л дээ. Энэ хэдийгээ өхөөрдөөд л ингээд нэрлэчихдэг юм. Эд маань энэ нэрэндээ дасчихсан, жинхэнэ нэрээр нь дуудвал бараг мэдэхгүй шүү” гэлээ. Мөн тэрээр“Хүүхдүүдээс минь дөрөв нь надтай адилхан. Гэхдээ над шиг бор арьстай нь отгон хүү минь л юм. Бусад нь ээжийнхээ адил цайвар царайтай. Хүүхдүүдээ өөртэйгөө адилхан гэхээр хүмүүс таниас өөр, ээжтэйгээ адил байна гэдэг юм. Харин багын зургийг минь үзээд нээрээ тийм байна шүү гэх нь олон. Мэдээж 40 настай хар хүү хоёр настай бяцхан амьтантай яаж дүйх билээ дээ” хэмээн инээд алдав. Энэ үед охин Бурам нь “Би гэрээсээ ганцаархнаа давхраагүй” хэмээн аавдаа эрхлэнгүй хэлэхэд “Орчин үед давхраагүй охид мода болно гэсэн. Гэлээ ч миний охин чинь хөөрхөн шүү дээ” гээд аргадангуй хэлж байлаа.

Хүүхдүүд нь тун дуулгавартай болох нь хугас өдрийг өнгөрүүлэхэд л бэлхнээ анзаарагдаж байлаа. Хоолны ширээнийхээ сандал дээр Намуун, Мишээл хэмээн нямбай гэгч нэрээ бичжээ. Үймэж шуугихгүйгээр өглөөний цайгаа тухлан уух нь хэдийнэ дадсан болохыг харуулна. Тэд оройны 21:00 цаг гэхэд орондоо орж, унтацгаадаг хэвшилтэй. Тиймдээ ч өглөө эртэч шувуухай мэт цовоо цолгиун байхаас яах билээ. Аав нь хүүхдүүдийнхээ эрүүл чийрэг биетэй спортлог байхыг онцгойлон үздэг бол ээж нь боловсрол, соёл талыг анхаардаг байна. “Намайг одоо харсан хүн спортлог гэж хэлэхгүй л байх. Би ч багадаа спортод хорхойтой, их ойр өссөн. Манай хүүхдүүд намайг дуурайгаад хоккей тоглох дуртай. Охин минь банди нартай нэг баг болон хоккей тоглож, шагнал ч хүртээд амжсан. Хүмүүс охин хүүхдийг яах гэсэн юм л гэдэг юм. Миний хувьд хүүхэд, өөрийн дур сонирхолтой зүйлээ хийх нь тийм ч буруу зүйл гэж боддоггүй” гэлээ.

Түүний гэргийг Б.Энхцэцэг гэдэг. Тэрээр Увс аймгийн гаралтай, хотын уугуул. Түүний аавыг Дамбын Баянсан гэдэг. Барилгын инженер мэргэжилтэй тэрээр улс орныхоо бүтээн байгуулалтад ухамсарт амьдралынхаа 30 гаруй жилийг зориулсан байна. Харин түүний ээж “Говь” үйлдвэрт оёдолчноор ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтад гарчээ. Б.Энхцэцэг япон хэлний орчуулагч, нягтлан бодогч мэргэжилтэй. Намбалаг дөлгөөн аальтай, үзэсгэлэнт энэ бүсгүй зургаан хүүхдийг өсгөн хүмүүжүүлэх, гэр бүлээ халамжлах хариуцлагатай, хүндхэн албыг хашихын зэрэгцээ хувийн бизнес, сурч боловсрохдоо давхар анхаарч чаддаг сүйхээтэй, хөдөлмөрч нэгэн. Түүнээс энэ бүхнийг хэрхэн амжуулдаг талаар нь лавлахад “Зарим хүмүүс анхны хүүхдээ гаргаад л төвөгшөөгөөд эхэлчихдэг юм шиг санагддаг. Тэгж бодохын оронд хүүхдээ бүр багаас нь л зөв хэмнэлээр өсгөчих хэрэгтэй. Орой тогтсон цагт нь унтуулах ч гэдэг юм уу зөв хэмнэлийг дадал болгочихвол тийм ч хэцүү зүйл байхгүй. Хүүхдүүд маань хэзээ нэгэн өдөр бидний адил ээж, аав болох учир сайн л бүх болгож хүмүүжүүлэхийг хичээдэг” гэж байлаа.

Тэдний танилцсан түүхийг сонирхоход Б.Болор “Манай хүн ч юу гэж намайг тоохов. Би л эргүүлсэн байх. Байх ч гэж би л эргүүлсэн л дээ. Одоо л томроод байгаа болохоос биш” хэмээн инээх нь тэр. “Шууд яваад очихоор намайг тоохгүй байх гэж бодоод найзаар нь дамжуулан танилцсан юм. Тэр тактик ч их амжилттай болсон. Сүүлдээ би ч таалагдаж эхэлсэн юм байлгүй. Утсаар их ярьдаг боллоо. Ойр ойрхон уулзаж дөрөв, таван цагаар ярьж суудаг ч болов. Ингэж явсаар л гэр бүл болцгоосон доо” гэлээ. Тэд гурван хүүхэдтэй болно хэмээн ярьдаг байсан ч бурхан хайр хишигээ харамгүй хайрлаж зургаан үрсийн ээж, аав болжээ.

Гэрийн эзнээс өв дамжигдан ирсэн эрхэм, үнэт зүйл тань юу вэ хэмээн асуухад “Надад үнэтэй өв хөрөнгө өвлөгдөж ирээгүй. Гагцхүү номыг шимтэн уншдаг дадал аав, ээжээс минь надад өвлөгдөн ирсэн үнэт зүйл” хэмээн итгэл төгс хариулсан. Түүний аав С.Баярбаатар хүү, охин хоёроо багаас нь номын амтанд оруулж өсгөжээ. Энэ талаар Б.Болор “Манайх нэг өрөө байранд амьдардаг байлаа. Гэрийн 25-30 хувийг эзэлдэг том номын шүүгээ байдаг байсан. Нэг номоо уншаад дуусахаар аав минь дараагийн номыг сонгож өгдөг байв. Намайг найман настай байхад Жюль Вернийн найман ботийг бүгдийг нь орос хэл дээр уншуулж байлаа. Энэ бүхнээс миний ерөнхий мэдлэг тун сайжирсан гэж боддог. Өнөөдөр хэнтэй ч ямар ч сэдвээр ярилцах хэмжээнд гэж хэлж болно. Хүн бүхнийг төгс мэдэх албагүй ч аливаа зүйлийн зах зухыг ойлгодог байх нь чухал. Энэ бүхний суурийг аав минь тавьж өгсөн. Энэ нь орос сургуультай ч холбоотой. Тиймдээ ч би хүүхдүүдээ өөрийн төгссөн сургуульдаа явуулдаг юм. Орос хэлийг төгс эзэмшсэн хүн дараа, дараагийн хэлүүдийг түүртэлгүйгээр сурдаг. Зөвхөн англи хэл сурсан хүүхдэд дараагийн хэлийг сургах бараг боломжгүй” гэж байлаа.

Сайд асан Б.Болорын хувьд УИХ-ын сонгуульд оролцох хүсэлтээ намдаа өгөөд байгаа гэсэн. Хэрэв нам нь дэмжвэл сонгуульд өрсөлдөх бодолтой байгаа гэдгээ хэлж байв. Тэрээр “Энэ удаад нам харгалзахгүйгээр мэдлэг боловсролтой, эрүүл хүмүүсийг дэвшүүлж, тэр хүмүүсийг иргэд сонгох хэрэгтэй. Өнөөдөр үе солигдох шаардлага аль ч намд гарч ирж байгаа учир түүхэн сонгууль болох болов уу. Ардчилсан намын зүгээс хувийн хэвшлийг дэмжих, иргэдийг хэрхэн ажилтай, орлоготой болгох вэ гэдэгт л анхаарах ёстой гэж харж байна” гэж байлаа. Энэ хүрээд бидний халуун дулаан яриа өндөрлөсөн юм.

Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцох, осол гаргах зөрчил буурахгүй байгаа. Он гарсаар согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцсон 877 тохиолдол бүртгэгджээ. Үүний дийлэнх нь төрийн алба хаагчид байгаа аж. Энэ талаар Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн мэргэжилтэн, цагдаагийн ахлах дэслэгч Ч.Чимэдбаттай ярилцлаа.

---

-Согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчил буурахгүй байх шиг. Энэ төрлийн хэргийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Зөвхөн 2019 онд Тээврийн цагдаагийн албанд 25302 зам тээврийн осол бүртгэгдсэн. Ослын улмаас 561 хүн нас барсан. 49 хүүхэд нас барсан. Өнгөрсөн онд цагдаагийн алба хаагчид гудамж замын хяналтаар согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 34591 зөрчлийг илрүүлж ажилласан. Үүнээс 6851 иргэнийг шүүхээр оруулж 7-30 хоногийн баривчилгаанд явуулах шийтгэл оногдуулсан. Эмэгтэйчүүд согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ жолооны ард суух зөрчил их гаргаж байна. 2019 онд 6400 эмэгтэй согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ замын хөдөлгөөнд оролцсон зөрчлийг илрүүлсэн. Өдөрт л 20 орчим эмэгтэй согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож байсан гэсэн үг шүү дээ. Үүний 2400 нь давтан үйлдэлтэй байгаа. Шүүхээр орж таслуулчхаад дахин согтуугаар жолоо бариад байна.

-Он гарсаар согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож зам тээврийн осол гаргасан хэдэн тохиолдол бүртгэгдэв?

-Зам тээврийн осолд холбогдсон 34 согтуу жолооч байна. Он гарсаар зам тээврийн ослын улмаас 135 иргэн хүнд хөнгөнөөр гэмтэл авсан байна. Үүний 14 нь нас барсан. Амь насаа алдсан иргэдийн тал орчим хувь нь согтуурсан үедээ жолооны ард суусан хүмүүсийн буруутай үйлдэлтэй шууд хамааралтай байгаа юм.

-Согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодохоос урьдчилан сэргийлэх, согтуу жолооч зам тээврийн осол үйлдэхээс өмнө илрүүлэх тал дээр Тээврийн цагдаагийн албанаас ямар ажил арга хэмжээ зохион байгуулж ажиллаж байна вэ?

-Дээр дурдсан зөрчлүүдийг цагдаагийн алба хаагчдын гудамж замын хяналтаар илрүүлсэн. Цагдаагийн хяналтаас гадуур согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчил олон байгаа. Бид нийслэлийн хэмжээнд хяналт шалгалтаа шөнийн цагаар хөдөлгөөнт байдлаар явуулж байна. Нарны зам, уулын зам, Энхтайвны өргөн чөлөө, Залуучуудын гудамж зэрэг замуудаар аль нэг чиглэл рүү зорчиход нэг уулзвар дээр нь л цагдаагийн алба хаагч тээврийн хэрэгслийг зогсоож шалгах хэлбэрээр зохион байгуулалтад орж ажиллаж байгаа. Иргэд шөнийн цагаар дэлгүүр гэрийн хооронд, эсвэл хүн тосох гэх мэт зорилгоор согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож осол гаргах тохиолдолд их байдаг. Шөнийн цагаар хөдөлгөөн сийрэг үед тээврийн хэрэгсэл хурд хэтрүүлж замын хөдөлгөөнд оролцох гээд байдаг учраас хүний амь настай холбоотой, ноцтой осол үйлдэгдэх өндөр эрсдэлтэй байдаг. Үүнээс урьдчилан сэргийлж цагдаагийн алба хаагчид хөдөлгөөнт байдлаар эргүүлээ зохион байгуулж ажиллаж байна. Цагдаагийн алба хаагч хаана ч ил болон далд хэлбэрээр хяналт шалгалт хийгээд явж байж болзошгүй гэж иргэд ойлгож болно.

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож буй иргэдийн насжилт судалгаанаас яаж харагдаж байх юм?

-Янз бүр. Өнгөрсөн долоо хоногт согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолоочийг илрүүлэхэд 35 орчим настай залуу өөрийгөө хянах чадваргүй согтчихсон явж байгаа юм. Гурван настай охин нь хажууд нь суучихсан. Энэ зөрчлийг илрүүлж шалгаж байна. Согтуу жолооч нар замын хөдөлгөөнд дүрмээрээ оролцож байгаа иргэдийн амь насанд заналхийлж байгаа үйлдэл. Согтуу жолоочийн балгаар гэр бүлээрээ амь насаа алдаж, хөдөлмөрийн чадваргүй болсон тохиолдол ч бүртгэгдэж байсан шүү дээ.

-Төрийн алба хаагчид согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчил өдөрт 20,30-аараа бүртгэгдэж байгаа тоон мэдээлэл байсан. Хэд хэдэн удаагийн давтамжтайгаар зөрчил гаргасныг алба хаагчид илрүүлсэн байсан. Энэ төрлийн зөрчилд хүлээлгэх шийтгэл нь зөөлөн байна уу. Бууруулах тал дээр та бүхэн хэрхэн ажиллахаар төлөвлөж байна вэ?

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодвол Зөрчлийн тухай хуульд заасны дагуу 400 мянган төгрөгөөр торгож, жилийн хугацаанд тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг хасах шийтгэл оногдуулдаг. Тухайн Зөрчлийн давтан үйлдсэн тохиолдолд шүүхээр оруулж 7-30 хоногийн хугацаанд баривчилгаа буюу биеэр эдлэх арга хэмжээг оногдуулж ажиллаж байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон зөрчлүүдийг судлаад үзэхэд олонхыг нь төрийн алба хаагчид эзэлж байгаа. Төрд алба хааж байгаа хүмүүс согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож яваад зам тээврийн осол хийсэн хэд хэдэн тохиолдол бүртгэгдсэн. Тээврийн цагдаагийн албанаас төрийн алба хаагчид согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, осол хийсэн тохиолдолд байгууллага руу нь албан тоот бичиг явуулдаг болохоор ярилцаж байна. Байгууллага нь согтуурсан үедээ тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцсон алба хаагчдаа арга хэмжээ авдаг, ажилтнуудад энэ төрлийн зөрчил гаргахгүй байх тал дээр анхаарч сургалт семинар зохион байгуулаад явбал зөрчил буурна гэж харж байгаа. Энэ ажил судалгааны хүрээнд л явж байна.

-Төрийн албан хаагчаас гадна дуучид, жүжигчид согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцох тохиолдол байдаг. Сая кино урлагт хөл тавиад буй жүжигчин Г.Ананд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож бусдын амь насыг хохироосон шүү дээ?

-Олны танил жүжигчин зам тээврийн осол гаргасан гэх мэдээлэл нийтэд тараад байгаа. Бидний тухайд бол жүжигчин олны танил гэж мэдээгүй. Энэ сарын 16-ны өдөр Хан-Уул дүүрэг Их Монголын гудамжинд Benz g class маркийн автомашин toyota premio маркийн автомашинтай мөргөлдсөн зам тээврийн ноцтой осол өглөөний 06:00 цагийн орчимд гарсан. Toyota premio маркийн авто машины жолооч 45 настай А ослын улмаас амь нас нь хохирсон. Benz g class маркийн тээврийн хэрэгслийн жолоодож явсан А гэгч нь 1 бүхэл 83-ын согтолттой байсан. Самбаачлах хугацаа байхгүй, сэтгэн бодох чадвар удаан, сэтгэлийн хөөрөл их өндөр, үг ярианы тухайд цэгцгүй ойлгомжгүй болчихсон байсан. Ийм зэргийн согтолттой бол тээврийн хэрэгслээр битгий хэл явганаар замын хөдөлгөөнд оролцох чадамжгүй болчихсон гэж ойлгож болно.

-Олон улсад энэ төрлийн зөрчилд ямар арга хэмжээ авч ажилладаг юм бэ. Манайд хэрэгжүүлбэл үр дүнгээ өгч болох ямар жишиг байна?

-Дээр дурдсан жишиг олон улсад байдаг. Цаашлаад зарим нэг улс оронд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож бусдын амь насанд заналхийлсэн этгээдийг нээлттэй зарладаг жижиг бий. Өглөө бүр л тэдэн жолооч согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцож та бидний эрүү мэнд, амь насанд заналхийллээ гээд л шууд зарладаг. Манайд энэ төрлийн зөрчил бурахгүй байвал энэ хэлбэрт шилжихэд нэг их буруудахгүй гэж үзэж байна.

-Манайхан ач холбогдол өгч тэмдэглэдэг сар шинийн баяр хаяанд иржээ. Энэ үеэр зам тээврийн осол нэмэгдэх төлөвтэй байдаг?

-Тоон судалгаанаас харахад сар шинэ болон, баяр наадмын үеэр зам тээврийн осол, ослоос шалтгаалж хүний амь нас хохирох тохиолдол эрс нэмэгдсэн байдаг. Энэ үеэр нийслэлээс хөдөө орон нутаг руу чиглэсэн хөдөлгөөн нэмэгддэгтэй холбоотой. Холын замд зорчихдоо хүн тээвэрлэх журам зөрчдөг, хүүхдийг зориулалтын суудалд тээвэрлээгүй байж хурд хэтрүүлж хөдөлгөөнд оролцдог. Энэ хүүхдийн амь насыг эрсдэлд оруулж байгаа үйлдэл. Өнгөрсөн жил зам тээврийн ослоор нас барсан 49 хүүхдийн 80 орчим хувь нь сар шинэ болон баяр наадмын үеэр орон нутгийн амь насаа алдсан нь тоон үзүүлэлтээс харагддаг. Иймээс хөдөө орон нутгийг зорихдоо тээврийн хэрэгслийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг хангахыг анхааруулж байна. Мөн орон нутаг руу хүн тээвэрлэдэг жолооч нар хурд хэтрүүлэх, шаардлага хангахгүй тээврийн хэрэгслээр замын хөдөлгөөнд оролцох зэрэг зөрчил гаргаж олон хүний, олон айлын элэг бүтэн байдалд заналхийлдэг. Мөн олон цагийн турш жолооны ард сууж ядарсан үедээ замын хөдөлгөөнд үргэлжлүүлэн оролцох нь бусдын болон өөрийн амь насыг эрсдэлд оруулж байгаа хэрэг. Хэсэг зүүрмэглэхэд л зам тээврийн осол гарах өндөр эрсдэлтэй байдаг. Хүний амь настай холбоотой ноцтой ослуудын нэг шалтгаан нь энэ. Орон нутгийн замд хүн тээвэрлэж буй жолооч нар олон хүний амь нас хариуцаж яваагаа ухамсарлаж анхаарал болгоомжтой замын хөдөлгөөнд оролцохыг анхааруулж байна.

-Согтуурсан үедээ замын хөдөлгөөнд оролцох тохиолдол их гардаг биз дээ. Сар шинээр зочилж ирсэн нэгнээ архиар шахах нь манайд жирийн үзэгдэл болсон?

-Хоолны даруулга гээд нэг татчих гээд л жолоо барьж яваа нэгнээ архиар шахаж хүндэлдэг. Энэ нь амь нас эд хөрөнгийг нь хөрөнгийг нь эрсдэлд оруулж байгаа хэрэг. Иргэд гэр бүл, төрөл төрөгсдийнхөө элэг бүтэн амьдралын төлөө ухамсартай байж дүрмийн дагуу замын хөдөлгөөнд оролцох шаардлагатай байна.

-Сар шинийн баяраар айраг хэрэглэдэг жишиг манайд бий. Айраг уучихаад замын хөдөлгөөнд оролцоход жолоочийн самбаачлах хугацаанд яаж нөлөөлдөг юм бэ?

-Согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа иргэдийг илрүүлэхэд “ Би хаана явж байгаагаа мэдэж байна. Би согтоогүй байна” гэх шаардлага тавьдаг. Айраг, архи, вино зэрэг бүгд л согтууруулах ундааны зүйлд орно. Багаж үлээлгэхэд хориглосон хэмжээнд хүрч байвал тээврийн хэрэгсэл жолоодох боломжгүй гэсэн үг.

-Дуудлагын жолоочийн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд манайд олширсон байна. Эдгээр байгууллагуудын үйлчилгээнд ТЦА-гаас ямар хяналт тавьж ажиллаж байна вэ?

-Дуудлагын жолооч гэдэг нэг талаасаа зөв сонголт ч нөгөө талаасаа эрсдэлийг дагуулдаг. Дуудлагын жолооч нарын тухайд ур чадваргүй, үнэмлэхгүй, магадгүй согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн байхыг ч үгүйсгэхгүй. Гол төлөв шөнийн цагаар, хөдөлгөөн сийрэг үед замын хөдөлгөөнд оролцдог учраас хурд хэтрүүлж осол гаргах эрсдэлтэй байдаг. Осол гаргавал тээврийн хэрэгслийг орхиод зугтах тохиолдол байдаг. Энэ тохиолдолд хэргийн мөрөөр шалгаж ажиллагаа явуулахад буух эзэнгүй, буцах хаяггүй хүмүүс дуудлагын жолооч хийсэн байдаг.