Month: November 2019

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

---

-Дэлхийн эдийн засаг өнөөгийн байдлаар яг ямархуу байна вэ?

-Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт дажгүй яваа. Гол өсөлт нь Азийн эдийн засагт хамаарна гэж ярьж байгаа. Хятад, Энэтхэгийн эдийн засгийг онцлох учиртай. Хятадын эдийн засаг гэхэд л сүүлийн хорь гаруй жил зургаагаас дээш хувийн өсөлттэй явж ирлээ. Хятадын эдийн засгийн өсөлт дэлхийд нөлөөлөх шалтгаан нь тодорхой. Энэ улсын хэрэглээ их, бусад улс оронтой хийдэг худалдааны эргэлт нь маш өндөр. Ийм онцлогууд нь бусад улсын эдийн засаг өсөхөд өндөр хувь нэмэр оруулдаг.

-Америк, Хятадын худалдааны дайн зөөлөрч магадгүй гэсэн мэдээлэл дуулдаж эхэллээ. Худалдааны дайн ер нь яахаар байна?

-2018 онд эхэлсэн Америк, Хятадын худалдааны дайн хоёр жил гаруй үргэлжилж байна. Эхэлсэн жилийнхээ гуравдугаар сараас эхний татвар тогтоож эхэлсэн. Одоогоор шууд зөөлөрнө гэж дүгнэхэд эрт байна.

-Олон улсын байгууллагуудын дэлхийн ирэх жилийн эдийн засгийн таамаглалд эрсдэл өндөр гэсэн үг давтамжтай дуулдах боллоо. Тэдний гаргасан таамаг, тойм бодит байдалтай хэр нийцдэг бол?

-Олон улсын байгууллагууд дэлхийн эдийн засгийн тоймыг улирал тутам шинэчилж гаргадаг. Дэлхийн аль ч олон улсын байгууллага, банк санхүүгийнхний эшлэл болгодог, урдаа барьдаг илтгэл гэвэл ОУВС-гийн Дэлхийн эдийн засгийн тойм, Дэлхийн банк, НҮБ-аас гаргадаг эдийн засгийн тоймууд байна. Эдгээр тайлангуудын хувьд тулгуурлаж байгаа мэдээллийн эх сурвалжууд нь маш сайн. Олон зуун, хэдэн мянган тоон дээр тулгуурладаг учраас их сайн үндэслэлтэй гэж үздэг. Сая хэлсэн байгууллагууд улс орон бүрд төлөөлөгчийн газартай. Тэр бүгдээс тоон мэдээлэл очдог. Нэг өрөөнд хэдхэн шинжээч сууж байгаад бага сага зүйл уншаад гаргачихдаг тойм биш л дээ. Олон зуун мянган хүний хөдөлмөр шингэсэн байдаг. Тэр утгаараа үндэслэл сайтай. Өнгөрсөн жилүүдэд гаргасан тайлан, тоймыг анзаарахад бодит байдалтай нэлээд ойрхон дүгнэлтүүд гарч байсан. 2008 оны хямралаас бусад тохиолдолд. Тэр жилийн хямралыг бол таамаглаж чадаагүй. Түүнээс хойш олон улсын байгууллагууд нэлээд сургамж авсан л даа. ОУВС тойм бүрдээ нэр өгдөг. Нэр бүр нь утга санаатай. Өнгөрсөн аравдугаар сард гаргасан тоймоо “Тодорхойгүй байдал нэмэгдсээр” гэж гарчигласан байх жишээний. Тойм болгоны зураг хүртэл учир агуулгатай. Цаг агаарын зураг байдаг. Аравдугаар сарын тоймын зургийг та анзаарсан уу?

-Анзаараагүй юм байна.

-Далай дээр тэнгэр муухайрч салхи шуурч бороо орж байгаа зурагтай гарсан. Монголчууд сар шинээр ирэх жилээ шинждэг дээ. Шороон үхрийн шинж энэ тэр гээд. Яг тэрэн шиг. Нэртэй, зурагтай гардаг.

-Сая таны онцолсон олон улсын байгууллагуудын илтгэлүүдэд дурдагдсан гол эрсдэлүүд юу байна?

-АНУ, Хятадын худалдааны дайн. Одоо хүртэл шийдэгдээгүй байна. Хэлэлцээ үргэлжилсээр л байгаа. Арваннэгдүгээр сарын 16-нд Чилийн Сантъягод болох ACEAН-ий чуулга уулзалтын үеэр эхний шатны хэлэлцээртээ гарын үсэг зурах болов уу гэсэн найдлага байсан ч хойшилчихлоо. Учир нь Сантъягод болох байсныг Чилийн Засгийн газар цуцалчихсан

Бослого үймээнтэй байгаа учраас олон улсын төрийн тэргүүнүүдийн аюулгүй байдлыг хангах амар биш л дээ. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Эхний хэлэлцээрээр хоёр тал асуудлыг бүхэлд нь шийдэхгүй. Зөвхөн нэг хэсэг нь л шийдлээ олох юм. Хэлэлцээнд орж буй нөгөө тал бас их барьцгүй. Нэг л бухимдвал үгүй гэчихэж мэдэх хүн. Хоёр дахь эрсдэл нь Брексит. Их Британи Европын холбооноос гарах тухай яриад хоёр гурван жил болж байна. Өмнөх өчнөөн хэлэлцээ нь амжилтгүй болсон. Борис Жонсоны Засгийн газар хоёр, гурван удаа парламентдаа санал оруулаад няцаагдаад яваад байгаа. Сүүлд гэхэд ирэх оны нэгдүгээр сарын 31 хүртэл хугацаа сунгагдах тухай асуудал яригдаж байна. Гэхдээ тэр хугацаанд гарах эсэх нь ч эргэлзээтэй. Тэр үед гарлаа гэхэд гарсны дараахь үйл явц ирэх жилийн хоёрдугаар сараас эхэлж таарна. Одоо яригдаж буй гол асуудал нь Ирланд, Их Британийн хил. Тэр хооронд иргэдийн шилжилт хөдөлгөөн яах, худалдаа, арилжаа хэрхэн явагдах гээд өчнөөн асуудал бий. Судлаачдын тухайд цаана нь үүсэх олон асуудлыг ярихгүй яваа гэж байна. Их Британид амьдарч буй Европын холбооны иргэд, Европын холбоонд амьдардаг Британийн иргэд визтэй болж таарна. Энэ мэт төвөгтэй асуудлуудыг нарийвчилж зохицуулахад төвөгтэй гэж үзэж байгаа. Европын холбооноос Британи гарсны дараахь бодлого ямар байх вэ гэдэг дээр Европын холбоо өөрөө санаа зовоод эхэлчихсэн. Саяхан “The guardian” сонинд бичсэн нийтлэлд Британийг Трампын араас явлаа гэж дүгнэсэн харагдсан. Борис Жонсон гэв гэнэт огцом шийдвэрүүд гаргадаг сонин амбицтай хүн. Ингээд харахаар Европын холбоотойгоо нийцээд амьдрах уу, сөргөлдөөд харилцан тариф тогтоогоод явах уу гэдэг нь ойлгомжгүй болчихож байгаа юм. Дээр нь Ойрхи Дорнодын асуудал бий. Одоо хүртэл Ираны эсрэг хориг үргэлжилж байгаа. Байсхийгээд Саудын Араб, Иранд ямар нэг үйл явдал болж байна.

-Дэлхийн эдийн засгийн өсөлт ирэх жил хэчнээн хувийн өсөлттэй гарах таамаг голлож байна вэ?

-Олон улсын байгууллагууд дуу нэгтэйгээр гурван хувь гэж байна. Энэ бол дэлхийн эдийн засгийн хувьд 2008 оноос хойших хамгийн тааруу өсөлт. Онцолж хэлэхэд Хятадын эдийн засгийн өсөлт улирал тутам саарсаар байгаа. Ирэх онд 5.8 хувь гэсэн тоо дуулдаж байна. 0.2 хувиар саарна гэсэн үг. 13 их наяд ам.долларын эдийн засгийн 0.2 хувь гэдэг бол хэд хэдэн улсын ДНБ. Асар том тоо. Ийм том дүнтэй мөнгөний бууралт, хэдэн тэрбум ам.долларын эдийн засгийн сааралтын тухай ярьж байна. Тийм ч учраас Хятад эдийн засгаа яаж сэргээх вэ гэдэгт анхаарч арга хэмжээ авч эхэллээ л дээ. Дотоодын эдийн засгаа дэмжих арга замуудыг хайж байна. Саяхан гэхэд л Хятадын коммунист намын хурал дээр дараа, дараагийн реформоо ярилаа. Америкийн эдийн засаг бас эргэлзээтэй. 2008 оны хямралаас хойш анх удаа өгөөжийн муруй хөрвөсөн гэж өнгөрсөн зун ярьсан. Өгөөжийн муруй хөрвөхийг судлаачид хямралын дохио гэж үздэг. Өгөөжийн муруй хөрвөсөн байдал нь хэвээрээ яваа. Холбооны нөөцийн банкны сар бүрийн мэдээлэл дээр энэ тухай байнга асуудаг.

-Худалдааны маргаан нааштай шийдэгдэхгүй бол 2020 он АНУ-ын хувьд таагүй жил болох нь ээ?

-Тэгнэ. Дээр нь 2020 оны арваннэгдүгээр сард АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно.

-Байгаль цаг уурын өөрчлөлт дэлхийн эдийн засгийн хямралын нэг шалтгаан гэж та онцолсон байсан. Цаг уурын өөрчлөлт яг яаж нөлөөлнө гэж?

-Бүх улс орны яриад эхэлсэн шалтгаан. Өнгөрсөн долдугаар сард Даляньд болсон World economic forum-д “Уур амьсгалын өөрчлөлт санхүүгийн хямралын нэг өдөөгч байж болох уу?” гэсэн салбар хуралдаан болсон. Байгалийн гамшигт үзэгдлийн давтамж ойртож байна. Японд гэхэд л цунами болсны дараа хэдхэн хоноод үер болох жишээний. Өнгөрсөн зун ОХУ-д түймэр яаж газар авлаа. Үүнээс болоод уламжлалт хөдөө аж ахуй яах вэ гэсэн асуулт ургаж байна.

-Дэлхийн эдийн засгийн сая хэлсэн эрсдлүүд Монголд яаж нөлөөлөх вэ?

-2008, 2009 он хүртэл манай улсын эдийн засаг маш цомхон байлаа. 2008, 2009 онд дэлхийн эдийн засагт түүхий эдийн ханш өссөн. Зэсийн үнэ гэхэд л төсөөлж байгаагүй цойлсон. Тэр үе хүртэл нүүрсний экспорт гэж байсангүй. Манай экспортын 90 хувь нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн. Авууштай нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний нэр төрөл олширч байна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний 90 хувь нь Хятад гэсэн ганцхан зах зээлээс хамааралтай. Хятад улс манайхаас авдаг түүхий эдээ бүгдийг нь дотооддоо хэрэглэдэггүй. Коксжих нүүрс маань Хятадын гангийн үйлдвэрлэлийн түүхий эд. Хятад улс үйлдвэрлэсэн гангаа Европын холбоо, АНУ, Японы зах зээлд гаргадаг. Ингээд харахаар дэлхийн эдийн засаг удаашрах хэрээр гангийн хэрэглээ буурна. Гангийн хувьд усан онгоц, автомашины үйлдвэрлэл, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын гол бүтээгдэхүүн. Аж үйлдвэрлэл буурах хэрээр гангийн хэрэглээ буурна гэсэн үг. Ийм нөхцөлд коксжих нүүрсний үнэ, хэмжээг зөвхөн өөрсдийнхөө мөрөөдлөөр таамаглаж болохгүй. Харамсалтай нь 42 сая тонн нүүрс гаргана гэж хоёр жил ярилаа. Ямар ч баримжаа багцаа, гэрээ хэлэлцээргүй хэрнээ ийм тоо тавьчихдаг. Гэтэл Австрали Хятадтай төмрийн хүдэр, нүүрсэндээ урт хугацааны хэлэлцээртэй. Жилдээ төчнөөн сая тонн нүүрс, төмрийн хүдэр гаргана гэсэн урт хугацааны хэлцэлтэй. Яг нарийндаа бид хийж буй худалдаагаа гадаад худалдаа гэж бүртгээд яваа ч процессийг нь харвал хил орчмын худалдаа шүү дээ. Баяннуураас даваад дахиад хоёр гурван мужид нийлүүлдэг бол өөрөөр нэрлэж болох байх. Ганцхан аймагт шахуу нийлүүлдэг ийм эрсдэлтэй зах зээлтэй хэрнээ урт хугацааны гэрээ хэлэлцээргүй ажиллаж болохгүй л дээ.

-Ирэх жил дахиад 40 гаруй сая тонн нүүрс экспортолно гэж байгаа. Тийм боломж бий юу?

-Байхгүй. Хил гаалийн боомтоо шинэчилнэ гэсэн байна лээ. 2018, 2019 оны тоон мэдээллийг харахаар дэд бүтэц, хилийн боомтын нэвтрүүлэх чадлын хувьд бараг 99 хувьдаа хүрчихсэн. Үүнээс цааш нэмэгдэх ямар ч боломжгүй. Хамгийн том асуудал бол тээвэрлэлт. Арван жил дэд бүтэц ярьсан ч ахисан зүйлгүй сууж байгаа.

-Энэ жилийн төсвийг хэт өөдрөг болсон, зарлага ихтэй, сонгуулийн өмнөх жилүүдийн жишгээр боловсруулсан гэх мэтээр шүүмжилж байна. Таны байр суурийг сонсъё?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт орсон гол шалтгаан нь төсвийн сахилга бат байсан. Маш олон эх сурвалжаар мөнгөө тараадаг. Жижигхэн эдийн засагтай хэрнээ төсвийнхөө 30 хувийг эргүүлээд зарчихдаг. 2010-аад онд төсвийн зарлага бүр 40 хувьтай байсан. Манайх шиг шилжилтийн эдийн засагтай орнуудад бидэн шиг 30-аас дээш хувийн зарлагатай улс байхгүй. Бүгд 30-аас доош орчихсон. Хамаг мөнгөө төсвөөрөө дамжиж зардаг орон гэвэл Төв Азийн ганц хоёрхон улс л байна. Нэг нь бид. Зарж үрж байгаа зүйл нь харамсмаар, татвар төлөгчид гомдол хэлмээр. Сумдын соёлын төв гэсэн жагсаалтыг хараарай. Бүгд нэг тэрбум төгрөг. Манай улс 365 сумтай. Нэг суманд 2-3-хан мянган хүн амьдардаг. Тиймхэн хүнд зориулаад нэг суманд хоёр заал барьж байна. Сургуулийн заал гэж бий. Сумын сургууль цөөхөн хүүхэдтэй учраас үдээс хойш ямар ч хичээлгүй. 2000 хүнтэй суманд 640 хүүхдийн сургууль бариад, хажууд нь 240 хүний суудалтай соёлын төв барих ямар ч шаардлага байхгүй. Мөнгөө багтааж ядсан Арабын улс биш шүү дээ, бид. Гэтэл Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв ханиад томуу оргил үедээ ороогүй өдийд гэхэд л ачааллаа даахгүй байна. Ачаалал энд байхад сумдад соёлын төв барих нэрээр мөнгө цацаад сууж таарахгүй л дээ. Ингэж дэмий зүйлд мөнгө цацна гэж ярьж суухаас илүү том асуудал бий. Наад захын жишээ нь бидний төлөх ёстой өр. Зээл аваад өөртөө ланд аваад уначихдаг компанийн захирал шиг сэтгэлгээгээр хандаад байна л даа. Урсгал төсөв 2016 онтой харьцуулахад 50 хувь өсчихсөн. Төсвийн зарлага бараг 14 их наяд. Татварын асар их дарамт, ачаалал байна гэсэн үг. Ийм нөхцөлд хувийн хэвшил өсч өндийхөд хэцүү.

-Ядаж л төсвөөрөө дамжуулж хөрөнгө оруулалт хийхдээ хувийн хэвшлийнхэндээ боломж өгөхгүй байна л даа…?

-Харин тэгээд байна. Улс өөрөө бүгдийг хийгээд байна. Шилжилтийн эдийн засагтай, суурь бүтцийн өөрчлөлтүүдээ хийж чадаагүйтэй л холбоотой. Суурь эдийн засагт маш олон гажуудал бий. 300 гаруй суманд юу ч хамаагүй барихад нь дуугардаг хүн байхгүй. Нэг байгууллага хэчнээн хүнтэй ажиллаж байгаад анхаардаг газар алга. Асар их мөнгө зарж үрэлгэн загначихаад би, бид хийлээ гэж сурталчилдаг. Эцсийн дүндээ татвар төлөгчдөөс л авсан мөнгө. Төсвийг үрэлгэн болгодог уут нь цоорхой хэвээрээ байна. Тэр уутыг нөхөх тухай огт ярихгүй яваа. Олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын гаргасан ирэх дөрвөн жилийн санхүүгийн төлөвөөс харахад болгоомжлох зүйл их байна. Монголын 2020-2024 оны эрэлт хэрэгцээ, зардал, тэр хөрөнгөө ямар эх үүсвэрээс нөхөх талаарх тооцоог сонирхлоо. Санхүүжилтийн эх үүсвэрийнхээ нэлээд хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалтаар нөхнө гээд маш өөдрөг тоо тавьсан харагдсан. Одоогийнхоо энэ хандлагаар явбал гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн ч нөхөхөөргүй зураг харагдаж байна. ОУВС-гийн хөтөлбөр ирэх жил дуусна. Тэгвэл 2021, 2022 онд дутах мөнгөө хаанаас нөхөх вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаа маш сайн байлгасан ч дутна. Эдийн засаг дажгүй бол бонд гаргана. Бонд гаргах чадваргүй бол дахиад л зээл авна. Бонд гаргах чадваргүй, эдийн засаг нь суларсан улсад хэн мөнгө өгөх нь тодорхой. Дахиад л ОУВС, Дэлхийн банкнаас гуйна. Ийм нөхцөлд аж төрж байж бүх асуудлаа даваад гарчихсан юм шиг үрэлгэн загнаж болохгүй.

-Эдийн засаг таагүй үед алт ханшаа алддаггүй. Нүүрс зэсийн ханш ямархуу үргэлжлэх зураг анзаарагдаж байна?

-ОХУ бол олон төрлийн түүхий эдтэй, том экспортлогч улс. Манайх тийм мундаг экспортлогч биш. Одоохондоо таны асуусанчлан зэс, нүүрс л голлож байна. Тэгэхээр маневрлах чадвараа бодох ёстой. Эдийн засаг 2015, 2016 оных шиг буурч, нүүрсний үнэ уналаа гэж бодъё. Орлуулах, маневрлах зүйл хэрэгтэй болно оо доо. Хамгийн сайн маневрлах зүйл нь алт. Дараа нь нүүрс орно. Зэсийн баяжмал тодорхой хэмжээтэй, худалдан авагч нь тодорхой багтаамжтай. Тэгэхээр нүүрсэн дээрээ фокуслах ёстой. Хэзээ их, хэзээ бага гаргахаа бодох хэрэгтэй. Нүүрсний үнэ буурахад экспортынхоо биет хэмжээг өсгөх бодлого шаардлагатай. Гэтэл өнөөхөндөө маневрлах бодлого алга. Бүгдийг нь тултал тавиад явж байгаа.

-Саарал жагсаалтад орсноор бид юуг анхаарах ёстой вэ, бидэнд ирэх эрсдэл гэвэл та юуг онцлох вэ?

-ФАТФ бол мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхийн эсрэг байгууллага. Ганц энэ байгууллага тэмцээд байгаа юм биш л дээ. Дэлхийн олон байгууллага, тэр дундаа өндөр хөгжилтэй том гүрнүүд тэмцэж ирсэн. Тийм ч учраас ФАТФ-ыг 1989 онд их долоо санаачилсан юм. Эдийн засаг гээд бүх л чигийн бодлогыг том долоог дагаад G-20 тодорхойлж яваа. Том долоогийн уулзалтын өмнө жил бүр гадаад бодлогын, сангийн, төв банкны, боловсролын гээд маш олон салбарын сайд нарын зөвлөлдөх уулзалт болдог. G-7-гийн бидэнд хамааралтай хэсэг нь төв банк, сангийн сайд нарын жил бүр хийдэг уулзалт. Тэр бүх уулзалтаас тунхаг бичиг гардаг. Тэр тунхаг бичгүүдийг бид маш сайн харж байх ёстой. Дэлхийн банк, ОУВС, ЕСБХБ бүгд G-7-гийн санаачилгаар байгуулагдсан. Санхүүжилтийнх нь дийлэнх хувь нь эдгээр улс орных. Уулзалтуудаас гардаг тунхаг бичигт мөнгө угаах, терроризмтэй тэмцэх ажлыг эрчимжүүлнэ гэчихсэн байгаа. Тэр бодлоготой нь зөрчилдсөн ямар нэг алхам дээр маш хурдан арга хэмжээ авна. НҮБ, Дэлхийн банк, Валютын сан тус тусдаа статистикийн байгууллагатай. Тэгэхээр бидэнд аливаа юмыг нууж хаах боломж байхгүй гэсэн үг. Нэгэнд нь нэг тоо өгөөд, нөгөөд нь өөр тоо өгөх аргагүй болсон. Манайд сэжигтэй байж болохуйц олон зүйл бий. Хойд Солонгосоос эхлээд. Саарал жагсаалтад орсноор мөнгөн гүйлгээн дээр хувь хэмжээ нь нэмэгдэх эрсдэл бий. Энэ бол иргэдэд мэдрэгдэх тал нь. Улс орны хэмжээнд харилцаа нэлээд алсарна гэсэн үг. Сүүлийн хоёр гурван жил Монголын өрсөлдөх чадвар буурлаа. Бизнесийн хөрөнгө оруулалтын орчны үзүүлэлт доошиллоо. Саарал жагсаалтад орчихлоо. Зээлжих зэрэглэл тогтоодог байгууллагууд энэ бүх мэдээллийг нягтлаад сууж байдаг. Ахиц гаргахгүй удвал зээлжих зэрэглэлд шууд биш юм аа гэхэд шууд бус утгаараа сөргөөр нөлөөлнө. Шууд бууруулахгүй ч, тайландаа анхааруулсан үг өгүүлбэр тусгана. Ирээдүйд үнэлгээ нь буурах эрсдэлтэй гэчихэд л Засгийн газар, банкуудын бондын гадаад зах зээлд гарах хувь, хэмжээ нь хэцүүднэ. Тэгэхээр саарал жагсаалтаас гарах чиглэлд шуурхай ажиллах хэрэгтэй.

-Саарал жагсаалтад орсонд тэр энэ буруутай гэж баахан ярьсан. Эхнээсээ Монголбанкны ерөнхийлөгч, СЗХ-ны дарга хариуцлага хүлээх нь тодорхой болчихлоо. Холбогдох албан тушаалтнуудын хувьд алт мөнгөний дарханы, хуулийн фирмийн гүйлгээ тайланг хянана энэ тэр гээд анхаарал хандуулах ажлууд бий гэцгээж байна. Энэ бүхэн саарал жагсаалтаас гарахын тулд хийж байгаа үр дүнтэй ажил, алхмууд мөн үү?

-Алт мөнгөний дарханыг хяналтад авах ёстой энэ тэр бол жижиг асуудал. Бүрдүүлж байгаа жижиг элементүүд нь. Хамгийн том үүрэг хариуцлага нь Засгийн газар дээр л байна. Түүнээс биш банк бусыг бүртгэснээр ахицтай ажил болохгүй. СЗХ-н дээр хэд хэдэн салбарын гүйлгээг хяналтад оруулна гэж байна. Процессийн жижиг алхам төдий ажил. Шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэхгүй. Хамгийн гол нь Засгийн газар мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхийн эсрэг ажиллах хүсэл эрмэлзэлтэй эсэхээ харуулах ёстой. Тэгэхээр саарал жагсаалтаас богино хугацаанд гаръя гэвэл Ерөнхий сайд өөрөө ФАТФ дээр очих ёстой. Байр сууриа л илэрхийлэх шаардлагатай. “Монгол Улсын Засгийн газар олон улсын байгууллагатай санал нэг байна. Бид мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхийн эсрэг тэмцэнэ, хатуу арга хэмжээ авна” гэж хэлэх хэрэгтэй. Ийм мэдэгдэл л чухал.

-УИХ-ын дарга захиа илгээснээр шийдэгдэх асуудал биш байх нь…?

-Тэгж ойлгож болно. ФАТФ-ын хувьд Монгол Улс бодлогынхоо түвшинд юм хийх хүсэлтэй эсэхийг л харна. Тэгэхгүйгээр “Гадны хэдэн ядарсан ажилчид байж л байг хөөрхий” гээд суугаад байвал “Эдэнд хүсэл зориг алга. Мөнгө угаахыг өөгшүүлж байна” л гэж харна.

-Дэлхийн банкны “Do­ing business”-т манайх өчнөөн байр ухарчихсан. Байр ухрах хэрээр дэлхийд хөрөнгө оруулалтын таатай биш орчинтой улс гэж харагдах эрсдэл өндөрсөөд байна аа даа?

-Дэлхийн банк “Doing business”-ийг гаргаснаас хойш олон жил болж байна. Манай улс хамрагдаад арав гаруй жил болчихсон. Дэлхийн банкны бүх гишүүн орнууд “Doing business”-т үнэлэгдэж байгаа. Би өөрийнхөө нүдээр харсан нэг явдлыг сонирхуулъя. Дэлхийн банкинд ажиллаж байхад болсон явдал. “Doing business”-т эхний нэг, хоёр, гуравт жагсдаг улсууд топ орнууд байж таарна аа даа. Өндөр хөгжилтэй, зээлжих зэрэглэлийн хувьд ч өндөр зэрэглэлтэй улсууд. Сингапур, Солонгос, Швейцарь, Хонгконг эхний байруудад жагсдаг. 2013 он шиг санагдана, Солонгос гурав билүү, дөрөвдүгээр байранд орлоо. Дэлхийн банкинд ажилладаг солонгосчууд “Манайх үүнээс илүү сайн байх ёстой” гээд ажлаа тайлагнаад гүйж байгаа юм. Уг нь нэг байраар ухарсан ч гэлээ топуудын нэг хэвээр байгаа шүү дээ. Айхавтар сөрөг нөлөө үзүүлмээргүй юм шиг. Гэтэл ганц байрны төлөө тийм чухал хандлага гаргаж байх жишээний. Тэгэхээр энэ үзүүлэлт бол маш чухал. Хөрөнгө оруулагчдад тухайн улсын талаар хараат бусаар өгч байгаа үнэлгээ. Дээр нь АНУ-ын төрийн департментийн гаргадаг “In­vestment climate report”гэж бий. Зуугаад улсыг арван үзүүлэлтээр үнэлж жагсаадаг. Арав, хорин улсаар л зөрдөг байх. Тэнд манайхыг “Хуулиа байсхийгээд сольдог, татвараа өөрчилдөг, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг шахдаг, лицензээ байсхийгээд олгохоо болиод зогсдог” гэх мэтээр дүгнэсэн нь бий. Энэ жилийн “Investment climate report”-д гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг яаж ялгаварладаг тухай онцолсон байна. Хөрөнгө оруулагчид ямар гомдол хэлж байна гэхээр 2013 оны Хөрөнгө оруулалтын хуульд “Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид адил тэгш эрхтэй” гээд биччихсэн байгаа. Гэтэл хэрэгжүүлэх зохицуулалт дотор Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалттай этгээд орж ирвэл хамгийн багадаа 100 мянган ам.доллартай байх, үүнээс доош хөрөнгө оруулагч гэж үзэхгүй гээд тусгачихсан. Хэрэгжүүлэхдээ хуулиасаа өөр шаардлага тавиад, хуулийнхаа зарчмыг зөрччихөж байгаа юм. Ингээд л “Гадаадын хөрөнгө оруулагчийг ялгаварлаж байна” гэсэн дүн тавиулчих жишээний. Хөрөнгө оруулагчийн хувьд бид нэг зүйлийг ойлгохгүй байна л даа. Хөрөнгө оруулагч бол буяны байгууллага биш. Монгол Улсыг хөгжүүлэх гээд орж ирж байгаа НҮБ-ын төсөл биш. Аль ч улс оронд хөрөнгө оруулагч бол ашгийн төлөө явж байгаа хүн гэж хардаг. Тэр утгаараа харилцан ашигтай ажиллах тухай асуудал л яригдах учиртай.

Түрүүч нь №217(6318) дугаарт

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ

Алив үг үсгийг нэг хэлээс нөгөө рүү, нэг аялгаас нөгөө рүү, нэг бичгээс нөгөө рүү галиглахдаа үндсэн хэдэн дүрэм баримтлах шаардлагатай болдог. Аялга авиагаар ижилсүүлэх, үгийг эхтэй нь ижилсүүлэх, орчуулж дөхүүлэх гэсэн өөр өөр арга техник байна. Гэхдээ үндсэн шаардлага гэвэл өгөгдсөн үгийн авиаг хэвээр хадгалах, Морфем угшлыг нь хадгалах, хэрэв авиаг нь зөв гаргаж чадахгүй бол уг үгийн гарал үүслийг хадгалах, адил төстэй байдал байвал орлуулах, уламжлал баримтлах гэх мэт. Эдгээр шаардлагыг нэгэн зэрэг бүгдийг нь гүйцээх бололцоо бараг үгүй.

Дамдинсүрэнгийн шинээр зохиосон орос кирилл үсгийн дүрэм нь орос хэлний галиг шууд араасаа дагуулж ирэв. Гэтэл алтай язгуурын залгамал бүтэцтэй монгол хэл, энэтхэг-европ язгуурын орос хэл хоёр нь авиа хэллэг төдийгүй бүтэц найрлагын хувьд ядахнаа төстэй байдал нь ч тун ховор. Ялангуяа гадаад үгийг өөр рүүгээ галиглахад авиа дуудлага нь шал өөрөөр тусна. Тэмдэгтийн дуудлага нь ихэнх тохиолдолд хоорондоо таарахгүй.

Нэгэнт Сталин кирилл үсэгт шилжихийг даалгасан болохоор Засгийн газрын зөвлөх гэгдэх Приходов, Сидоров нар хэдийгээр монгол хэл огт мэдэхгүй боловч Дамдинсүрэнгийн ажлыг байнга шалгана. Чойбалсан нэг удаа Дамдинсүрэнг ажлаа хийж дуусах дөхөх үед нь дууджээ. Өрөөнд нь Цэдэнбал, Зөвлөлтийн сургагч нар хамт байна. Эрдэмтэн дүрмээ танилцуулаад эхэлтэл оросууд “хатуу, зөөлний тэмдэг хаана байна?” гэж асуулаа. Монгол хэлэнд энэ нь огт хэрэггүй гэж хичнээн тайлбарлаад нэмэр болсонгүй. Өөрийг нь дэмжих болов уу хэмээн удирдагч нар руугаа хартал “Эдний хэлснээр болъё” гэцгээсэн аж. Орос хэлний бүх үсгийг бүтнээр нь ав гэж шаардсан учир Дамдинсүрэнгийн хасахаар товлосон хатуу зөөлний тэмдэг, щ, жаран нэгийн и зэрэг тэмдэгтүүд бүрнээрээ орж иржээ. Ингээд орос үсгийн 33 тэмдэгт дээр “ө”, “ү” үсэг нэмж 35 болгоод монгол кирилл үсэг зохиогдлоо.

Орос хэлний “В” авиа монгол хэлэнд байдаггүй учир шинэ үсэгт тайлагдаж байх үед хүмүүс ялгахын тулд “хатуу Б”, ”зөөлөн Б” гэж сурч байжээ. Доод уруул, дээд шүд шүргүүлсэн “В” авиа үгийн эхэнд байдаггүйгээс тэр. Баар, Баанчиг, Боршилов гэж хэлнэ. Гэтэл англи хэлэнд орос В ч бий (V), монгол В ч бий (W). Оросууд үүнийг ялгахын тулд V –г В-ээр, W-г УИ, УА, УЭ гэх маягаар галигладаг. Wil­son, Wels, Watson нь оросоор Уилсон, Уэлс, Уатсон болдог бол уг нь монголоор Вилсон, Вэлс, Ватсон гэж галиглах ёстой л доо. Монгол хэлээр УЭлс хэж хэлээд үз дээ. Ядаж байхад Дамдинсүрэн орос хэлний “Ү” авиаг эндүүрээд “У” тэмдэгтээр авчээ. Хоолойгоор дуудагддаг “У” авиа ихэнх хэлэнд байдаггүй. Иймээс клуб биш, клүүб гэж оросууд ч, монголчууд ч дууддаг биз дээ. Хачирхалтай нь монгол хэлэнд “Ф” авиа байдаггүй гэх авч үгийн дунд эгшигийн араас энэ авиа дуудагддаг нь уФс, дэФс гэдгээс ажиглаж болно. Шүд уруул яг хаагуураа шүргэж байгаагаас болдог бололтой. “Ф” авиаг үгийн эхэнд хэлж чаддаггүй учраас паафрик, пото, параанц гэх мэтээр дууддаг.

Орос хэлэнд гадаад үгийг кирилл болгон галиглачих ажил аль Петр хааны үеэс эхэлжээ. Өдий болтол олон дахин засварлагдан шинэчлэгдсэн. Дээр үед Ньютоны нэрийг Невтон гэж бичдэг байж. Хаа явж энэ нь харин монгол дуудлагатай нийцмээр. Нью-Йорк бол лав л монгол дуудлагаар хэлэхийн нөхцөлгүй. “Я”-ын төрлийн үсгийг гийгүүлэгчийн араас залгахдаа хатуу зөөлний тэмдгээр жийрэглэдэг. “Хагас и” бол орос хэлэнд олон тохиолдолд латин тэмдэгтийн “J” (ёот гэж латинаар нэрэлдэг), англи хэлний “Y”-г галигладаг учир Йорк, йод гэх мэтээр бичнэ. Манай “хагас и” бол эгшгийн араас ордог тусдаа авиа. Айраг гээд хэлээд үзээрэй, “хагас и” ердийн “И”-ээс өөр дуудлагатай үнэхээр тусдаа авиа шүү. Монгол уйгаржин бичигт дээр өгүүлсэн англи герман хэлний нэгэн адил “Я”-ийн төрлийн тэмдэгтүүдийг нэгтгэсэн нэг тэмдэгттэй (ёот) ба ард нь ямар эгшиг орсноос хамаарч өөр өөрөөр дуудна. Гэтэл орос хэлэнд үүнийг ялгасан тусдаа тэмдэгтүүдтэй мөртөө зарим газар “Й”-ээр орлуулдаг нь хуучин зарим бичлэгээ авч үлдсэнтэй холбоотой. Уг нь монголоор Йод биш Ёод гэх нь зөв байх.

“Ё” гэсэн тэмдэгт монгол кирилл бичигт их төөрөгдөл буй болгодог. Монгол хэлээр Ёотонгийн “Ё”, Еэвэнгийн “Е” шал өмнөө дуудлагатай, ядахнаа нэг нь эр нөгөө нь эм үгийнх. Орос хэлэнд “Ё” дуудлага бий боловч ихэнх тохиолдолд дээд хоёр цэгийг нь тавьдаггүй. Саяхан тэнд “Ё” үсгээ сэргээх хөдөлгөөн гарч “Ё” гэсэн хөшөө ч босгосон байна билээ. Зүй нь Гобачёв, Хрущёв гэж бичих ёстой ч оросууд дассан болохоор үүн дээрээ төөрөөд сүүлчийн “е” тэмдэгтийг андуурч буруу дуудаад байдаггүй. Харин гадаад үгийг оросчлон галиглахаар дуудлагын алдаа гаргадаг. Герман хэлний Freud нь “фройд” гэх маягтай дуудагдах ба зөв орос галигаар “фрёйд” гэж бичигдэх ёстой аж. Залхуураад хоёр цэгийг нь орхисноос болж үүнийг фрэйд гэж унших болсон нь монгол дуудлагад мөн алдаатай дуудагдах болсон. Ийм жишээ олон. Орос хэлэнд “Ө” авиа байдаггүй учир голдуу “ё”-оор орлуулдаг, харамсалтай нь дээд хоёр цэгийг нь ихэнхдээ залхуураад тавьдаггүй учир бүүр шал өмнөө дуудлагатай болчихдог. Хаа очиж олон хэлэнд “Ө” авиа бий. Герман, франц хэлний “ө” авиа дөрвөд аялгын “ө”-тэй илүү төстэй гэх мэтийн жаахан ялгаа бий л дээ.Дээр үед “Үнэн” сонинд Францын ерөнхийлөгчийг Франсуа МиттӨран гэж зөв дуудлагаар нь бичсэн байж билээ. Ямар ч байсан түүний нэр МиттЕЭран ч биш, МиттЁОран ч биш. Орос хэлэнд “Ө” авиа тэмдэглэсэн тэмдэгтгүй нь кирилл монгол бичигт ч тусаж бид ер бусын “еӨр”, 90 гэсэн тооны “еЭр” хоёрыг “ер” гэж адилхан бичдэг. “Ү” тэмдэгтэд ч адил бэрхшээл учирна.

Орос бичлэгт “Э” тэмдэгт бараг ашигладаггүй. Үгийн эхэнд л бичигддэг ба бусад тохиолдолд “Э” авиаг “Е”-ээр тэмдэглэдэг. Гадаад үгийг галиглахдаа өргөлттэй “Э” авиаг үгийн дунд “э”-ээр нь тэмдэглэх тохиолдол бий. Үгийн дунд үнэхээр еэвэнгийн Е-ээр хэлэгдэх дуудлага байх аваас урд нь зөөлний тэмдэг жийрэглэж (жишээ нь вьетнам) өгнө. Энэ бол орос дуудлагын болон тэмдэгтийн тогтсон дүрэм. Монгол хэлний дуудлагаар еэвэнгийн “Е”-г “еэ”-гээр л дууддаг. Manage­ment гэсэн англи үгийг орос бичлэгээр менежмент гээд биччихээр монгол үсгийн дүрмээр “миэнмиэжмиэнт” гэх маягтай дуудагдах гээд байгаа биз? Одоогий хүүхэд залуус орос хэл гадарлахаа больсон учир еэвэнгийн “е”-г монгол дүрмээр “еэ”-гээр нь дуудаад хачин авиа гаргах болсон байна билээ. Сонирхуулахад хуучны бичлэгт уйгаржин монгол бичгээр ЛЭнин гэж бичдэг байгаад кирилл үсэг орж ирсний дараа ЛЕнин гэж засварлан бичих болсон юм билээ.

“Х” гэж үсэг учир нь олддоггүй нэг тэмдэгт байна. Монгол бичгээр хоолойны ГА, ХА гээд байгаа нь эм үгт ордог Х, Г-ээс шал өөр дуудлагатай төдийгүй өөр тэмдэгтээр бичигддэг. Кирилл үсгээр нэгтгээд нэг тэмдэгтээр илэрхийлэх болсон. Тухайлбал, англи хэлэнд хоолойны “Х”-г “kh”, нөгөөг нь “h”, германаар болохоор харгалзан “ch”, “h” мэтээр ялгамжилдаг. Яг л манай уйгаржин монгол бичиг шиг. Орос галигаар зөөлөн “h”-г “Г” гэж тэмдэглэх ба тэр нь жинхэнэ “Г”-ээс огт ялгаагүй болчиж байгаа юм. Гитлер биш, Хитлер юм л даа. Адилхан кирилл үсэгтэй болгар, серби хэлэнд Хитлер л гэх юм билээ. Үүнээс болоод зарим нэр танигдахын аргагүй. Германы найрагч Хайнрих Хайнэ-г Генрих Гейне болгочихоно. Уул нь монгол галигаа дагавал Анхбаяр- Ankhbayr, Энхбаяр-Enhbayar баймаар. Герман хэлний “еi” нийлэмжийг “ай” гэж дууддаг боловч бид оросоор дамжуулаад Эйнштейн, Лейпциг гэж бичээд тэрүүгээрээ уншдаг. Далимд хэрэхэд Европ зүгийн загалмайн шашинт хэлүүдэд хаад, хувраг, гэгээнтэн, бурхадын голдуу латин, герег, хэбрай нэрсийг хоорондоо орчуулж нэрлэн бичдэг. Францын хаан Луи нарыг герман орос хэлэнд Людовиг гэж орчуулна. Англиар Чарльз, франц болохоороо Шарль, испаниар Карол, герман, оросоор Карл болоод явчих жишээтэй. Загалмайн шашинтай биш бидэнд цаад эхээрээ л бичигдэх ёстой болов уу. Нэр орчуулдаг тэдний уламжлалтай холбоотой ч Михаил Жордон, Майкл Гобачёв гэдэггүй байх аа.

Галиглахад маш том төөрөгдөл үүсгэдэг үсэг бол “Н” тэмдэгт юм. Бидний одоо “хамрын Н”, “хэлний Н” гэж ялгаад байгаа авиа нь уйгаржин монголоор тусдаа тэмдэгттэй ба нэгийг нь “энхлэгтэй Н” гэж нэрэлдэг. Лав л Европ зүгийн хэлэнд үүнийг “ng” гэж тэмдэглэх ба оросоор ч “нг” гэж бичнэ. Үүнийг ялгахын тулд бага ангийн орос хэлний багш маань “он” буюу “тэр эр” гэсэн орос үгийг “үүнийг он сарын он биш, ооно шаргачингийн ооно-оор дуудна” гэж зааж өгч байж билээ. Монгол хэлний кирилл бичлэгт үгийн бөгсөнд дуудагдах хамрийн “Н”-ийн ард “нууц” “Г” авиа байдаг нь дагавар авахаар тодордог. Жишээ нь, хун гэсэн үг дагавар авахаар “хунГийн” болно. Гэтэл хүн гэсэн үг “хүний” болдог (баруун монголчууд “күнь”, ”онь” гэж хэлээд байдаг нь зөв байгаа биз?). Хамрын болон хэлний “Н”-үүд шал өөр дуудлагатай өөр авианууд юм. Монгол хүн монгол кирилл бичлэгээр үүнийгээ алдалгүй хэлчихдэг боловч гадаад үгийг галиглахаар төөрөгдөл үүсээд явчихдаг. Англи хэлний king (хаан) бол кинГ биш, “кин” юм л даа. Зүй нь үүнийг “г” үсэггүйгээр тэмдэглэх ба хэрэв үгийн эцэст буй Н авиа хэлнийх байх юм бол “хань” гэдэг шиг “зөөлний тэмдэг” хавсаргавал цаад дуудлагатайгаа төстэй болно. Гулгадаг цана, цонхны цан хоёрыг латин галигаар тэмдэглэвэл “tsana”, ”tsang” гэнэ гээд ойлгочихвол. Өвөр Монголд “Зочин” гэдэг буудал гаднаа латин галигаар “Zoch­ing” гээд бичсэн байна билээ. Хятад хэлний үгсийг кирилл монгол болгон галиглахад ийм алдаа маш их ажиглагддаг. Хятадын хань үндэстний нэрийг “хан” болгож галиглах нь элбэг үзэгдэнэ, уг нь шал өөрөөр дуудагдаж байгаа биз дээ? Вьетнам зэрэг өмнөд азийн хэлүүд, мөн африк гаралтай үгэнд “хамрын н”-ээр эхэлсэн үг их таардаг. Нгуен гэсэн вьетнам нэр уул нь нГуен биш Н гэж хамраар дуудагдаад араас нь “г” дуудалгүй “үиэнь” гэж залгах учиртай аж. “Хамрын н”-ээр эхлэнэ гэсэн үг. Уйгаржин монгол бичигт ч агшин гэсэн самгард гаралтай үгийг энхлэгтэй Н-ээр эхлүүлж араас нь “шан” гэж залган бичдэг.

Цаад хэлний дуудлагад нь тохируулж хэл болгонд өөр өөрөөр галигладаг дүрэм ихэнх тогтсон хэлний бичлэгт бий. Жишээ нь, хэдийгээр адилхан кирилл үсэгтэй ч гэсэн монгол үгийг орос руу галиглах дүрэм гэж байна. Орос хэлэнд хатуу дуудагддаг “ж” авиа байдаггүй учир Жаргал гэсэн монгол нэрийг ДЖаргал гэж бичнэ. Тэдний “ж” тэмдэгт нь “”жь” гэх маягтай исгэрч хэлэгддэг учир монголтой төстэй хатуу дуудагддаг John, Jerald гэсэн нэрсийг ДЖон, ДЖеральд гэж галиглах жишээтэй. Франц, орос хэлний зөөлөн “жь”-г англи хэлэнд ийм авиа байдаггүй болохоор “zh” гэж “j” тэмдэгтээс ялгаж (ZHerenovsky) бичдэг. Оросоор монголын Завхан-ыг ДЗавхан гэж бичдэг нь бас хатуу “з” авиагүйгээс болдог биз. Сонихолтой нь буриад аялга зөөлөн “жь”-тэй учир тэднээр “жаргал” гэж хэлүүлээд үзээрэй.

Энэ мэтчилэнгээр хятад, япон, солонгос зэрэг хэлний оросчлох галиг тус бүрдээ өөрийн дүрэмтэй, харамсалтай нь тэр нь монгол аялаганд дүйдэггүй. Өвлийн олимп болсон Пёнчан хотыг оросоор Пхеньчхан гэж галигласан нь тэдэндээ л зөв болохоос монголоор ингэж үсэгчилж уншвал хачин сонсогдоно. Манайд солонгос хэл нэлээд танил болсон тул зөв дуудлагаар нь бичсэн байсан, гэхдээ үгийн төгсгөл “хамрын Н” атал бас л “Г” үсэг илүүдүүлээд тавьчихсан нь харагдсан. Орос галигаар Сеул гэж бичдэг байсныг эх дуудлагад нь дөхүүлж Сөүл гэх болсон нь сайшаалтай. Орос Хиросима ч монгол Хирошима болсон. Олон жишээ бий.

Төвд хэлний бичлэгт огт дуудагддаггүй олон тэмдэгтийг давхарлаж бичдэг, үүнийгээ тусгай дүрмээр уншина. Яг франц хэл шиг. Энэ нь нийлэмж тэмдгүүдийг нийлүүлж өөр дуудлагаар хэлдэг онцлог байх. Төвд нэрийг англи хэлэнд шууд үсэгчлэн галигладаг бол сонирхолтой нь орос бичлэгт монгол дуудлага баримтлан галигладаг. Харамсалтай нь сүүлийн үед англиар Ten­zin Gyatso гэж галигласныг оросууд шууд хуулбарлан Тэнцзин Гьямцхо гэх болж. Уг нь төвд үгийн галиглал нэн эртнээс хэрэглэж эхэлсэн манай дуудлагаар одоогийн далай намын нэр Дэнзэнжамц л даа.

Хятад үгийг ч монголчлон галиглах олон жилийн туршлага монголчуудад бий. Аль 700 жилийн өмнө монгол үгийг ч хятадаар галиглаж байсан нь “Нууц товчоо”. Төвдийн нэгэн адил хятадтай олон жилийн харилцаатай байсны учир байх. Харин кирилл үсэг хэрэглэснээс хойш нэлээд замбараагаа алдсан. Үнэндээ “хятад” гэсэн нэг хэл байхгүй. Хоорондоо үл ойлголцох 6-10 өөр хэлийг нийлүүлээд “хятад хэл” гэдэг. Кантон (сүүлийн үед гуандон гэх болж) хэл нь мандарин гэх умард хятад хэлтэй огт ойлголцохгүй. Кантончууд вьетнамчуудтай ойлголцоод байдаг мөртөө умардынхантай огт үгүй. Тийм атал вьетнамыг хятад хэл гэхгүй мөртөө кантоныг хятад гэх. Хятадын олон хэл ханз бичгээрээ холбогддог, уншаад биенээ сайн ойлголцоно. Авиа тэмдэглэх биш бүдүүн тоймоор хэлэхэд юмсыг дуурайлгаад зурчиж байгаа юм чинь арга ч үгүй биз. “5” гэсэн тэмдэгтийг хэл болгон өөрөөр дуудах боловч бүгд “тав” гэсэн цифр тоо гэж зөв ойлгодогтой төстэй юмуу даа. Тэгэж ярьвал вьетнамчууд ч үсгээ латин болгохоос өмнө ханз хэрэглэдэг байжээ. Тэд хятад байж байгаад хятад биш болчихсон ч юм уу, нэг л ойлгомжгүй. Хятад-төвд язгуурын хэлүүд ижил эгшигийг өөр өөр хөгөөр дуудна. Умардынхан 4 хөгтэй бол өмнөдийнхөн 6-7 хөгтэй гэдэг. Латин үсэгтэй болсон вьетнамчууд тэр олон хөгөө ялгахын тулд эгшиг тэмдэгтийн дээр учиргүй олон янз нэмэлт тэмдэглэгээ хийнэ. Вьетнам хүн гараараа юм бичихийг харвал будаа тоншиж буй тахиа шиг тогшоод л байх нь тэр. Харин бусад газар латинчлахдаа энэ олон тэмдгийг нь тоодоггүй, зүгээр л шууд латин 26 үсэгтээ багтаачихдаг.

Бүр Тангийн үеэс умард хятадын хэл нийт Хятадын албан хэл болж эхэлжээ. Ингээд 1979 оноос хятадын бүх хэлний ханзыг латин галигт оруулах пиньинь хэмээх нэгдсэн галигтай болсон. Үүнийг 2006 онд Тайвань хамгийн сүүлд хүлээн зөвшөөрчээ. Сингапур, Хонконг өмнө нь мөрдөх болсон. Пиньинь албан ёсоор зөвшөөрөгдөхөөс өмнө олон хятад хэлийг галиглахдаа янз янзынхыг нь авдаг байв. Өрнөдийн орнууд болон Японд кантон хэлээс галигладаг байж. Үүний зарим нь ч одоо хадгалагдсаар. Япон орос хэлээр кантон дуудлагаар Пэкин гэсээр байгаа бол англи хэл 1979 оноос Бэйжин гэж галиглах болсон. Хятад хэлүүд эгшигийн олон хөгтэйгөөс гадна хэр баргийн хэлэнд үгүй хоорондоо маш төстэй гийгүүлэгч авиануудтай. Хамгийн наад зах нь “Sh” гэж латинчилдаг “ш”, “X“ гэж тэмдэглэдэг “ш”. “с”-ийн дундуурах авиа байна. Үүнээс болоод Хятадын одоогийн даргыг манайхан Ши Жинпин, Си Жинпин гэж гэж бичнэ гэж булаацалдах. Уйгаржин монгол бичгээр “Си” гэж бичих юм. Алийг нь дагах вэ? “Х” нь пиньиниэр ингэж бууж байгаа болохоос хуучин галигаар “Hs” гэж буулгадаг байсан нь хаку хэлнээс авсан хэрэг. Ер нь хятад галигийг харахад пиньиниэс өмнөх дуудлага тэмдэглэсэн галиг янз бүр. Жишээлэхэд хятад хэлэнд “р” авиа байдаг байдаггүй гэсэн маргаанаас болоод эртний нүүдэлчдийн жужуань нарыг Rouran, Juan­juan гэж европ зүгийн хэлэнд янз янзаар галиглаж байна. Хятадын төв хэвлэлийн нэр Жэньминьжибао юу, Renmin Ribao юу? Пиньиньд Ch – ийм “ч” ч бий, Q – ийм “ч” ч бий. Гадны хүнд ялгагдах аргагүй төстэй өөр өөр гийгүүлэгч авиа аль ч хэлэнд бий. Сонирхуулахад польш хэлэнд монгол хэлний “ж”-тэй төстэй долоон тусдаа “ж” маягийн авиа бий. Өөрснөө л ялгана уу гэхээс хэр баргийн гадаад хүн барахгүй. Үүнийгээ гайхуулж долоон янзын “ж” орсон өгүүлбэр зохиосноо гадаад хүнээр хэлүүлж таашаал авдаг. Энэ тохиолдолд гадаад хэлээр голдуу бүгдийг нь нийлүүлээд ганц галиг үсгээр л тэмдэглэчихдэг.

Дүгнэж хэлэхэд 700 жил хэрэглэсэн уйгаржин бичигт төвд, уйгар, түрэг, хятад, манж зэрэг харилцаатай байсан хэлүүдийн үг үсгийг монгол дуудлагад хувиргах галигтай байжээ. Харин кирилл үсэгтэй болсноос хойш гадаад үгэнд тохирсон галиг үгүйгээс болоод орос хэлний галигийг шууд хуулбарлан хэрэглэх болсон байна. Гэтэл нэгдүгээрт, орос монгол хэлний авиа дуудлага шал өмнөө, хоёрдугаарт, орос хэл нь гадаад хэл болгонд тохируулсан өөрийнх нь тус тусдаа тогтсон галигтай.

Ерэн оноос хойш Монгол Улсын гадаад харилцаа эрс өсч оросоос өөр хэл эзэмшсэн маш олон хүнтэй боллоо. Нэг сая орчим хүн англи хэл суралцаж байгаа ба орос хэлтний цоо цөөрч байхад зөвхөн солонгос хэлтэй 100 мянган хүн буй болжээ. Хятадад зөвхөн дээд сургуульд гэхэд 15 мянган манай монгол оюутан суралцаж байна. Португаль, перс, украин, хэбрай зэрэг урьд нь хэлийг нь мэддэг ганц ч хүнгүй байсан бид ийм хэл эзэмшсэн цөөнгүй иргэдтэй болжээ. Урьд нь араб, япон, испани зэрэг дэлхийн том хэл сурсан хэдэн монгол хүн байлаа даа?

Юун түрүүн монгол кирилл үсгийг латинчилсан албан ёсны галигтай болмоор байна. Гар утаснаас эхлээд компьютер, захидал цахилгаанаар латин галигаар бараг хүн болгон бичдэг болсон ч батлагдсан галиг үгүй учир авиаг дур дураараа янз бүрээр тэмдэглэж байна. Нэгдсэн албан ёсны галигтай болчихвол хожим латин үсэгт шилжсэн ч тун амар байх болно. Уг нь энэ бол амархан ажил, Засгийн газраас батлахад л болно. Гэхдээ үүнд хэл шинжээчдийг татан оруулж болохгүй, учир нь тэд дүрэм өөрчлөх гээд өөр юм яриад явчихдаг. Зөвхөн тэмдэгтийг л орлуулж, болбол латин 26 үсэгт багтаах тухай ярьж байгаа болохоор хэл шинжлэлд огт падлийгүй юм. Гүйх нохойд баах нохой саад.

Нөгөө талаас гадаад үгийг монгол дуудлагад тохируулан кирилл монгол үсэгт орлуулах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. “ПХеньЧХаны өвлийн олимп” гэж яриад явбал шараа биз дээ? Кирилл үсэгтэй орос, серби, болгар хэлний нэгэн адил томоохон хэл болгоны авиа дуудлагыг монгол кирилл үсэгт буулгах тус тусын галигтай болох хэрэгтэй. Анхны оролдлогыг НЭПКО компани 2010 онд “Британника” арван боть хийхдээ туршсан юм. Кирилл үсэгтэй хэлний үгсийг тэр чигээр нь хуулбарлан бичих боловч латин болон өөр бусад бичигтэй томоохон хэлүүдийн үгсийг монгол кириллээр галиглах түр дүрэм зохиогоод түүндээ тааруулж бичиглэсэн болно. Англи, франц, испани, герман, хятад, япон, солонгос, төвд зэрэг хэлний үгсийг монгол кириллээр бичиж буулгах жишиг эхэлж зохиогоод түүндээ тулгууралсан болно. Энэ нь их амар юм билээ, учир нь цаашид орчуулж байгаа олон олон номын гадаад нэр томьёог мөнөөх Британникагийн монгол орчуулгын дагуу галиглах болсон. Гэхдээ монгол кирилл бичигт олон жил олон удаа давтагдан бичиж дассан Гитлер, Шекспир Нью-Йорк гэх мэт гадаад нэрс ба үгсийг гар хүрэлгүй хэвээр бичихээр тогтсон.

2019.11.3

Өглөө бүр тантай хамт байдаг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гарагийн дугаар 16 нүүрээр хэвлэгдэж, та бүхний гар дээр хүрч байна.

Манай сонины Баримт, үзэл бодлын гуравдугаар нүүрний бичлэг нийгэмд дуу хоолой болж байдаг билээ. Лхагва гарагийн дугаарт нэрт нийтлэлч Баабарын “Галиг (II)” нийтлэл хэвлэгдлээ.

УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо өчигдөр хуралдаж хоёр асуудал хэлэлцэн шийдвэрлэлээ. Энэ тухай тавдугаар нүүрнээс уншиж сонирхоорой.

“Д.Одбаярыг авч үлдэхийн тулд 42 настай А-гаар туг тахихаар шийдсэн бололтой” хэмээн “Баримт, үйл явдал” нүүрт өгүүлжээ. Нэг, долдугаар нүүрнээс унших боломжтой.

Эдийн засагч Н.Энхбаяртай ярилцлаа. Нэг, 11 дүгээр нүүрнээс уншаарай.
Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ивээл дор “Залуу инженерүүдийн үндэсний чуулган-2019” Төрийн ордонд өчигдөр боллоо. Энэ тухай нэг, зургадугаар нүүрнээс уншаарай.

““Ядуу сэтгэлгээний эдийн засаг” номын тухай М.Энхсайханы лекц” нийтлэлийг дөрөвдүгээр нүүрнээс, УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэйярилцсаныг нэг, хоёрдугаар нүүрнээс уншаарай.

13 дугаар нүүрнээс Монгол найргийн эрдэнийн титэм “Сэгс цагаан Богд” нийтлэлийн үргэлжлэлийгуншаарай.

12 дугаар нүүрэнд“Уралдааны замд хүнд бэртэл авсан “Mongolian Groom”-ийг санаатай алсан уу” нийтлэл хэвлэгдлээ.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдан авч болохыг дуулгая. Түүнчлэн “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88085029 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 19001987-гоос лавлана уу.

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮХЭН ТАНТАЙ ХАМТ