Month: November 2019

УИХ-ын даргын ахлах зөвлөх Ж.Сүхбаатартай ярилцлаа.

---

-Бүгд найрамдах улсаа тунхагласны 95 жилийн ойн өдөр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг Ерөнхийлөгч ёсчиллоо. Удаан дуншсан Үндсэн хуулийн өөрчлөлт баталгаажиж УИХ түүхэн үүргээ биелүүлэв. Мэдээж цаашид хийх ажлууд эхэлнэ, ундарна. Та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Монгол бахархлын өдрийн өмнө Монголын шинэ эрх зүйн суурь болох Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан Бүгд найрамдах улсын түүхт баярын өдөр Үндсэн хуулийн нэмэлт засвар маань эцэслэн баталгаажиж улс даяар албан ёсоор зарлагдлаа. Энэ өдөр бол монголчууд цаашид хаант ёс, ганц хүний ноёрхлыг халсан бүгдээр найрамдаж амьдрахаа тунхагласан учир жанцан ихтэй өдөр. Хууль тогтоогчдын төдийгүй эрдэмтэн судлаач, иргэд олон нийтийн ч олон жилийн хүлээлт, хүсэл, нийгмийн захиалга бодит биеллээ оллоо. Монголоороо бахархах, ирээдүйд итгэх итгэл улам батажсан сэтгэгдэл төрсөн шүү. Улс төрийн түвшинд эцсийн эцэст ухарч зогсолгүй санал зөрөлдөөнөө гэтлэн давж, урагшлах зам дээр ойлголцож зөвлөлдөж гарч чадсан. Мэдээж хүссэн бүх асуудалд дүүрэн хариулт, шийдэл өгсөн үү гэвэл асуудлуудын төвөгтэй нөхцөл байдлаас хамаараад зарим чухал зохицуулалт тусгагдаагүй үлдсэн. Тухайлбал, сонгуулийн холимог тогтолцоо, Ерөнхийлөгчийг төлөөлөгчдийн байгууллагуудаас сонгох гэх мэт. Гэхдээ эдгээр нь дараа дараагийн УИХ-ын ярих, шийдвэрлэх маш чухал үүрэг, зорилт болон шилжиж байна. Улсын Ерөнхийлөгч маань чамлахаар чанга атгахаар өөрчлөлтүүд орсныг тэмдэглэж хэлсэн. Үүнтэй санал нэг. Миний хувьд хүсэн хүлээсэн, зүтгэсэн зорилтынхоо 70 хувийг биелүүлж чадлаа гэж үзэж байна. Гэхдээ дүгнээд хэлбэл, Үндсэн хуулийн энэ түүхэн өөрчлөлт таван үндсэн зорилтыг бүхэлд нь ханган биелүүлж байгаа.

-Та тэдгээрийг тодруулаач?

-Нэгдүгээрт, төрийн удирдлагын хэлбэр өөрчлөх эсэх тухай хүчтэй хөндөж, Ерөнхийлөгчийн удирдлагатай улс болох Үндсэн хуулийн бус элдэв санаархалд Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд хариултаа өгчихлөө. Өөрөөр хэлбэл, парламентын бүгд найрамдах улсаа бататган төгөлдөршүүлэх чиглэлд томоохон алхам хийлээ.

Улс төрийн нам, сонгуулийн эрх зүйн орчныг хувьсган өөрчлөх заалтууд орсон, Засгийн газар, Ерөнхий сайдын эрх хэмжээг нэмэгдүүлэх замаар хууль биелүүлэх чадамжийг дээшлүүлэхийг зорьсон. УИХ, Засгийн газрын бүрэлдэхүүн хэт холилдох зүй бус үзэгдлийг хязгаарлан мэргэжлийн Засгийн газар бүрдүүлэх, УИХ-ын өмнө хүлээх хариуцлагыг өндөржүүлсэн.УИХ-ын хууль тогтоох, хянан шалгах үйл ажиллагааг чанаржуулах, УИХ, Ерөнхийлөгчийн дур зоргын үйлдэл, нөлөөллийг хязгаарлах эрх зүйн нөхцөлийг бүрдүүлсэн чухал заалтууд тусгагдаж чадсан. Хоёрдугаарт, байгалийн баялгийн ашиглалт, хамгаалалт, түүний үр өгөөж,зохистой хүртээмж болон иргэний хяналт, Үндэсний баялгийн сангийн талаарх гол зарчмуудыг шинээр зааж өгснөөр иргэдийн зүй ёсны хүсэл шаардлагыг анх удаа тодруулан үндсэн хуульчиллаа. Гуравдугаарт, шударга ёсны үйлчилгээ үзүүлэх шүүхийн сахилга, дотоод ардчиллыг шинэ шатанд гаргах, шүүхийг иргэдэд ойртуулах маш том өөрчлөлтийн механизмыг тусгаж өгсөн. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хороо гэсэн байгууллагууд шүүх эрх мэдлийн институци дотор өнөө байгаагаас зохион байгуулалтын төдийгүй арга ажиллагаа, хандлага эрс өөрчлөгдөн ажиллах цоо шинэ шаардлага тавигдахаар болсон.Дөрөвдүгээрт, нутгийн өөрийн удирдлагын өвөрмөц ахуй, жам ёсны салаа мөчир болох хот, тосгоны статусыг засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлагын хүрээнд тодотгон зааж өгсөн. Ингэснээр байгаа хот, тосгодоо “амь” оруулах бодит боломжийг нээлээ. Орон нутгийн бие даасан байдлыг хангах тухайд өмчийн удирдлага, татварын хувь хэмжээ тогтоох эрхийг хуулиар эдлэх эрхтэйг анх удаа тусгайлан зааж, ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн байгууллагын доторх байгууллага мэт байх тусгай статусыг өөрчилсөн. Тавдугаарт, “дордуулсан долоон өөрчлөлт” гээчийг тойрсон 20 жилийн маргаанд хариу өгч үндсэндээ засаж залрууллаа. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Үндсэн хуулийн энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтүүдийг “эрх зүйн хувьсгал”-ын чанартай болохыг тэмдэглэж хэлээд байгаа нь зүгээр нэг сүржин, чамирхсан үг биш юм.Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагалдаад юун түрүүн хөндөгдөх, шинэчлэгдэх гучаад хууль байна гэсэн тооцоо бий. Энэ нүсэр ажлыг удахгүй боловсруулж УИХ-аар батлагдах тогтоолын хуваарийн дагуу хийж эхэлнэ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт шинэчлэлийн хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцсон улс төрийн нам, байгууллага, иргэддээ талархлаа илэрхийлье. Гурван парламентад энэ асуудлыг хариуцан ажилласан төрийн албан хаагчид, хүч сэтгэлээ харамгүй зориулсан үе үеийн ажлын хэсгийн гишүүддээ баярлалаа. Сүүлийн хоёр жил ардчилалд, зөвлөлдөх соёлд хамтдаа суралцсан, Үндсэн хуулийн шинэ ухамсар суусан, шинэ жим зам гаргасан урагшилсан үйл явц байлаа.

-Таныг УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга байх үеэс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг албан ёсоор эхлүүлэхээр ярьж эхэлсэн гэдэг бил үү?

-Том үйл хэрэг бүрт өөрийн үүх түүх, учир явдал байдаг. Ялангуяа биеэр оролцогч нэгэн гэрчийн хувиар энэ үед нь товч дурсах нь зөв биз ээ. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний эмгэнэлт хэрэг явдлын дараа одоогийн МАН, Ардчилсан нам хооронд УИХ-ыг шинээр эмхлэн байгуулах талаар зөвшилцөх үйл ажиллагаа болсон. Ардчилсан намыг төлөөлж өнөөгийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, З.Энхболд, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг нарын хүмүүс орсныг санаж байна. МАН-аас Ё.Отгонбаяр, Сү.Батболд, Ц.Мөнх-Оргил, Н.Энхболд болон миний бие байсан. 2008 оны наймдугаар сард Монгол төрөө бэхжүүлэх, шударга сонгуулийн орчныг бүрдүүлэх талаар тохиролцоонд хүрч зөвшилцлийн баримт бичигт бид гарын үсэг зурсан. Үүнд, Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулна, сонгуулийн хууль,тогтолцоонд шинэчлэл хийхээр тохирсон. Ингээд 2008 оны наймдугаар сарын сүүлчээр УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжтой болсон. Энд тухайн үеийн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийг онцлон дурдах хэрэгтэй болно. Улс төрийн бодлогын тохиролцоог ажил хэрэг болгох үүднээс Д.Дэмбэрэл дарга эхлээд УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцангаар ахлуулсан сонгуулийн шинэ хуулийн ажлын хэсгийг байгуулсан, би үүнд нь багтсан. Дараа нь тухайн үеийн Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Ө.Энхтүвшинд Үндсэн хуульд хэрхэн нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг журамласан хуулийн төсөл боловсруулах үүрэг өгч, Б.Чимид багш тэргүүтэй эрдэмтэн, судлаачдыг оролцуулсан мэргэжлийн ажлын хэсгийг ажиллуулсан. Төсөл бэлэн болсны дараа хянаж үзээд Ө.Энхтүвшин, Ж.Сүхбаатар, Ч.Сайханбилэг нарын есөн гишүүний санаачилснаар УИХ 2010 оны намар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль анх удаа батлагдсан юм. Үүний дараа би Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргаар сонгогдсон. Д.Дэмбэрэл дарга 2011 оны нэгдүгээр сард надаар ахлуулан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэхийг судлах ажлын хэсгийг 40 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж байлаа. Ингээд би Байнгын хорооны даргын хувьд сонгуулийн шинэтгэл, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн асуудал гэсэн хоёр аварга том ажилтай “ноцолдох” үүрэг хүлээж билээ.

-Ажлын хэсэг ямар дүгнэлт гаргаж байв?

-Тухайн үед сонгуулийн хууль, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал гол сэдэв болж яригдаж байв. Бид материалууд судалсан, нийгмийн уур амьсгалыг тандсан. УИХ-ын гишүүн Д.Энхбат, З.Алтай нарын дордуулсан гэх өөрчлөлтийн заримыг засах буюу УИХ, ЗГ-ын гишүүнийг хавсран ажиллахыг хязгаарлах, Д.Дамба-Очир нарын Дархан, Эрдэнэт хотын статусыг тодорхой болгох тухай Үндсэн хуулийн саналууд парламентын хүрээнд гарч байсан. Үүнээс гадна МҮШН зэрэг улс төрийн намууд шинэ Үндсэн хуулийн төсөл ярьж байсан эгзэгтэй үе таарсан. Энэ бүхнийг урсгалд орхилгүй төрийн бодлогоор залж авч явахыг хичээн судалгаа тандалтыг мэргэжлийн болон нийтийн хүрээнд идэвхтэй явуулж, олон ч санал ирсэн, бид ч зайлшгүй зарим өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзсэн. Үүнээс цөөн хэдэн санал нэгдэж байсан асуудлуудыг өргөн бариад Байнгын хороонд шилжүүлээд л цааш хуулийн цаг хугацааны хайчинд ороод зогссон. Сонгуулийн хууль, тогтолцоо шинэчлэх, төсөв батлах үе ч давхацсан. Манай ажлын хэсгийн хажуугаар Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга Сү.Батболдын санаачилгаар намуудтай парламентын хоёр танхимтай байх, парламентын ардчиллыг бэхжүүлэх талаар олон намуудын хамтран гарын үсэг зурсан зөвшилцөл хүртэл явагдаж байсан цаг. Дараачийн 2012-2016 оны УИХ-д Л.Цог дэд дарга болон эхнээсээ бидэнтэй идэвхтэй хамтран зүтгэсэн. Н.Батбаяр нар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хариуцан ажилласан нь бодлогын залгамж хангагдан илүү том зөвшилцөл хийгдэн томоохон өөрчлөлт бүхий төслийг бэлтгэх боломжийг бүрдүүлсэн. Гэсэн ч мөн УИХ хэлэлцэн шийдвэрлэж чадалгүй гурав дахь УИХ луу шилжсэн. Улмаар ажлын хэсгүүд байгуулагдан ажиллаад энэ жил УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын үед боогоод Д.Лүндээжанцан нарын 62 гишүүний өргөн барьсныг УИХ таван сар буюу 158 ажлын өдөр хэлэлцэн баталлаа. 327 мянган иргэний таван сая 600 мянган нэгж саналыг ангилан ялгаж авч үзсэн гэхээр нөр их хөдөлмөр, хамтын үйл ажиллагаа орсон байгаа юм шүү.

-Гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг танай парламентын ажлын хэсэг ярьж байсан гэдэг.

-УИХ-ын гишүүний тоо 99 байх ёстой гэдгийг Н.Батбаяр гишүүнийг санаачилсан гэж зарим хүмүүс ойлгодог. Энэ тоог анх гаргаж тавьсан “гэмтэн” нь молхи би юм аа. 76 гишүүнийг 1/3-ээр нэмэгдүүлэхэд 100 гарантай болчихоод байсан. Гурван оронтой тоонд оруулахгүйгээр, хүн ам нийгмийн төлөөлөл, эдийн засаг, ажлын зүй зохист менежмэнт талаас бусад орны жишиг харгалзан энэ тоог дэвшүүлж тавьсан хэрэг. Тухайн үед хэвлэл мэдээллээр энэ саналыг шүүмжилж байв. Иргэд ч төдийлөн таатай хүлээж авахад бэлэн биш байсан учраас үүнийг өргөн бариагүй, харин ирээдүйд үүнийг дахин ярихаар үлдээсэн юм. Гэхдээ хот, тосгоны өөрийн удирдлагыг тодотгох асуудлыг заавал өргөн барихыг хүсч байсан. Мөн Засгийн газрын гишүүдийн 1/3-ээс дээшгүй нь УИХ-ын гишүүн байж болно гэж оруулж байсан. Энэ нь одоогийн дөрөв хүртэлх УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гэх заалттай ойролцоо.

Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн концепцийнх нь 70 хувь нь өмнөх парламентын үеийн Н.Батбаяр гишүүн нарын төсөл дээр суурилсан гэж УИХ-ын дарга мэдэгдсэн нь төрийн ажлын залгамж чанар хэр байсныг нотлон харуулна. Эхлэлийг нь 2008-2012 оны парламент тавьсан, дараа, дараачийн парламент үргэлжлүүлэн буухиалсан. Энэ удаад Үндсэн хуулийн 29 хувийг хөндөж, хүндрэл бэрхшээлийг туулсаар том хэмжээний нэмэлт, өөрчлөлтийг хийлээ. Шинэ Үндсэн хуулийн эх баригчийн туслах УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан эх баригчаар ажилласан. Яах аргагүй парламентын амьд домог түүх болсон хүн мэргэжил арга зүйн удирдлагаар сүрхий хангаж ажиллалаа. Үндэсний зөвшилцөл, ойлголцлын ажлын хэсгийг Улсын Ерөнхийлөгч толгойлж, улс төр, нийгмийн өргөн төлөөлөл оролцуулсан томоохон цуврал хэлэлцүүлгүүд зохион байгууллаа. УИХ дахь МАН-ын бүлэг, АН-ын зөвлөлийн удирдлагууд идэвхтэй оролцоог хангаж, эрх баригч МАН-ын удирдлага хүчлэн зүтгүүлэхээс татгалзаж зөөлөн бодлого, зарчим баримталсан.УИХ-ын Төрийн байгуулалтын хорооны дарга С.Бямбацогт, түүний аппарат голлон зохион байгуулалт, ажлыг урагш явуулж байлаа. Төдийгөөс өдий хүртэл Ө.Энхтүвшин дарга идэвхтэй оролцож гардлаа. Мэдээж УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын манлайлал, уйгагүй оролдлогууд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэлээ. УИХ-ын дарга улс төрийн сонирхлоос ангид мэргэжлийн маш хүчтэй баг нэгтгэн бүрдүүлж чадсан. Цөөн хэдэн заалтаас бусдаар бол мэргэжлийн хүмүүсийн томьёолол голлосон. Байгалийн баялаг, намтай холбоотой асуудлууд дээр л улс төрийн томьёолол орсон. УИХ-ын дарга явцын бүх шатанд мэргэжилтнүүдэд ажил хэргийн өргөн боломж олгож ирсэн нь шууд нөлөөлсөн. Бид энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр зөвлөлддөг, хэлэлцдэг, хугацаа шаардсан, зардал ордог, бас их саад тотгортой учирдаг, санал зөрөлддөг, удаан ярилцдаг гэсэн ч гарц шийдлийг нь олох гэж хаана хаанаа хичээдэг энэ процесс чинь өөрөө ардчилал юм гэдгийг илүү сайн ойлгож авсан болов уу. Улс төрийнхөө түвшинд ардчиллын нэг том хичээлд суралцчихлаа. Бид хэлэлцүүлэг, зөвлөлдөөн, харилцан ойлголцол шийдэлд яаж хүрдэг юм бэ гэдэг цоо шинэ замыг анх удаа тавилаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмаа хэрэглэж үзлээ, жишигтэй боллоо. Үндсэн хууль баталсан нь онцгой үйл явдал байснаас гадна батлах үйл явц нь бидэнд сургамж, туршлага үлдээсэн. Британийн Ерөнхий сайд байсан Маргарет Тэтчерийн онож хэлснээр “Үндсэн хууль цаасан дээр төдий бус хүмүүний зүрх сэтгэл дээр бичигдсэн байх ёстой”.

-Та өмнө нь намаа шүүмжилж, МАХН руу орж байсан. Одоогоор УИХ-ын даргын ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Тэгэхээр намдаа буцааж ирчихжээ гэж ойлгож болох уу?

-Намаас гарсан, орсон асуудал бол миний улс төрийн тэмцэлтэй холбоотой. Намын нэгэн гишүүний хувьд тухайн үеийн намын удирдлагаа эсэргүүцэж тэдэнд хариуцлага тооцсон хэрэг. Уул шугамандаа ардчилсан орнуудад намын удирдлага нь муу байвал, муухай ялзарсан болбол намын гишүүд нь олон мянгаараа гараад явчихдаг, орхидог нь шинэчлэх өөрчлөх дохио сануулга болдог. Тэгэхгүй муугийн үүр болсон ч пялдага царайлаад бүгээд суугаад байвал ялзраад л байнашүү дээ. Манайд нам нь тааруу байсан ч гишүүдийн тоо нь нэмэгдэнэ үү гэхээс буурдаггүй эрүүл бус орчин бий. Намаас салбал хоолны түмпэнгээсээ сална гэсэн өчүүхэн ойлголт байж таарахгүй.Нам хуучин цаг шиг нэр төр, нандин чанар агуулсан, хадгалсан ариун сүм шиг байхаа больсон. Ийм болохоор тангараг өргөөд түүнээсээ ухарч няцах гэсэн асуудал энд яригддаггүй. Орчин цагт улс төрийн байгууллага, тэмцэл өрсөлдөөний, үзэл санааны талбар байх ёстой. Харамсалтай нь мафи маягийн бугшмал авилгач бүлэглэлийн сүлжээ болоод байна. Ийм үед үзлээ дагаж тэмцэх үү, удирдлагын том улс төрчийг дагах уу, хий хоосноор байгууллагадаа үнэнч гээд суугаад байх уу, эсхүл найз нөхөд, дэмжигчдэдээ хоргодоод хөдөлж чадахгүй үлбийгээд байх уу гэдэг сонголт тулгардаг. Миний хувьд МАН-ын доторх МАНАН сүлжээний эсрэг хүч хүрэхгүй болохоор үзлээ дагаад МАХН дахь МАНАН-гийн эсрэг хуучин журмын нөхөдтэйгээ нийлж тэмцсэн. МАХН ямартай ч сүлжээнээс гадуур байж завхралыг эсэргүүцэж, өөрсдийн дуу хоолойгоо нийгэмд хүргэж байсан. Очоод улс төрийн тэмцэл явуулж болох, миний хамгийн ойр холбогдож болох хүмүүс тэнд байсан. Хэцүү нөхцөлд очиж ажилласан, хамтарсан. Зарим тохиолдолд санаа бодол нийлэхгүй байх явдал ч байсныг үгүйсгэхгүй. Юутай ч уг намд том зорилгоо бодоод үүргээ гүйцэтгэсэн. Миний хувьд энэ оны зургадугаар сард МАХН-аас гарсан. МАН шинэчлэгдэж өөрчлөгдөж гэмээ нь улс төрийн намууд хөгжиж, төр бэхжинэ гэж би үздэг хүн. Ойрын ирээдүйд МАН, МАХН улс төрийн цул хүч болно гэдэгт эргэлздэггүй. МАН-аас 2015 оны намар гарах өргөдөлдөө өнөөгийн МАНАН, 60 тэрбум гэх нөхдийн үйлдэл, арга барилыг дурдаад МАН-ыг шинэчлэхэд нөлөөлөх үүднээс гарч байгаагаа мэдэгдсэн. Цаг үе ч наашилж эерэг шинж тэмдэг гарч байна.

-Одоо тэр байдал нь өөрчлөгдсөн гэж үү?

-МАНАН бүлэглэл, 60 тэрбумын асуудалтай өмнөх МАН-ын удирдлага, төрд байсан, байгаа нөхдүүд холбоотой нь бодит үнэн. Харин МАН-ын шинэ удирдлагын бодлого, залуусаа бол би дэмжиж байгаа. Энэ хүмүүс миний тухайн үед хэлж байсан зүйлүүдийг үндсэндээ хуваалцаж, тэмцэж байна. Ийм үед би хол хөндий суугаад байх шаардлагагүй. МАН улс төрийн хамгийн өргөн гишүүнчлэлтэй зохион байгуулалттай хүчин. Цаашид надад улс төрийн намын дотоод үйл ажиллагаанд хутгалдах, элдэв сонирхол тэнд горилох санаархал огт байхгүй. Харин төр түмнийхээ төлөө зүтгэх, намыг эрүүлжүүлэхэд бусад нөхдөдөө туслах хүсэл зориг маань хэвээр. Миний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дэд ажлын хэсэгт орж ажиллалаа. УИХ-ын даргын зүгээс зөвлөхөөрөө ажиллах саналыг наадмын өмнө надад тавьсан. Олон жилийн өмнөөс зүтгэсэн сонгуулийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн асуудалд оролцох боломж тул би дуртайяа хүлээн авсан. Өмнө нь, МАН ялагдсан үед Г.Занданшатар дарга намын генсек, би намын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Бас дөрвөн жил УИХ-д хамт байсан бие биеэ мэдрэх, ойлгох хоёр л доо. Сэтгэлийн дуудлага байсныг ч хэлэх хэрэгтэй. Энд миний найз нөхөд, дэмжигчид гээд маш олон ойрын дотно хүмүүс минь байдаг. Энэ өөрөө онцлог ахуй орчин юм. Хүн хоорондын тусгай холбоос байх шиг. 20 жилийн өмнө намын бүлэгт би хуулийн зөвлөх, У.Хүрэлсүх дарга нийгмийн бодлогын зөвлөхөөр хамт ажиллаж байсан л даа. Хэлсэндээ байдаг, хулхи хуурмаг зан түүнд байдаггүй нь амар байдаг. Зун таарчихаад “Чи Балт шиг сайхан зэсэрч байгаад ирлээ. Ер нь чиний яриад байсан зүйлүүд буруу биш, зөв байсан шүү дээ. Сайхан ажиллая, дэмжиж байна” гэсэн агуулгаар ярилцсан. Ингээд л эр хүний ёсоор уулзаад салсан. Эргээд харахад бид улс төрийн хувьд зарим асуудал дээр санал зөрөлдөх зүйлүүд байж. Би харьцангуй биеэ даасан хүн. Үүнээс болоод элдэв зүйлтэй л нүүр тулж үзэж явна.Цаг үе өөрчлөгдөж байна. МАН-д залуусын цөн эрчимтэй түрж байна. Хаа газар ажиллахдаа бусдад лай болж яваагүй, чадвал тус дэм болох, ядвал гай болохгүй байх нь миний зарчим.Үнэнийг хэлэхэд хоёр хоногийн өмнө Бүгд найрамдах улс тунхагласны өдөр МАН-ын дарга маань дуудаад намын батлахыг минь гардууллаа.

-Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг тун удахгүй хэлэлцэнэ. Ямар гол өөрчлөлтүүд орж байгаа бол?

-Төсөл боловсруулах ажлын хэсэгт бол ороогүй явна. Л.Энх-Амгалан дарга ахлан ажиллаж байгаа. Сонгуулийн хуулийн төслийн талаар одоогоор гүехэн танилцсан төдий явна. Тогтолцооны асуудал, бүртгэл, зөрчил маргаан шийдвэрлэх журам байнга л анхаарал татдаг сэдвүүд. Өнөө маргаашгүй өргөн барих гэж байгаа гэсэн мэдээлэл авсан. Гол нь, Сонгуулийн тухай нэгдсэн хуулийг хуучин шиг тус тусад нь салган хуульчлахаар байсан. Өргөн барьсан хойно маргаантай асуудлаа хагалдаг нь бараг жишиг болсон доо. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дараа цаг хугацаанд шахагдсан хуулийн төсөл яах аргагүй УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгуулийн хуулийн төслүүд.

-Саналыг гараар тоолно гэдэг нь үнэн үү?

-Үгүй. Хуулийн төсөлд санал тоолох төхөөрөмж ашиглахаар заасан. Урьдын адил хяналтын тооллогыг бүх хэсгийн 50 хүртэлх хувийг санамсаргүй сонголтоор сонгож хяналтын тооллого хийлгүүлэхээр тусгасан байна лээ.

Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, химийн шинжлэх ухааны доктор Б.Авидтай салбарын өмнө тулгамдаж буй бэрхшээлийн талаар ярилцлаа.

---

-Хоёр сарын өмнө шинжлэх ухааны салбарын томоохон хурал боллоо. Уг салбар хүч муутай, улс орны хөгжилд гүйцэтгэх үүрэг нь хангалтгүй байна гэж шүүмжилдэг. Тийм ч учраас олон нийт анхдугаар хурлын дараа томоохон үр дүнг хүлээж байна?

-Ерөнхий сайдын ивээл дор шинжлэх ухааны ажилтны анхдугаар их хурлыг өнгөрсөн есдүгээр сард хийлээ. Уг хуралд 800 гаруй төлөөлөгч оролцсон. Энэ нь Монгол Улсын хэмжээнд ажиллаж байгаа нийт эрдэм шинжилгээний ажилтны бараг 40 хувь нь юм. Тийм учраас салбарынхны саналыг тусгах, нэг хүчээр урагшлах талаасаа ихээхэн ач холбогдолтой болсон. Хурлын үеэр дөрвөн хэсэгт салбар хуралдаан боллоо. Тус тусдаа үйл ажиллагаагаа хэрхэн сайжруулах чиглэлээр ярилцлаа. Манайд байгаа гол бэрхшээл бол ерөөсөө л санхүүжилт шүү дээ. Мөн хүний нөөц, дэд бүтцийн асуудал байна. Үүнээс гадна эрх зүйн орчинг сайжруулах шаардлагатай байгаа. Энэ болгоныг дэлгэрэнгүй, тал бүрээс нь ярьсан.

Шинжлэх ухааны үүрэг гэвэл нэгдүгээрт, мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх ёстой. Хоёрдугаарт, улс ардын аж ахуйд өгөөжөө өгөх учиртай. Ямар үр тарина, тийм л ургац хурааж авна гэсэн зарчим бий. Энэ утгаар 1990 оноос хойш шинжлэх ухааны салбарт дорвитой анхаараагүй тул уг салбар иймэрхүү байхаас өөр аргагүй. Ямар ч хүн байгаад, менежмэнт хийгээд салбарын санхүүжилт ДНБ-ий 0.12 хувь байгаа тохиолдолд өгөөж харах хэцүү. Нөгөө талаас нөөц бололцоогоо ашиглаад бид хичээх ёстой гэдгийг ойлгож байгаа. Өөрсдийн хүч бололцоог дайчилж байна. Гэхдээ аливаа үр дүн гартал маш олон шат дамждаг. Суурь судалгаа хийнэ, дараа нь төсөл хэрэгжээд инноваци болоод үр ашгийн асуудал яригдана. Энэ дөрвөн үе шат, циклийг бүрэн санхүүжүүлж байж үр дүнд хүрэхээс биш энэ жил нэг багаж авлаа, дараа жил үр дүн нэхнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Эрдэмтдийн бүтээл зах зээлд хүрэхгүй байгаа шалтгаан нь ийм учиртай. Нөгөө талаас бидний бүтээлийг аваад бүтээгдэхүүн хийх аж ахуй нэгж байна уу гэвэл мөн асуудалтай. Манай улсад 70 мянган аж ахуй нэгж бий ч инновацийн буюу мэдлэг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг нь бараг байхгүй. Гаднаас бараа авчираад үнэ нэмж зараад ашиг олдог л компаниуд дүүрэн байна. “Монос”, “Мон хими” зэрэг цөөхөн аж ахуй нэгж бий. Мэдээж тэдгээр аж ахуйн нэгжтэй хамтын ажиллагаатай.

-Хамгийн гол бэрхшээл болсон санхүүжилтийг шийдвэрлэхэд ямар хүлээлттэй байна вэ?

-Дээр шинжлэх ухааны салбарт санхүүжилт шаардлагатай байгааг хэлсэн. Үүнд хүний нөөцийн асуудлыг мөн дурдмаар байна. Хуучин цагт судалгаа хийдэг хүрээлэн, төвүүдийн ажилтнуудад өндөр цалин өгдөг байсан. Тэр утгаараа чадварлаг, сайн сурлагатай залуус шинжлэх ухааны салбарт цугладаг байлаа. Одоо бол хамгийн сайн сурлагатай, чадварлаг нь уул уурхай руу явчихаж байна. Дараагийн хүмүүс нь их, дээд сургуульд багшлахыг илүүд үзэж байгаа юм. Яагаад гэвэл хүрээлэнгийнхнээс өндөр цалинтай байна. Ингээд гурав дахь нь шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүд болдог. Тийм учраас бид цалингаа нэмэх хэрэгтэй гэж ярьдаг. Санхүүжилттэй холбоотой асуудлыг өнгөрсөн хуралдаанаар маш сайн ярьсан. Зэрэг дэвийн асуудлыг эргэж харъя, үүнд нь нийцсэн боломжийн цалин өгье. Нөгөө талдаа олон жил ажилласан хүнд төрийн албаны нэмэгдэл өгье гэж байгаа. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга бүгд салбарын санхүүжилт маш муу байна, бид анхаарахгүй бол болохгүй нь ээ гэж хэлсэн. Тиймээс энэ асуудал дээрдэх болов уу гэсэн горьдлого байна. Гэхдээ л 2020 оны төсөв дээр эерэг өөрчлөлт харагдахгүй байгаа.

-Та химийн салбарын хүн. Манай улс нефть боловсруулах үйлдвэрийг 2023 онд ашиглалтад оруулснаар химийн салбар өргөн далайцтай хөгжих болов уу гэсэн хандлага байна. Энэ тухайд та ямар бодолтой байна вэ?

-Нефть боловсруулах үйлдвэр барьж байгааг бүрэн дэмждэг. Ерөнхийд нь ажиглахад манайхны эхэлсэн ажил замдаа зогсох асуудал гардаг. Иймээс замдаа зогсолгүй ашиглалтад орчихоосой гэж хүсч байна. Ингэвэл нефть боловсруулаад түлш шатахуунаа гаргаад авчихна. Улмаар химийн үйлдвэр дагасан маш олон жижиг үйлдвэрлэл явагдана. Нөгөө талаас нүүрс их бий. Үүнийгээ боловсруулаад химийн бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой. Тэгэхээр энэ бүхний суурь нь 2023 онд ашиглалтад орох нефть боловсруулах үйлдвэр байна гэж хардаг. Нефть боловсруулах үйлдвэрийн технологийг сайжруулах чиглэлээр манай хүрээлэнд судалгаа хийж байгаа. Бензиний гарцыг сайжруулах шаардлага бий. Үүнтэй холбоотойгоор катлизаторын төслүүдийг түлхүү явуулна. Нефтийн ихэнх нь бензин болж байвал ашигтай шүү дээ. Гарц багатай бол муу. Харин гарцыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр судалгаа хийгдэж байна. Энэ бол шинэлэг ажил. ШУТИС, ШУА, зэрэг хэд хэдэн газар зэрэг судалгаа хийж байгаа нь том дэвшил. Өгөөжөө ч өгнө.

Нөгөөтэйгүүр, манай урд хэсэг сайн чанарын нүүрстэй. Үүнийг экспортлох нь зөв. Харин тэндээс олсон орлогыг бусад үйлдвэрлэлийн санхүүжилтэд зориулах ёстой. Мөн төвийн болон зүүн бүс маш их хүрэн нүүрстэй. Үүнийг экспорлох боломжгүй. Тиймээс химийн түүхий эд болгох ёстой. Тиймээс 2023 онд ашиглалтад орох үйлдвэрийг тэвчээртэй, өндөр ач холбогдол өгч хүлээж байгаа.

-Манай эрдэмтдийн онцлох бүтээлүүдээс дурдахгүй юу?

-Салбар бүрт янз бүр байгаа. Тухайлбал, манай химийн хүрээлэнд ургамлын лаборатори гэж бий. Тэд Монголын ховор, эмийн зориулалттай ургамлуудыг боловсруулаад эм гаргадаг. Монгол ургамал маш өвөрмөц. Хүйтэн болон халуунд маш тэсвэртэй. Ийм шинж чанартай ургамлууд монгол хүнийг эмчлэх ёстой гэж боддог. Энэ үүднээс судалгаа хийгээд Америк, Солонгос зэрэг олон оронтой хамтраад олон улсын патент авсан бүтээлүүд бий. Гэвч үүнийгээ эм болгож чадахгүй зогсоод байна. Уг нь, судалгаа хийгээд патентаа авчихлаа. Одоо эм болгоход нь улс анхаарах ёстой шүү дээ. Клиник туршилт хийж чадахгүй байна. Мөнгө байхгүй. Дээр хэлсэнчлэн бүтэн циклээр санхүүжүүлэхгүй болохоор үр дүн гарахгүй байна. Жишээ нь академич Д.Батсүрэн гуай дауринол гээд ургамлаас ялгасан, хорт хавдрыг эмчлэх эм болох юм байна гэдэг патентаа авчихсан. Патентыг эм болгохын тулд клиник туршилт хэрэгтэй. Магадгүй үүнд 400, 500 сая төгрөг шаардлагатай. Гэтэл энэ санхүүжилт олдохгүй байна. Ингээд сайхан санаа, бүтээл өгөөжгүй байж байгаад магадгүй өөр хэн нэгэн хэрэглээнд оруулаад ашиг олоод явчих гээд байна. Энэ мэтээр эхлүүлсэн олон ажил байдаг. Гэвч олигтой явж өгөхгүй байна.

Монголын энтрепренерүүдийн нэгдсэн чуулганыг зургаа дахь жилдээ зохион байгууллаа. МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн санаачилгаар 2014 оноос зохион байгуулж буй энэ чуулган энтрепренершипийг хөгжүүлэх, төрийн бодлого, хууль эрх зүйн орчин, санхүүжилтийн механизм сайжруулах, энтрепренершипийн боловсрол түгээх төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, энтрепренерүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хамтын ажиллагаа, уялдаа холбоог сайжруулахад чиглэжээ. Энэ онд “Инновацийн соёл-оюуны өмч” сэдвийн дор чуулав. Үүгээр энтрепренершипийн экосистемд оролцогч талуудын харилцан үр ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг эрчимжүүлэх асуудлыг онцлосон юм. Оюуны өмчийг дээдэлсэн энтрепренерүүд манай улсын эдийн засгийг хөгжүүлэх, хурдасгах гол хүч хэмээн хуралдаанд оролцогчид хэлсэн. Манай улсад оюуны өмчийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн нь сайн ч аливаа оюуны бүтээлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, бодит өгөөж хүртэх шаардлагатай байгаа аж. Үүний тулд санхүүжилт ихээхэн чухал хэмээсэн юм. Тухайлбал, шинжлэх ухааны бүтээлийн өгөөж өргөн цар хүрээг хамардаг. Тиймээс эхний санхүүжилт өндөр ч урт хугацаанд үр ашгаа өгөх боломжтой гэв.

Г.БАТ

Авлигатай тэмцэх газрын Олон нийттэй харилцах асуудал хариуцсан ахлах ажилтан, ахлах комиссар Т.Баярхүүтэй тус байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой зарим асуудлаар ярилцлаа.

---

-Манай улсад авлигаас үүдэлтэй нийгэм болоод эдийн засгийн хохирол ихээхэн учирч байна. Тухайлбал, авлигаас үүдэлтэй хохирол 11 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байна. Авлигатай тэмцэх газрын дарга, дэд дарга нар томилогдоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд бодлого, үйл ажиллагаанд өөрчлөлт, шинэчлэлт хийсэн үү?

-Монгол Улсад Авлигын эсрэг хууль 2006 онд, Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль 2012 онд батлагдсан. Эдгээр хуулиар зохицуулж байгаа харилцаа нь шинэ тутам байсан бөгөөд хуулийг сурталчлан таниулах ажлыг Авлигатай тэмцэх газар тасралтгүй хэрэгжүүлсний үр дүнд албан тушаалтнууд тодорхой ойлголт, мэдээлэлтэй болсон. Харин иргэд, олон нийтийн хувьд мэдээлэл хангалтгүй байдаг. Тиймээс удирдлага шинээр томилогдсоны дараа иргэдийг чадавхжуулж, оролцоог нь хангаснаар бодитой, үр дүнтэй хяналтыг хэрэгжүүлдэг болно гэж үзэн, авлигаас урьдчилан сэргийлэх, авлигын эсрэг соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагааг төрийн албан хаагчид биш иргэд, олон нийт рүү чиглүүлж зохион байгуулж, хэрэгжүүлж байна.

Манай Урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх хэлтэс дүүрэг, хороодоор явж иргэдэд авлигын хор хөнөөлийг ярьж, аливаа шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд иргэд хэрхэн оролцох, саналаа өгөх, хэрвээ эрх нь зөрчигдвөл ямар шат дарааллаар хэнд хандах гэх мэт хууль, эрх зүйн талаарх мэдээлэл өгсөн. Иргэд их талархаж хүлээж авсан. Иргэдээ соён гэгээрүүлж байна гэхээр “Та нар авлигачдаа соён гэгээрүүл” гээд олон нийтийн сүлжээнд их мэдэгч нар нь шүүмжилдэг. Энэ мэтээр үг өөлөх амархан шүү дээ. Гэтэл эрх нь хэрхэн зөрчигдөж, яаж авлигын хохирогч болж байгаагаа, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэхээр хэнд хандах гэх мэт мэдээлэл иргэдийн хувьд хомс.

-Авлигын хэрэг илрүүлэхэд түвэгтэй, баримтаар нотлоход хүнд гэдгийг ойлгож байгаа. Гэхдээ олон нийтийн зүгээс авлигын хэрэгт холбогдсон албан тушаалтнуудын хэргийг шуурхай шийдвэрлэж, зохих хариуцлагыг цаг алдалгүй оногдуулдаг байхыг хүсч, шаардаж байна. Авлигын хэрэг шалгах ажилтай холбоотой гарч буй өөрчлөлт бий юү?

-Авлигын гэмт хэрэг, зөрчлийг шалгаж шийдвэрлэх асуудал хуулиар зохицуулагдаад хяналт нь хэрэгжээд явдаг журмаараа явагдаж байна. Харин хэрэг шалгах ажлыг хуулийн дагуу, шуурхай явуулах чиглэлээр даргын албан даалгавар гарч, удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээнүүд авч хэрэгжүүлж байгаа. Үүний үр дүнд Зам, тээврийн хөгжлийн сайдаар ажиллаж байсан Д.Ганбат, мөн тус яамны газрын даргаар ажиллаж байсан Д.Доржханд, Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрын дарга Ч.Алтанхуяг, “ДЦС-2” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал С.Бямбаахүү нарт холбогдох олны анхаарал татсан хэргүүдийг шалгах ажиллагааг нэгээс хоёр сарын хугацаанд дуусгаж прокурор, шүүх рүү шилжүүлсэн.

-Өнгөрсөн сард болсон хэвлэлийн хурлаар өндөр албан тушаалтнуудад холбогдсон хэргүүдийг шүүхэд шилжүүлж байна гэж мэдээлж байсан. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-Тийм ээ. Ер нь удаан хугацаанд шалгагдсан, олны анхаарал татсан, өндөр албан тушаал хашиж байсан хүмүүст холбогдсон хэргүүдийн мөрдөн шалгах ажиллагааг дуусгаж прокурор, шүүх рүү шилжүүлж байна. Тухайлбал, Оюу толгойн гэрээтэй холбоотой С.Баяр, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт нарт холбогдох хэрэг, Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханд холбогдох хэрэг, Улаанбаатар хотын дарга асан Э.Бат-Үүлд холбогдох хэрэг, ХХААХҮ-ийн сайд асан Б.Батзориг болон ЖДҮХС-гийн эрх бүхий албан тушаалтнуудад холбогдох хэрэг, Салхитын мөнгөний ордтой холбоотой шүүгч нарт холбогдох хэрэг, Хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн дарга асан Б.Шинэбаатар, гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан Н.Мөнхбат нарт холбогдох хэрэг, Улаанбаатар төмөр зам” ХНН-ийн дарга Л.Пүрэвбаатар нарт холбогдох хэрэг гэх мэт хэргүүдийг дурдаж болж байна.

Энэ оны эхний 10 сарын байдлаар 1316 үйлдэлтэй, 433 холбогдогчтой, 1115 хэрэгт хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулсан байна. Нийт шалгасан хэргийн 125 буюу 11.2 хувийг шүүхэд шилжүүлэх саналтай, 460 буюу 41.5 хувийг хэрэг бүртгэлтийн хэрэг хаах саналтай, 64 буюу 5.7 хувийг харьяаллын дагуу шилжүүлэх саналтай прокурорт шилжүүлж, 21 хэргийг нэгтгэн шалгаж, гурван хэргийг түдгэлзүүлж, одоо 442 эрүүгийн хэргийн үлдэгдэлтэй байгаагаас хэрэг бүртгэлтийн 389 хэрэг, мөрдөн байцаалтын 53 хэрэг байна. Шүүхээр 42 хэрэг эцэслэн шийдвэрлэгдсэн байна.

-Авлигатай тэмцэх газар байгуулагдсан цагаас эхлэн өндөр албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцдоггүй, харин бага тушаалын хүмүүст хариуцлага хүлээлгэдэг гэх шүүмжлэл дагадаг. Өөрөөр хэлбэл, “акул”-тай нь бус “жараахай”-нуудын араас хөөцөлдөөд байна гэдэг. Энэ шүүмжлэлийг та хэрхэн хүлээж авах вэ?

-Ийм ойлголт, мэдээллийг хэн өгч байгааг маш сайн харах хэрэгтэй. Авлигатай тэмцэх газар шууд хариуцлага тооцдог байгууллага биш шүү дээ. Өмнө нь ч хэлж байсан. Тодорхой хэргийн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн сүлжээгээр гарч байгаа асуудал нь хэргийн бодит нөхцөл байдалтай таарах ч тохиолдол байна, таарахгүй ч тохиолдол бий.

Үндсэн хуульд заасанчлан шүүхээр тухайн этгээдийн гэм буруутайг тогтоох хүртэл хэнийг ч гэм буруутайд тооцож үл болно гэдэг зарчим бий. Тиймээс зарим асуудлыг маш олон удаа үнэн мэтээр давтсанаас хамаарч хуулийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар олон нийтэд эргэлзээ үүсч байна. Тийм ч учраас хэрэг шалгах ажиллагааг хуулийн хүрээнд шуурхай явуулах боломжит бүхий л удирдлага, зохион байгуулалтын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгаа. Нэг онцлог нь авлигын гэмт хэргийн нотлох баримтыг цуглуулах, бэхжүүлэх ажиллагаа тодорхой хугацаа шаарддаг асуудал бий. Наад зах нь маш олон санхүүгийн гүйлгээ хянаж, нэг төгрөг бүрийг шалгана шүү дээ.

-Авлигатай тэмцэхэд ямар бэрхшээл тулгарч байна вэ. Энэ байгууллагын зорилго, хүрээ том, олон “томчууд”-ын ашиг сонирхолыг хөнддөг. Тийм учраас та бүхний өмнө нэлээн ноцтой бэрхшээл тулгардаг болов уу гэж боддог?

-Авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаа аль нэг байгууллагын асуудал биш гэдгийг бид маш сайн ойлгох ёстой. Бүхий л шатандаа тэмцэж, нийтийн дунд авлигыг үл тэвчих үзэл төлөвшиж байж тэмцэл үр дүнтэй болно.

Энгийн жишээ дурдъя л даа. Нэгэн албан тушаалтан албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, бусдаас хахууль авч байгаа талаар олон нийтийн сүлжээнд нэг хүн мэдээлэл оруулсан юм. Тухайн хүнтэй холбогдоод яг ямар албан тушаалтан болох талаар тодруулсан чинь Авлигатай тэмцэх газар өөрсдөө ажлаа хийнэ биз гэж хариулах жишээтэй. Тэгэхээр тэр хүн наанаа хууль бус зүйлтэй эвлэрэхгүй байгаа мэт боловч бодит байдал дээр шалгах чиг үүрэгтэй байгууллагад мэдээлэл өгөхгүй байгаа нь тэмцэх дургүй ч юм шиг дүр зураг харагдаад байна. Үүрэхийг нь чи үүр, аахилахыг нь би аахилъя гэдэг шиг л болоод байгаа юм.

Хандлагын асуудал их чухал. Өнөөдөр буруу зүйл хийсэн хүнд зөв шаардлага тавьсан нь адлагдаж, эсвэл буруу зүйл хийж байгаа нэг нь зөв зүйл хийсэн мэт шүтэгдэж, хүлээн зөвшөөрөгдөж байна. Хууль ёсыг зөрчсөн нь зөв болж, хууль ёс ярьсан нь бурууддаг болжээ. Энэ бүхэн өдөр тутам бидний амьдралд нэгэн хэвийн зүйл мэт давтагдаж, эцэстээ байх ёстой зүйл мэтээр хүлээн авдаг боллоо.

Тийм ч учраас зарим нэг хэргийн бичлэгийг нийтэд харуулсан. Энэ нь тухайн хэргийг онцлоод байгаа биш, ер нь ийм байгаа шүү гэдгийг харуулах гэсэн урьдчилан сэргийлэх ажил. Авлигатай тэмцэх газар ил, далд аргаар гэмт хэрэгтэй тэмцдэг байгууллага. Бид гадны улс оронд очихоор хачин сайхан соёлтой, дэг журамтайг нь гайхаад тэр соёл, дэг журмыг нь дагаж байгаад ирдэг. Тэнд хэрвээ тэр соёлоос гажвал та муухай харагдана. Харин гэртээ ирэхээрээ дураараа авирлаж, хууль ёсыг уландаа гишгэнэ. Яагаад гэвэл бүгд тэрхүү буруу үйлдлийг хийж байгаа учраас соёлтой, дэг журамтай байвал таныг эвэртэй туулай шиг харна. Хамгийн энгийн жишээ хэлье. Та явган хүний гарцан дээр бусдад зам тавьж өгвөл араас чинь сигналь дарна, зарим нэг нь “яваач ээ” гэж хараана. Өөрөөр хэлбэл, дүрэм биелүүлснээрээ буруудна. Энэ бүх үйлдлээрээ бид нийгэмд тэр тусмаа ирээдүй хойч үедээ ямар үлгэр дуурайл үзүүлж байна вэ. Хэнд ч үл итгэх, бусдын үйлдлийг муулсан хэрнээ өөрийн буруу үйлдлийг зөвтгөж, эсвэл өөрөө юу ч хийхгүй суудаг л дүр зураг харагдаад байна. Хууль бус эрх ашгаа хамгаалсан хэсэг бүлэг этгээд ард иргэдийг хагалан бутаргаж үнэн худлаа нь мэдэгдэхгүй мэдээллээр өдөр бүр, цаг минут тутамд “балбаж” байна. Биднийг мэргэжлийн багийн бэлтгэсэн мэдээллийн урсгалд хөл алдаж, өдөр тутам хар мэдээнд булагдаж, түүнд нь уурсан нэгнийгээ муулж байх хооронд өнөөх хэсэг бүлэг хүмүүс өөрсдийн эрх ашгаа хамгаалж, хууль бусаар хөлжсөөр, хөрөнгөжсөөр л явна. Нэг ийм сенсаци яваад л өнгөрдөг, энэ ярьж л байдаг, нэгнийгээ гүтгэж л байдаг, энэ ч хэн нэгний захиалгаар л ярьж байна даа гэх хэнд ч үл итгэх хандлага бидэнд суулгаж, түүнийг байнгын “давтан сургалт”-аар бататгаад байгаа юм. Нэг үгээр вакцинжуулаад байна шүү дээ. Хэдэн жилийн өмнө талбай дээр жагсаал цуглаан болоход их ач холбогдол өгч, тэр тэмцэл үр дүнгээ өгч байсан. Одоо жагсаж байвал тэрний захиалга, энэний захиалга гээд хэн ч тоохоо больсон. Яг жинхэнээсээ ард түмэн жагсах үед захиалга гээд тоохгүй шүү дээ. Үнэ цэнийг нь алдагдуулж байна гэсэн үг. Жижиг мэт боловч энэ хандлага зөвхөн авлига гэлтгүй олон асуудалд чөдөр тушаа болж байгаа гэж харж байна.

-Авлигатай тэмцэх хууль тогтоомжийн зохицуулалт хэр байна вэ?

-Хуулийн хувьд засч, сайжруулах зүйлс байгаа. Олон улсын байгууллагуудаас ч гэсэн тодорхой зөвлөмж чиглэл өгдөг. Гэхдээ Авлигын эсрэг хуультай болсноор, Авлигатай тэмцэх газар байгуулагдсанаар тодорхой үр дүнгүүд гарч байгаа. Өмнө нь авлигын асуудал байсан ч ийм хэмжээнд яригддаггүй байв. Тэр үед авлига байгаагүй биш байсан. Харин ч Авлигатай тэмцэх газар байгуулагдсанаар олон нийт энэ талаар мэддэг болж, албан тушаалтнууд тодорхой үүрэг хүлээдэг болсон. Хамгийн энгийн жишээ төрийн албан хаагч нар тангараг өргөөд төрд ажиллаж байгаа бол хөрөнгө орлогоо мэдүүлдэг болсон. Тэр нь олон нийтэд нээлттэй болсон гэх мэт.

-Авлигатай амжилттай тэмцэж буй улс орнуудын жишээ, туршлагаас дурдахгүй юу. Манай улс үлгэрлэн дуурайх олон арга туршлага байгаа байх?

-Олон улсын жишиг туршлага олон байна л даа. Тухайлбал, төрийн үйлчилгээнд цахим шилжилт хийж, хүний оролцоог багасгаж авлигаас урьдчилан сэргийлж байна. Ялын бодлого маш хүчтэй байна. Зарим улс орон тусгай шүүх байгуулж байх жишээтэй. Гэхдээ нийтлэг харагдаж байгаа жишиг юу вэ гэхээр нийтийн хүсэл зориг их, оролцоо хүчтэй, улс төрийн хүсэл эрмэлзэл өндөр байх тусмаа энэ тэмцэлд ялах магадлал их байна. Жишээ нь, “Панама паперс”-ийн 2016 онд нийтэд зарласан мэдээлэл дунд Дани улсын 500-600 орчим иргэний оффшор данстай холбоотой асуудал гарч тухайн үед 1.9 тэрбум орчим ам.долларын татварын асуудал яригдана гэж байсан. Гэтэл энэ улс төсөөллийн индексээр дэлхийн улс орнуудаас нэгдүгээр байрт явж буй шүү дээ. Бидэн шиг ялгаагүй л мөнгөө оффшор бүсэд нуусан асуудал гарсан. Гол ялгаа нь тухайн үед Данийн татварын газар 900 мянга орчим ам.доллар гаргаж, тэдгээр 500-600 орчим хүний нарийн мэдээллийг нууц эх сурвалжаас худалдаж авсан тухай мэдээлэл гарч байсан. Тэмцэнэ гээд ярих, тэмцэж бодит үйлдэл хийхийн ялгаа заагийг эндээс харж болно.

Мөн өнгөрсөн оны 10 дугаар сард Данийн нийслэл Копенгаген хотод болсон 18 дахь удаагийн Авлигын эсрэг олон улсын хурлын үеэр Дани улсын Хөгжил, хамтын ажиллагааны асуудал эрхэлсэн сайд Улла Торнес “Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудад авлигын асуудал ихээхэн саад учруулж байна. Авлига дэлхий нийтийн асуудал болсон учраас олон улсын түвшинд хамтран ажиллах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. Энэ арга хэмжээг зохион байгуулах болсон шалтгаан бол авлигатай тэмцэх ажлыг улс төрийн өндөр түвшинд хэлэлцэж, үг яриаг бодит ажил үйлс болгоход чиглэгдэж байгаа явдал юм” гэж байсан. Мөн тус хурлын үеэр нийт донор орнуудаас бусад улс руу явуулж буй хүмүүнлэгийн тусламж үйлчилгээ гэх мэт хөрөнгө оруулалтыг 10 ам.доллар гэж тооцвол түүний 1 ам.доллар нь л зорилтод бүлэгтээ хүрч, үлдсэн 9 хувь гэмт хэргийн замаар алга болж байна гэж яригдсан. Энэ бол яалт ч үгүй дэлхий нийтийн асуудал болоод байгаагийн жишээ.

Г.БАТЗОРИГ