Month: October 2019

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Бүгд Найрамдах Чех улсын Парламентын Сенатын дарга Ярослав Кубера бизнесийн төлөөлөгчдийн хамтаар Монгол Улсад есдүгээр сарын 29-нөөс аравдугаар сарын 2-ны өдрүүдэд албан ёсны айлчлал хийж байна. Тэрбээр өчигдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, УИХын дарга Г.Занданшатар нартай уулзсан юм. Айлчлалын талаар Ярослав Кубератай ярилцлаа.

---

-Монгол оронд ирлээ. Сэтгэгдэл ямар байна…

-Бид айлчлалын эхний өдрөөс л нутагтаа ирсэн мэт өндөр сэтгэгдэлтэй байна. Ер нь ч тэгээд ийм сэтгэгдэл төрөх болов уу гэсэн бэлтгэлтэй ирсэн дээ.

-Таны айлчлал ямар зорилготой вэ. ямар асуудлуудыг авч хэлэлцэх гэж байна вэ?

-Сүүлийн үед Чехэд нэг цуу яриа тараад байсан. Тодруулбал, Монголд урьд өмнө нь тавьж байсан бидний анхаарал суларч байгаа гэсэн яриа гарсан л даа. Тийм биш, харин ч эсрэгээрээ байгаа гэдгийг харуулах гэж айлчлалаа хийж байна. Манай хоёр улс зөвхөн 1990-ээд оноос хойш хамтын ажиллагаатай болсон юм биш. Олон жилийн хамтын ажиллагааны уламжлалтай. Чехословак гэх улс байснаас эхэлж одоог хүртэл үргэлжилж байна.

Монголчууд ч бидний бараа, бүтээгдэхүүнийг сайн таньдаг байлаа. Би одоогийн бараа бүтээгдэхүүний эргэлт дээр сэтгэл хангалуун бус байгаа. Тиймээс энэ эргэлтийг урьд өмнөхөөс ч илүү өндөр түвшинд хүргэх бодолтой ирлээ.

-Монгол, Чех хоёр улс эртний найрамдалт харилцаатай байсан улсууд. 1990-ээд оноос хойш хамтын ажиллагаа буурсан. Цаашид хоёр улс аль салбарт харилцан ашигтай ажиллах боломжтой гэж та харж байна вэ?

-Монгол Улс ашигт малтмалаар баян орон. Хэд хэдэн орд газрыг манай мэргэжилтнүүдийн тусламжтай илрүүлж байсан түүхтэй. Монгол Улс ашигт малтмал, байгалийн баялгаа экспортлох бус, боловсруулан нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болгох нь чухал. БНЧУ-ын дэвшилтэт техник, технологи, ноу-хаугаа ашиглан Монгол Улсад туслах боломж бий. Хэдийгээр би улстөрчдийн урилгаар айлчилж буй боловч, бизнес эрхлэгчдийг дагуулж явахыг илүүд үздэг. Чехийн бизнес эрхлэгч дунд Монгол орныг сонирхсон хүмүүс маш их байсан. Онгоцонд багтахгүй их хэмжээний хүмүүс цуг явахаар бидэнд хандсан шүү. Ихэнх нь багтаагүй. Мөн энэ айлчлалаар зөвхөн эдийн засаг бус улс төрийн асуудлыг ч ярина. Монгол Улс өдгөө Үндсэн хуулиа шинэчлэхээр ажиллаж байна. Энэ талаар онгоцны буудал дээр буугаад УИХ-ын гишүүдтэй ярилцах үед мэдсэн. Энэ талаар мөн ярилцах байх. Мэдээж бид Монголын иймэрхүү дотоод асуудалд оролцохгүй. Гэхдээ өөрсдийн туршлагаас хуваалцна.

-Эрдэнэтийн овооны ордыг нээж, нөөцийг нь тогтоох ажлыг анх Чехословакийн геологичид хийж гүйцэтгэсэн байдаг юм билээ. Хоёр орон уул уурхайн салбарын хамтын ажиллагаа олон жилийн түүхтэй. Энэ салбарт та бүхний сонирхол хэр байна…

-Мэдээж бидэнд сонирхол байсаар байгаа. Манай айлчлалын бүрэлдэхүүнд явж буй сенатын гишүүн өмнө нь Монголд геологи хайгуулын төслөөр ажиллаж байсан. Манай геологичид хайгуул, судалгаа хийх туршлага арвинтай. Тиймээс энэ салбарт хамтран ажиллах бүрэн бололцоотой. Манай геологичидийн чадвар яагаад өндөр түвшинд байдаг вэ гэхээр Чех улс ашигт малтмалаар ядуу улс. Тиймээс орд газрыг илрүүлэхийн тулд нэлээд хүчин чармайлт гаргаж байж амжилтад хүрдэг.

-БНЧУ-д 9000 гаруй монгол иргэд ажиллаж, амьдарч байна. Эдгээр олон мянган залуус хоёр орны харилцааны гүүр болж буй. Тэдгээрийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхээр байгуулсан баримт бичгийг хэрэгжүүлэх, эрчимжүүлэх талаар ярилцсан уу?

-Энэ асуудлыг хөндсөн. Яг одоо Монголын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны төлөөлөгчид манай улсад энэ асуудлын хэрэгжилт дээр ажиллаж байна. Мөн яг одоо БНЧУ-ын Засгийн газар Монгол Улсад эрүүл мэндийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэх талаар хэлэлцэж байна. Манайд ажиллаж, амьдарч байгаа монгол залуус сайхан амьдарч байгаа. Тэд нартай холбоотой ямар нэг хүндрэл бэрхшээл гардаггүй. Хоёр улсын иргэд ч нэг нэгэндээ найрсаг ханддаг. Тиймээс манай компаниуд монгол ажилчдыг ажиллуулах хүсэлтэй байдаг.

-Манай хоёр орон олон жилийн өмнөөс ажиллах хүчээ харилцан илгээж байсан уламжлалт түүхтэй. БНЧУ-ын визтэй холбоотой гомдлууд их байдаг. Визний асуудлыг илүү хөнгөвчлөх, түргэн шуурхай үйлчлэх боломж байхгүй юу?

-Чех Европын холбооны улс. Хүссэн хүсээгүй Европын холбооны улсуудад үйлчилдэг дүрмийг дагадаг. Зарим нэг дүрэм нь бидний сэтгэлд нийцдэггүй ч дүрэм бол дүрэм. Бичиг хэргийн ажил удаашралтай байдаг гэж сонссон. Чех улс Европын орон, Шенгений орон учраас Шенгений кодексийг баримтлах ёстой. Шенгений кодекс гэх дүрмийн дагуу визний мэдүүлгийг 10 хоногийн дотор шилжүүлэх ёстой гэж заасан байдаг. Харин манай элчин сайдын яам ажлын хоёроос тав хоногийн дотор шийдвэрлэдэг. Тиймээс шуурхай үйлчилж байгаа гэж манай элчин сайд хэлсэн.

-1955 оноос эхлэн БНЧУ-ын их, дээд сургууль болон техник, мэргэжлийн сургуульд манай орны залуус суралцаж байсан. Нуулгүй хэлэхэд сүүлийн жилүүдэд оюутан солилцоо багасчээ. Чех улс оюутан солилцоог хэр дэмжих вэ?

-Чехэд суралцаж буй монгол оюутны тоо хангалтгүй байна. Тиймээс би нутагтаа буцаж очоод энэ талаар ярина. Оюутан солилцоог нэмэгдүүлэх талаар хөөцөлдөнө. Манай оронд суралцаж, боловсрол эзэмшсэн хүмүүс Монголд олон байдаг юм билээ. Заримтай нь уулзаж ярилцсан. Аль намын Засгийн газар байсан ч боловсрол хамгаас чухал. Бүх зүйл хурдацтай хөгжиж байна.

-Ирэх онд хоёр орны дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой болно. Ойн хүрээнд ямар ажлууд төлөвлөж байна вэ?

-Дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ойг өргөн хүрээтэй, хүндэтгэлтэй тэмдэглэнэ. Энэ ойн арга хэмжээ бэлтгэлийн шатанд явж байгаа. Улаанбаатар болон Прагад соёлын арга хэмжээ хийх байх. Гол нь спортын арга хэмжээг бид чухалчилна. Учир нь хүүхэд, залуучуудад хөдөлгөөн дутагдаж байна шүү дээ. Монголд хоккейн мөсөн талбай барих талаар ярилцсан.

Манай дасгалжуулагчид монгол хүүхдүүдэд хоккей тоглохыг сургачихвал ирээдүйн дэлхийн аваргаар Монголын шигшээд манай шигшээ баг ялагдахыг үгүйсгэхгүй (инээв). Мөн манай хоёр орон техник, технологи, шинжлэх ухааны салбарт хамтран ажиллах бүрэн боломж байна. Манай айлчлалын бүрэлдэхүүнд БНЧУ-ын Шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгч яваа. Энэ талаар ярилцах байх.

-Хоёр орны гадаад худалдааны эргэлт 15 орчим сая ам.дол¬ларт хэлбэлзэж байна. Үүнийг өсгөх, хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлэх боломж, бололцоо бий юу?

-Худалдааны эргэлт дээр сэтгэл дундуур байгаа. Зайлшгүй сайжруулах шаардлага тулгарсан. Үйлдвэрлэгчдийн оролцоо маш чухал байна. Компаниуд хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх ямар бололцоо байгаа талаар мэдээлэл хомс байгаа бололтой. Тиймээс тэдэнд Элчин сайдын яам мэдээлэл өгч ажиллана.

-Манай хоёр улс социалист орон байсан. Танай улсад ардчилал хэр суурьшиж байна вэ. Та манай ардчиллыг ямар шатандаа явж байна гэж харж байгаа вэ?

-Монгол Улс ардчиллаа бэхжүүлж, хөгжүүлэхээр хичээж байна. Нэг маргаан бий. Өнгөрсөн 30 жил богино хугацаа. Эдгээр он жилүүдэд хийсэн, бүтээсэн зүйлс хангалттай байна уу гэдэг дээр маргаан гарсаар байна. Миний хувьд яараад хэрэггүй гэж бодож байна. Аливаа хөгжлийг бодож, болгоомжтой явуулах хэрэгтэй. Жишээ нь, Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн асуудал яригдаж байна. Үүнийг батлах гэж яарах шаардлага байхгүй. Урт удаан хугацаанд үйлчлэх хууль шүү дээ. Тиймээс анхааралтай хандах хэрэгтэй.

СТА, Дуучин Б.Мягмарсүрэн өнгөрсөн оны зургадугаар сард Монголд ирж нөхрийнхөө 65 жилийн ойн дурсгалын тоглолтыг хийсэн билээ. Түүний хань нь Монголын дууны шүлгийн нэрт мастер, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Загдын Түмэнжаргал агсан гэдгийг хүмүүс мэдэх байх аа. Харин энэ сарын 30нд “Франц Италийн романтик бүсгүйчүүд” хэмээх тоглолтоо Францын дуучинтай хамтран хийх гэж байгаа талаар мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр Соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Б.Мягмарсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Та тоглолтоо Францын мэргэжлийн дуурийн дуучинтай хамтарч тоглох гэж байна. Тоглолтын онцлог тал нь юу вэ?

-“Франц Италийн романтик бүсгүйчүүд” тоглолт маань есдүгээр сарын 30-нд 19 цагаас ганцхан удаа Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт тоглогдоно. Энэ тоглолт маань хоёр хэсэгтэй. Нэгдүгээр хэсэгт нь дандаа Францын алдартай хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдээс, Хоёрдугаар хэсэг нь Италийн хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдээс бүрдсэн. Түүнчлэн бид гоцлол аринууд дуулна мөн алдартай хоршилууд дуулна. Тоглолтод маань ДБЭТ-ын оркестр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ мөн найрал дуучид оролцоно. Удирдаач УГЗ Н.Туулайхүү маэстро удирдаж байгаа.

-Дуурийн дууг хэзээнээс эхэлж дуулсан бэ?

-1997 онд МУГБ Дашиймаа багшийн удирдлаган дор Соёл Урлагийн Их Сургуулийг Дуурийн дуулаач мэргэжлээр төгссөн. Харамсалтай нь энэ мэргэжлээрээ тасралтгүй явж чадаагүй. Харин 2014 оноос “Парисийн олон улсын хөгжмийн дээд сургууль”-д элсэн орсон. Монголчууддаа нэг шипи хэлэхэд энэ сургууль нас харгалздаггүй. Дэлхий дээр олон олон консерваториуд насны хязгаарлалттай элсэлт авдаг шүү дээ. Тэгээд энэ сургуульд ороод Лириса Тосканелли хэмээх багшид шавь орлоо. Одоо энэ багштайгаа хамтраад тоглолт хийх гэж байна.

-Хэзээнээс хамтарч дуурийн тоглолт хийх болов?

-СУИС-д сурч байхдаа Солонго нэртэй тоглолт, мөн Арие Античе гээд Монтевердийн үеийн аригаар тоглолтууд хийж байлаа. Харин Парист нэгэн өдөр би багшдаа санал тавьсан юм. Яагаад санал тавьсан гэхээр хоолой маань сайхан дуугараад ч байгаа юм шиг, би сайхан дуулаад ч байгаа юм шиг мэдрэмж төрдөг юм байна лээ. Яг тэр үедээ хамтарч тоглолт хийе гэж багшдаа хэлж байсан юм. Багш маань зөвшөөрч “Би чамд программ аваад ирнэ л гэсэн” аваад ирэхээр нь харсан ухаан алдаж унамаар том программ. Би тэрийг нь хараад “Би чинь одоо юу гээд ч санал тавьчихав даа, яана даа” гэж хүртэл бодсон шүү. Энэ үедээ ёстой нөгөө монгол хүнийхээ хичээнгүй зүтгэлтэй зангаар зүтгээд сурсан даа. Бид тэнд гурван сар болгон академик дуулалт өгдөг. Тэр дуулалт дээр нэг нэгээрээ аригаа шалгуулаад л байсан. Дараа нь дуэт хоршлуудаа хүртэл өөр оюутнуудтай хийж явсаар, бэлтгэл сайжирсаар өнөөдрийн энэ тоглолт бэлэн болсон гэж ойлгож болно. Бид 2016 оноос эхлэн Парис болон дагуул хотуудаар тоглолт хийж эхэлсэн. Олон гоё тоглолт, хүлээн авалтууд дээр урилгаар очиж дуулдаг.

-Та Францад хүүхдүүдэд Монгол соёл иргэншлийн дугуйланд багшлангаа дуулж байгаа гэсэн үү?

-Яг одоогоор Франц улсад, хүүхдүүдэд Монгол соёлыг танин мэдүүлэх хичээл (дугуйланд) зааж байгаа. Нэг үгээр хэлбэл дугуйлангийн багш хийж байгаа гэсэн үг. Тэгээд л хажуугаар нь дуулна даа.

Хаанаас ямар хүсэлт ирнэ, тэр дагуу дуугаа дуулдаг. Ардын дуу сонсмоор байна, ардын дуугаа дуулаач гэвэл ардын дуугаа дуулчихдаг. Поп дуу монголчууддаа зориулаад баяр ёслол дээр дуулчихна. За тэгээд найран дээр дуулаад өгөөч гэвэл уртын дуугаа бас жаахан дуулчихна. Дуурийн дуу дуулуулах санал ирвэл дууриа дуулна. Би “Ave maria” –аар том тоглолт хүртэл хийж байсан. Ave maria хүний хоолойг үнэхээрийн гоё болгодог.

-Та их гүйцэтгэл сайтай ажилладаг нь харагдаж байна. Энэ их ажлыг ганцаараа яаж амжуулж байна вэ. Өнгөрсөн онд Монголд ирээд тоглолт хийгээд буцсан. Одоо дахиад тоглолт хийх гэж байна?

-Тэгээд амжуулаад л байна даа. Би Монголдоо наймдугаар сарын арвантаванд ирсэн. Ирчихээд юунаас эхлэхээ мэдэхгүй байлаа. Олон сайхан тоглолтуудыг хийж байсан болохоор хамгийн түрүүнд хүмүүст хүргэх реклам сурталчилгаагаа хийнэ гээд Түмээ бид хоёртой олон жил хамтарч ажиллаж байсан Тэмүүжиндээ хандсан. Тэмүүжин сурталчилгааг маань сайхан хийж өгсөн. Ажил ар араасаа сайхан л явсан. Хамгийн гол нь Францын мэргэжлийн дуурийн дуулаачтай хамтран түгээх гэж байгаа тоглолт маань өөрөө их сайхан энергитэй, гэгээлэг зүйл. Хүмүүст гоо зүйн асар их таашаал өгнө. Түүнээс гадна Б.Мягмарсүрэн гэдэг дуучин чинь өөрөө шинэчлэгдээд, шинэ юм сурч ирээд Монголынхоо олон түмэнд хүргэж, үзүүлэх гэж байна шүү дээ. Дараа нь ивээн тэтгэгчид хайсан. Ивээн тэтгэгчид байгуулагууд их сайхан хүлээж авсан л даа. Нээрэн олон жил дуулаагүй шүү дээ. Монголд ирээд сайхан тоглолт хийх гэж байна, өөрчлөлт хийж байна, хамгийн гол нь шинэ юмтай ирж байгаа чинь өөрийн эрхгүй ивээн тэтгэх хүсэл төрүүлж байна гэж хэлээд сайхан хүлээж авсан. Мөн Франц улсаас Монгол Улсад суугаа элчин сайдын яам болон БСШУСЯ дэмжлэг үзүүлж байна, МИАТ-ийнхэн ивээн тэтгэж байна. Надтай хамт ирсэн Францын мэргэжлийн дуучин их баяртай байгаа. Бидний байрлах “Хөвсгөл лаке” зочид буудал их тухтай юм, Хайнаг гээд сайхан зоогийн газартай. Ахлах тогооч нь өөрөө гарч ирээд францаар, анлиар хоолоо тайлбарлаад яриад л их гоё байна. Манай Монголын залуучууд ямар мундаг юм бэ, манай улс маань хөгжиж байна. Урлагийг хүндэтгэж дуучдаа хайрлаж байгаагийн нэг илрэл. Том тоглолтын өмнө амрааж байнаа гэж Хөвсгөл лаке буудлынхандаа баярлаж байна даа.Бидэнд ингэж их анхаарал хандуулж байгаад туйлын их баяртай байна. Урьд шөнө унтаж үзээгүйгээрээ сайхан унтаж амарлаа шүү дээ.

-Таны хань “Хүүхэд насаа хайрлаж явъя”, “Могжоохон даагатай жогжоохон хүү би” зэрэг хүүхдийн бүх л шилдэг дуунууд, мөн “Монголын тал нутаг”, “Дууны хорвоо” гээд хит дуунуудыг бичсэн нэртэй яруу найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн байсан. Та сайхан ханийнхаа тухай дурсахгүй юу?

-Миний нөхөр хичнээн сайхан уран бүтээлч, ард түмний хайртай хүү байлаа. Тэгсэн, хүний газар яасан нь мэдэгдэхгүй ийм зүйл болсонд миний хувьд яахаа мэдэхгүй, хүнд цохилтонд орчихсон. Тэр үед тэнд болж байгаа бүх зүйл юу ч болоод байгаа юм бүү мэд. Би юу ч анзаарахаа байсан. Учиргүй их уйлж, тэгж их шаналах хэцүү юм билээ. Ийм хэцүү зүйл болсны дараагаар Парисын Олон Улсын Хөгжмийн Дээд сургуульд ороод энэ багштайгаа таарсан даа. Энэ сургуульд орохоосоо өмнө би дандаа авч явдаг Түмээгийнхээ “Гурвалжин аялгуу” номноос асуусан л даа. Зардал өндөр сурах уу яах вэ гэж. “Сонсдог чих хөгширдөг Сонгодог хөгжим хөгширдөггүй ээ…”гээд гараад ирсэн. Ингээд л сурсан .

-Уучлаарай, та яаж асуусан юм бэ?

-Тэр их амархан. Хуудаснууд руу нь үлээж байгаад л асуучихдаг. Би энэ номтой нь үргэлж хамт явдаг байхгүй юу. Энэ номноосоо чухал шийдвэр гаргах бүрдээ асуулт асуудаг.

-Энэ тоглолт тань бас ханьдаа зориулсан тоглолт юм байна?

-Тэгэлгүй яахав. Би түүнтэйгээ одоо ч гэсэн харьцсаар байдаг. Энэ тоглолтоороо дамжуулж өөрийнхөө сэтгэлийн дуулалыг түүндээ зориулж байгаа юм. Сая ирчихээд ажил бүтнэ бүтэхгүй гээд яана даа гэж бодож байлаа.Гав ганцаараа энэ бүгдийг хийж чадах уу гээд л. Тэгээд бас л асуусан. Бас ч нөхрийнхөө 65 насны ойг сайхан хийчихсэн. Одоо энэ тоглолтыг сайхан хийхгүй бол гээд л миний ард бөөн хариуцлага ирээд байна (инээв). Тэгээд дахиад л номноосоо асуусан. Түмээ, би эх орондоо ирчихсэн тоглолтоо хийх гэж байна. Би одоо яах бол. Тоглолт маань сайхан болох болов уу гээд л асуусан. Тэгсэн чинь юу гэсэн гээч “Өргөстэй ч гэсэн өөрийн чинь унасан газар аа, өөр жалганд төрсөн бол чи хэн ч байх юм билээ” гэж хариулсан. Аймаар байгаа биз дээ. Би нөхрийнхөө “Гурвалжин аялгуу” номоор дандаа мэргэлдэг юм. Мэргэлсэн зүйлийнхээ зургийг нь утсан дээрээ дарж авчихаад түүнийгээ байн байн харж энерги авдаг юм.

Би сэтгэлийн дуудлагаараа энэ тоглолтоо хийж байгаа. Энэ сарын 30-нд түмэн олондоо тоглолтоо үзүүлнэ гэхээс сэтгэл догдолж байна. Би өөрийн хүч чадлаар францаас мэргэжлийн дуучин авчраад тоглолт хийх гэж байна шүү дээ. Та бүхэн минь ирж үзээрэй, сайхан энерги аваарай гэж уриалмаар байна. Өөрсдийгөө хөгширчихлөө, нас явчихлаа, болохгүй байна, бүтэхгүй байна гэж битгий хойш тавь. Амьдралд сурах, мэдэх зүйл их байдаг юм байна лээ. Сурч мэдсэнээ эргээд хүмүүст түгээж, гэрэл гэгээ цацруулж байгаарай л гэж хэлмээр байна. Энэ бол миний нөхрийн амьдралдаа барьж байсан зарчим нь. Үүнийгээ ч надад үлдээсэн.

-Та хүүхдүүдийнхээ талаар ярихгүй юу?

-Миний хүүхдүүд их хөөрхөн. Заримдаа бэлтгэл хийх газар олддоггүй. Монгол Улсынхаа элчин сайдын яаман дээр очиж гуйж бэлтгэл хийдэг. Заримдаа гэртээ бэлдэнэ. Гэртээ бэлдэхэд манай хоёр хүүхэд дагаад л дуулчихдаг юм. Одоо тэг, үүн дээр ингэ гээд л. Тэр битгий хэл хоёдугаар октавын Си гэдэг нотыг би авч чадахгүй байхад миний хүү авдаг байхгүй юу. Энэ юу хэлж байна гэхээр “Миний хүүхдүүд бага ч болов авьяастай, аавынх нь зааж зөвлөсөн бүхэн нь сэтгэл зүрхэнд нь байж байдаг. Тэр минь ээжийгээ хайрлаарай” л гэж хэлдэг байсан. Ээждээ их хайртай миний хүүхдүүд. Намайг их дэмждэг. Ээжээ та чадна шүү гээд л. Миний өдий зэрэгтэй явж байгаа нь хүүхдүүдийн минь ач түлхэц дэм байлгүй л яахав дээ.

-Монголдоо ирж амьдрах бодол байгаа биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Хүүхдүүд маань нэг үеэ бодвол гайгүй том болчихлоо. Нэг нь коллежид, нэг нь лицэйд сурч байна. Энэ хоёр маань Их, дээд сургуулийн бараа харчихвал гайгүй болчих байх гэж харж байна даа. Миний сэтгэл бол дандаа та нартайгаа, монголчуудтайгаа хамт байдаг. Би жил болгон л Монгол руу ирэхийг хүсдэг. Гэхдээ амьдрал бас санаснаар байхгүй юм даа. Саяхан нэг сард аавыгаа алдлаа. Хэдий тийм ч би ямар аавын охин, ямар ханийн гэргий билээ гэж бодоод ажлаа үргэлжлүүлээд л явдаг. Цаашдаа өөр олон гоё гоё ажлуудыг хийнэ гэж бодож байгаа шүү.

Б.ОЮУНЖАРГАЛ

Түрүүч нь № 192, 193(6293, 6294) дугаарт

Аян замд юу эсийг ярих билээ. Явуугаа, Удвал гуайг, Эрдэнэ баавай, Цэдэнжав гуай, Мишигийн Цэдэндоржоо ярьж явлаа. Багш минь утга зохиолын тухай ярихад, ерөөс зохиолч нөхдийнхөө тухай дурсахад заавал ч үгүй магнайд нь Явуу багшаа хэлдэг. Санаандгүй юм шиг хэрнээ энэ бол маш том хүндэтгэл, багш шавийн барилдлагын нэгэн сайхан илэрхийлэл ч гэлтэй. Дурсамж ярьсан ч Явуугаа ярина, онигоо ярьсан ч Явуугийнхаа онигоог л эхэлж ярина. “Явуутай цуг Холбооны яамны урдуур гарч явлаа. Сүхбаатарын талбай цэв цэлийн их талбайн зүүн хойноос Ринчен доктор ирж явна. Хэлхгэр ханцуйтай хүрэн тэрмэн дээлэн дээр аралтай суран бүс бүсэлсэн зохиолчийн урт буурал үс салхинд үл мэдэг хийсч, зөрөн өнгөрөх хүн зонтой мэнд усаа мэдсэн шиг намбайтал алхаж явлаа. Явуу Ринчен гуайтай мэнд мэдээд “Та ойрдоо хороогоор үзэгдэхгүй яагаав” гэсэнд Ринчен гуай “Хэвлэлийн Содномдаржаа элч зарж нэхүүлээд өнөө роман (“Сандо амбан” болов уу) гараас гарахгүй, түүнд хэрэг болно гэж Бээжингийн номын санд хийсэн нэг тэмдэглэлээ ядахад эрээд олохгүй, бас Раднаа гуайн хөл тааруухан би маллаад, намайг Ширэндэв, Удвал хоёр маллаад, хоёр даргыг маань…” гэж духайн харж нэгэн амьсгаагаар сахал дороо залган өгүүлэхэд “Хоёр даргыг бүр том дарга нар маллаад” гэж Явуу хэлэв. Ринчен гуай “Цэдэнбал маллаад” гэж шоглож байгаа ч юм шиг, хэлье гэж хэлж байгаа ч юм шиг хэллээ. Эл явдал жаран найман оны зун болсон шиг билээ” гэв.

Дон Кихотыг дагасан Санчо Панчо мэт Явууг бараадан гүйж явахдаа “Пионерийн үнэн”-д ажиллаж байсан Гайтав гуайн гэрт анх очиж хоёр төмөр ор, бичгийн ширээ төдий даруухан тавилгатай тэр айлын эзэн уянгын цэцэн сүрлэг найрагч бичиж буй шүлгээ бусдад уншиж өгөх хичнээн дуртайг, шүлгийнхээ нооргийг бусдаар уншуулж өөрөө чагнан зохиолынхоо өө сэвийг дардаг зантайг нь мэдсэн гэдэг. Үйлдвэр комбинатад ажилчдын дан сууцанд байсан Цэдэнжав гуайнд мөн л Явуу багштайгаа очиж Маяковский, Есенин, Блок, Лермонтов, Пушкин, Гёте, Шиллерийн тансаг мөрүүдийг хаанаас нь бол хаанаас нь цээжээр хэлэхийг нь сонсож явжээ. Ер нь Цэдэнжав гуай шиг гадны сонгодгуудын намтар уран бүтээлийг мэддэг хүн ховор болов уу даа гэж Цоодол найрагч хэлдэг юм.

“Цэлмэг залуу насныхаа гал дөлөөр бадарч

Сэтгэл зүрх хоёртоо шатаж явах үедээ

Чин үнэнч амрагтаа хэлж үзээгүй мөртлөө

Чиний төлөө үхье гэж эх орондоо хэлсэн юм” гэх танхай сайхан мөрүүдийг хэлхэж явсан найрагч сэгсгэр буурал үс, өвдөг гарчихсан хуучин өмд, өсгий нь элэгдсэн шаахайтай их л хээ шаагүй угтах нь тэр. “Гомбын Сэр-Од чинь миний шавь. Тэр маань хоёр хүүхэнд зэрэг дурлачихаад цаад хоёр нь болохоор надад хоёулаа дурлачихаад” гэж хөгийн юм ярина гээд Цэдэнжав гуайгаа дурссан. Монголын хосгүй сайхан уянгач Мишигийн Ширчинсүрэн “Отелло”-гийн Дездемонд тоглуулахаар Ховдын театраас Ванган, Оюун нарын авчирсан Чойсүрэнг нийслэлд “чөдөрлөж”, “Гангар шаазан”, “Хайр”, “Ах бид хоёр”, “Ган” зэрэг гайхамшигт дуулиудаа бичиж хүн сайхан төрж болно, дээр нь бас ухаантай төрж болно гэдгийн ховорхон гэрч мэт уулзалт үдэшлэгүүдийг чимэн гялалзаж явсан нь мөн л жараад он, Явууг бараадаж явах үеийнх нь он жилүүд. “Явуу бид хоёрын нөхөрлөл арслан хав хоёрын үерхэл мэт явдал аа” гэж багш минь хэлдэг. Дорно дахины аугаа их найрагч зиндаагаа хэдийнэ эзэлчихсэн байхад мань хүн Төв аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн үл мэдэгдэх гишүүн явсан нь тэгж хэлэхээс ч өөр яахсан билээ. Долоо төгсөөд сургуулиа хаяж хэвлэгдээгүй хэдэн шүлгэндээ цадаад айл хэсч явсан адуучны хүү тийм аугаа найрагчийг олж нөхөрлөнө гэдэг чухамхүү өөрийнх нь хэлдгээр аз заяа байхаас яахав.

Цоодол багш өөрийгөө их мартамхай салан палан гэдэг. Харин нэг зүйлийг мартдаггүй, мартаж боломгүй юм гэж бас байдаг байх нь гээд жаран зургаан оны зургадугаар сарын 17-ны өдрийг хэлдэг юм. Тэр нь Төв аймгийн Зуун мод хотын баруун захад “чонын хонгил” нэртэй галлагаатай дан цагаан байшинд Явуу багш нь гэнэт ороод ирсэн өдөр л дөө. Шаравын Сүрэнжав найрагч их Явууг дагуулаад ирсэн түүх бичигдэнэ. Харин наян хоёр оны хоёрдугаар сарын тавны өдөр Цоодол багш минь Явуу багштайгаа сүүлийн удаа уулзжээ.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын сургуулийн дээд курст сурч байсан үе. Өвлийн амралтаар ирээд буцах гэж байсан тэр өдөр Явуу багш нь гэртээ дуудсан байна. “Чи манайд нэг хүрээд ирэхгүй юу. Чамаар Адъяад үг хэлүүлмээр байна” гэжээ. Адъяа эгч болохоор “Энэ Явуухулан ойрд их хариуцлагагүй байгаа” хэмээн уугаад буйг нь хэлээд аашлах маягтай байж. Ингээд багш явах болоход Явуу багш нь хамт гарч одоогийн Үндэсний түүхийн музейн ард хүртэл алхан гаргаж өгөөд “За миний шавь сайн яваарай” гэж хэлээд хоцорчээ. Ачит багшаасаа сонссон хамгийн сүүлчийн үг тэр. “Намайг Москва хүртэл сайн явах тухай биш ерөөсөө үлдсэн амьдралдаа, их утга зохиол яруу найрагтаа сайн яваарай хэмээн молхи шавь намайгаа ерөөжээ гэж бодохуйд нулимс гарах шиг болдог” гэж багш нэгэнтээ хэлсэн. Тийн хэлэхэд эрхгүй хоолойд нь юм тордог юм.

“Найран дээрээс гараад иртэл

Намрын навчис хийсч байлаа

Налгар тэнгэрээр шувуудтай цуг

Нарлагхан намар зэллэн одлоо

Салхи ч үгүй нам гүм байтал

Шарласан навчис хийсч байлаа

Санаанд ч үгүй аж төрж явтал

Санчигны минь үс цайж байлаа

Налгар тэнгэрээр шувуудтай цуг

Зэллэсэн бүхэн эргэж ирнэ

Намрын навч шиг надаас хийссэн

Залуу нас минь л эргэж ирэхгүй ээ” гэх их Явуугийн шүлгийг Бүрэнгийн тэнгэр дор, хонгор намрын салхинд уншихад нэг л утга төгөлдөр санагдсан билээ.

“…Ноорхой даалимбан дээлтэй уртаас урт гэзэгтэй

Номхон царайдаа чимэг томоо алаг нүдтэй

Сорви шарх болсон бүтэн өнчин жаал

Сондуул довон дундуур төөрсөн янзага шиг дэгдэж явахдаа

Согтуу юм шиг амьдралын хөлд сэтгэл нь сэвтээгүй

Согог сууж ахас ихсийн үг сөргөөгөөгүй

Сонин уншиж, захиа дуудаж өгдөг “зөв хүүхэд”

Сономын Удвал Удвалаараа л байв

Баатар Москвагийн хаяанд бөмбөг унаж

Баруунаа “хүн үүл” өдөр өдрөөр нүүж

Гал хөс, зүсэм талхгүй ядарсан хотоос

Гадныхан амиа аваад дүрвэж байхад

Хотын захад оросуудтай нуувчны шороо малтаж

Хонуутаар хээрийн эмнэлэгт цэргийн шарх боож

Цурам хийхгүй олон хар шөнөөр

Цуулсан самбай болгон улаан байхад

Газраа олохгүй сандарч уйлахаа урьтал болгоогүй

Ганц оюутан охин Удвал Удвалаараа байлаа…” гэж багшийн минь Удвал гуайн дурсгалд зориулсан шүлэг бий. Хоёр мянга нэг оны хавар Булганы Хишиг-Өндөрийн Шанжмятавын Гаадамбын нэрэмжит сургуулийн аравдугаар ангийн сурагч жулдрайхан намайг зохиолчдын бараа харуулах гэж сургуулийн захирал Цэнд-Аюушийн Дашзэвэг, сумын тамгын газрын дарга Нямсүрэнгийн Мэндбаяр, соёлын төвийн эрхлэгч Чимидийн Батдэлгэр нарын хүмүүс Дашинчилэн рүү авч очиж билээ. Хаврын зөөлөн салхитай намуухан өдөр Дашинчилэнгийн соёлын төвийн гадаа Цоодол багшийнхаа барааг анх харсан. Тас хар костьюм, жижиг одтой гоёмсог зангиатай, урт хар савхин дээлтэй, шанхнаасаа үл ялиг бууралтаж яваа үсээ хажуу тийш нь налуулсан, нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн өндөр ханагар эр байлаа.

Багшийн минь хажууд урт саарал тэрмэн дээлэн дээр аралтай мөнгөн бүс бүсэлсэн, зөөлөн цагаан царайтай Урианхай зогсож байсан сан. Урианхай ахын буурал үс салхинд сэвэгнэхийг харахад хүртэл нэг л гоё. Зохиолчид ирэх сургаар хөдөө гадааныхан морьтой ирчихсэн, соёлын төвийн гадаа бүгд л цуглачихсан байсан юм. Хаврын нар салхинд борлосон олны дунд тэр хоёр ёстой л үлгэрийн юм шиг харагдаж, алхаа гишгээ бүхэн нь сэтгэлийг минь соронздон татаж байлаа. “Жаран ес”-ийн хонины хонхорт сууж явсан миний бие буцахдаа ёстой нэг хий нь гарсан гүзээ шиг шалчийж билээ. Улсын “Хүрэл тулга” наадмаас шагнал хүртэж, Утга зохиолын сургуулийн хуваарь өвөртлөөд ирчихсэн, эгээтэй л өөрийгөө “том найрагч” болчихсон мэтээр эндүүрч явсан бацаан Цоодол, Урианхай тэргүүт яруу найргийн бурхдыг хараад, “яруу найрагч хүн чинь ер бус байдаг юм” гэж бодон нэг муу орос бахиалтай, ягаан цэмбэн дээлтэй өөрийгөө жигтэйхэн голж, үнэндээ шалчийх нь мэдээж л дээ. Тэгэхдээ Дөнгөтийн Цоодол гэж тэр аварга найрагчийн

“…Цэцэн Мандухай шиг, Алтай хангай шиг, Жанна Де Арк шиг

Цэнхэр дорнын Ганди шиг, Онон Туул шиг, Сүх жанжны Янжмаа шиг

Цэмцийж явсан Удвал одоо ч гэсэн Удвал чигээрээ байна

Хэнз улаан цэцэгс би Удвал Удвал гэж ургаж

Хээр талд өглөөний нар би Удвал Удвал гэж мандаж

Хэсэг хэсэг цагаан үүл би Удвал Удвал гэж чарлаж

Хэзээд гэрэл гэгээ болж Удвал Удвалаараа л байна…” гэх мөрүүд миний цээжинд үлдсэн юмсан. Тэгээд бас болоогүй ээ, өнөөх хонины хонхортоо нэгэнт найрагч болох хөг өнгөрсөн, харин авгай авч л таарна, охин хүүхэд төрвөл Удвал гэж нэр өгнө дөө гэж дотроо бодсон. Амьдрал гэдэг нэг талаас мөрөөдөл биш ч юм шиг. Хоёр мянга арван онд анхны хүүхэд төрж миний бие улаан цурав охиныхоо чихэнд “Удвал” хэмээн гурвантаа шивнэхэд нүдэнд минь нулимс дүүрээд ирсэн сэн.

Тэртээ далан есөн оны хавар багш минь Удвал гуайг Баянхонгорт ажлаар явахад нь таарч унаанд нь сууж Өвөрхангайд ирсэн байдаг. Алдарт Арвайн талд явахдаа “Та манай Самбуу гуайнхыг их сайн мэднэ гэсэн байх аа. Би өвгөний сумын хүн шүү дээ” гэсэнд Удвал ахайтан нүдээ цавчлан ялигүй бодлогошроод “Би олон ээжийн хоолоор хүн болсоон. Булган, Өмнөговь, Төв аймагт хаа сайгүй л ээж. Тэр дотроос Нямаа ээж (Самбуу агсны гэргий)-ийн гарын хоолыг бүр ч их хүртсэн. Самбуу гуайг Өмнөговийн дарга байхад бүүр сүүлд Зөвлөлтөд сурч байхдаа ч тогоогий нь амраагаагүй. Дайны цаг. Москва харанхуй, өлөн хоосон. Оросууд гэдэг чинь долоон голтой амьтад шүү дээ. Элчингийнхээ гэрийн хоолыг би бүтэн сайнд нэг удаа буудна. Түүгээрээ долоо хоногоо даана. Оюутнууд орос, монгол ялгалгүй цэргийн эмнэлэгт очиж шарх боосоор оройтно. Ядранаа, эсвэл байрны гэрэл гэнэт унтарч ховор шар төмсөө буцалгаж чадахгүй болно. Өлсөөд шөнө хичнээн орой ч гэсэн гүйж хүрэхэд Самбуу гуай дээлээ нөмөрчихсөн хаалгаа тайлж өгч үг ч дуугаралгүй гал тогоондоо дагуулж оруулаад монгол дархны зэс шанаганд гурилтай хоол халаангаа миний муу нойтон гутлыг тайлуулж, пааран доогуур хийж харагддаг сан гэж өгүүлэхдээ хоолой нь бөжигнөж байсан сан”. Ийм л нулимстай халуун дурсамжууд хөвөрч байгаа юм.

Бүрэнгийн сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын танхим Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Болор цом”-ын гурван удаагийн эзэн Дөнгөтийн Цоодолын нэрэмжит боллоо. Намрын шар нар ээсэн налгар өдрийн морин цагт ёслол эхэлж Цоодол аварга гэргийн хамт хүндэтгэлийн алтан туузыг хайчиллаа. Ж.Самбуугийн нэрэмжит сургуулийн захирал Содномдаржаагийн Одгэрэл хэл уран зохиолын танхимаа ардын зохиолчийнхоо нэрэмжит болгохыг санаачилжээ. Тэрээр 2002 оноос хойш өнөөг хүртэл Бүрэнгийн сургуулийг удирдаж байгаа нэгэн. Ирэх жил сургуулийнх нь наян жилийн ой болох гэнэ. Цоодол ахыгаа очно гэж дуулаад Дамбаа хурандаа (Алтангэрэлийн Дамбадаржаа), Ширчингийн Сүхбаатар хоёр нь давхиад буулгүй хаачихав. Энэ хоёр эрхэмтэй багшийнхаа гэрт хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд ёс юм шиг таардаг юм. Тэгээд л Талынбулагаа, Бүрэнгийн уул ус, луухгар луухгар өвгөдийн тухай яриа дэлгэж Дамбаа хурандаа өнөө л жигтэйхэн бүдүүн хадуун дуугаар ярина. Нутгийнхаа тэнгэр дор хурандаагийн дуу улам ч чангарчихсан, аварга амьтан явна лээ. Арга байхгүй биз дээ.

Сүхээ ах бол манай сонины орлогч эрхлэгч байсан, бид нэг гал тогооны хүмүүс л дээ. Мөн л Бүрэнгээ бичдэг, хонхрынхоо хэдэн хөгшдөд зүрхнээсээ хайртай, Жамсрангийн Самбуугаа, Дөнгөтийн Цоодолыгоо эрхэмлэн дээдэлдэг тэднээсээ сэтгэлээ салгадаггүй нэгэн. Дээд сургуулийн оюутан хүү гүйж явахдаа “Монгол төрийн мэргэн өвөө” номыг нь гардаад их баярласнаа мартдаггүй. Хүү Эрдэнэболдтой нь тэр жилийн хавар “Хүрэл тулга”-д хамт оролцож, “Найрамдал” зуслангийн тайзан дээр анхны гэнэн цагаан шүлгүүдээ уншиж явсан тал ч бий. Сүхээ ахын аав Цэгмидийн Ширчин гэж улсын чанарын аварга, ерэн насны өндөрлөгт хүрсэн хөгшин том нударгатай улаан тэрмэн дээлтэй алхаж явна. Булгуудын хэц үнэндээ аргил сайхан хэцдээ гэдэг шиг Ширчин гуай аргагүй л аргил сайхан эр юм. “Цоодол ахыг цэнхэр тогорууны уургач гэдэг. Жаалхан байхдаа цэнхэр тогоруу уургалаад тэрхүү уурганаасаа зүүгдэн би хол явна гэж ярьдаг хэвлүүхэн нөхөр байжээ. Ах минь үнэхээр хол явлаа. Олон даваан дээр гарлаа. Талынбулагаа вант улс гэж тунхаглалаа, үүнээс том гавьяа гэж юу байх вэ” хэмээн Сүхбаатар нь хэлсэн. Харин өнөө барам шиг чанга дуутай ч өр зөөлөн Дамбаа хурандаа “Ах минь хөдөлмөрийн баатрын бариан дээр дүүхэлзэж байна” гэж Цоодол аваргыг хэлэхэд нутгийн олон үүнийг л хүлээж байсан юм шиг бахтай нь аргагүй алгаа ташсан.