Month: February 2019

“ХҮРЭН МОРЬ”-НЫ ЛХАМСҮРЭН НАЙРАГЧТАЙ ЭНДҮҮРЭГДСЭН МИНЬ

Хоёр мянга арван нэгэн оны Цагаан сарын битүүний өдрийн үдээс хойш утас дуугарахаар нь авбал “Соёлын гавьяат зүтгэлтэн нэвтрүүлэгч Батбаяр ах нь байна. Миний дүү маргааш бүтэн цаг Сар шинийн талаар сайхан хөөрөлдөөч” гэж байна. Өглөө нь “Өлзий” телевизээр цаг юу ярьснаа мэдэхийн зуургүй өнгөрөв. Шинийн нэгний өглөө шууд бичлэгт орчихоод Зурагтын дэнжээс Гуравдугаар хороолол дахь Галсан багшийндаа золгуут хийхээр очлоо. Ухаантай хүн болохоор багш улиран буй онд хэдэн ном хэвлүүлсэн, ямархан амжилттай үдсэн, хэчнээн улс орон, аймаг, суманд очсоноо нэг ёсны тайлан маягтай, гэхдээ ардын алт шиг сайхан хэлээр хүүрнэдэг болохоор сонсоход урамтай нь сайхан даа. Ууц таллан, бууз жигнэх зуур Монголын үндэсний телевизээр яруу найрагчдын Сонгинын буланд очин зураг авахуулсан нэвтрүүлэг гарч байна. Тэр нэвтрүүлэгт “Болор цом”-ын эзэн Л.Моломжамц, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ай.Төмөр-Очир нарын олон найрагч оролцсон юм. Дэлгэцнээ миний шүлгээ уншиж байгаа дүрс гараад ирлээ. Багш ч харж л суув. Тэгсэн нэрийг маань ёстой нэг тэс хөндлөн бичсэн нь харагдлаа даа. “Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Ч.Лхамсүрэн” гэж байгаа юм. Багшаас ичсэн ч гэж юу гэх вэ. Дэмий л ногооны холимог сэлт идсэн болж суув. Багш бахал нахлаа оролдон, товчин нүдээ онийлгосхийн жуумалзаж байна. Найруулагч бүсгүй зураг авалтын үеэр чухам л нэг “МЗЭ-ийн Ч.Лхамсүрэнгийн нэрэмжит шагналт” гэж нэр ус асуугаад тэмдэглэлийн дэвтэртээ их л хичээнгүй бичиж аваад байсан хүн чинь агаарын долгионоор цацахдаа алдаатай илгээжээ. Миний самгардан бажгадахыг анзаарсан Га багш “Цагаан сарын бэлгэтэй сайхан өдөр Хонгор нутгийнхаа тэнгэр болсон алдарт найрагчийн нэрээр цоллуулна гэдэг цаанаасаа л бүрдсэн ерөөл дэмбэрэл дээ хө. Алив нэг рашаан өргөчих” гэж алтан аяга мэлтэгнүүлэн сархад барьж байна. Бэлгээ өвөртөлчихөөд багшийнхаас гараад явж байтал утга уянгын их хүүрнэлч Баастын Золбаяр анд утасдаж байна. Утсаа авбал мань эр харилцуурын цаана нуг нуг инээж “Лхамсүрэн гуай та, амархан сайн шинэлж байна уу” гэдэг юм. Тэр жилийн цагаан сараар ингэж би нэгэнтээ “Хүрэн морь” найраглал, “Маамуу нааш ир”, “Ган зам” зэрэг алдарт дуунуудыг зохиосон төрийн шагналт яруу найрагч Чойжилжавын Лхамсүрэн гуайнхаа овог нэрээр гангарсан удаатай.

БУУРАЙ ААВЫГАА ДАГАЖ АЙЛ ХЭСЭХ САЙХАН САН

Хүүхэд ахуй насандаа Цагаан сараар буурай аавыгаа даган айл хэсэх дуртай сан. Сумын бага эмч учраас нэр хүнд сайтай. Зарим айлын хүүхдүүд өвөөг маань “Авсийж” гэж дуудна. Хүүхэд болохоор тэр үгийг нь ойлгохгүй. Тэгэхнээ “Эх барьж авсан ээж” гэж авгайлан дуудаж байсан нь тэр юм билээ л дээ. Өвөө банш бууз гэхээс илүүтэй настангуудтай хууч хөөрч, үйсэн бөглөөтөөс хийсэн хундагатайг хүндэтгэлтэйгээр сэржимдэнэ. Жаахан халаад ирэхээрээ “Хүрэн толгойн сүүдэр ээ…” гэж цангинуулна. Унаган нутаг нь Говь-Алтайн Цээлийн хүн сэн, миний буурай аав. Хожим Монгол Улсын хүний гавьяат эмч болсон сумын хүн эмнэлгийн их эмч Доржийн Шаравнямбуу гуайнд цагаан сараар орно гэдэг бол сумын хүүхдүүдийн мөрөөдөл. Эмчийн гэргий Оюунтогтох эгчээс гоё бэлэг авах гэж тэр. Наяад онд юм ховор үед тэднийх л хүүхэд бидний “Цагаан бохь” гэж нэрийдсэн тэр үнэт эрдэнийг бэлэглэдэг байж. Сумандаа хүндтэй буурай аавыгаа дагаж яваа болохоор айлууд ач хүүд нь аль л ховор нандин бэлгээ өгөхийг чармайна. Мягмар даргын гэргий Бор гуайн өгсөн атгын чинээ том улаан алимыг гэхэд би олон хоног хадгалж, эгчдээ хөөрлөж байснаа мартдаггүй юм. Тэр үед бэлгэнд арван хоёр мөнгөний дэвтэр, жаран мөнгөний печень, арван нэгэн төгрөг хорин мөнгөний үнэтэй “Оргил”, “Нислэг”, “Бөмбөлөг” чихэр, ёотон, ширхэг харандаа зонхилон өгдөг байлаа. Атга чихэр дотроос “Хавар”, “Унага”, “Сарлаг” “Алтан шагай” зэрэг хорин дөрвийн чихрүүд хоттой хонин дунд орсон бод мал шиг содон соньхон харагддаг сан. Бэлгийн чихрээ цагаан сарын өмнөөс буурай ээжийн бэлдэж өгсөн цууямбуу уутанд амыг нь чанга уяж хадгална. Хаврын уртад өдөрт арван чихрийн норм тогтоочихоод торжигнуулж гарна даа. Буурай аав маань цагаан сарын бэлтгэл болгон тавгийн болон боодлын боов хайрах, бууз банш чимхэх, ууц өвчүү чанах гээд бүгдийг өөрийн гараар хийж байж санаа нь амардаг тун ч нямбай хүн сэн. Боовны хаан гэж мушгирсан амьд могой шиг гурилан могойг жигтэйхэн гоё хийж шүдэнзний модоор шорлон тогтоож чанасныхаа дараа аргалын пин дээр тавьчихна. Тэр гурилан могойг шувуу ч тоож тоншдоггүй байсан юм уу бараг бүтэн жил тэндээ борлож харласан юм хэвтэж байдаг сан. Буузныхаа махыг зөөллөж байгаа нь гэж байцаа жижиг хэрчиж хийгээд давсалж амтлан том тогоонд өнгийг нь борлуулна. Бодоход борлуулсан махтай банш жигнэхэд түргэн болдог байсан бол уу. Битүүний орой таван үе боов өрж тавгаа засахдаа араажаваа чинээнд тултал чангалан бөх сонсож, буурай ээж хуушуур хайран, би битүүлэг зөөж айлууд руу гүйнэ. Битүүний шөнө гэр орны ажлаа эмхэлсээр хэдий оройтох боловч “Шинийн нэгний өглөө хурдан болоосой” гэхээс нойр үл хүрнэ. Нэг л мэдэхэд нам унтаад “Миний хүү босоорой, шинийн нэгний нар мандлаа шүү” гэх дуунаар сэрэх ай мөн ч сайхан шүү. Шинэхэн дээл хувцсаа өмсөөд гарахад тотгон дээрх гурван мөс нарны гэрэлт түмэн өнгөөр алмаас эрдэнэ шиг солонгорон гялалзаад аз жаргалын гэгээ түгээн байх шиг яруухан санагддаг сан.

ЭЭЖТЭЙГЭЭ ҮЗСЭН ЦАГААН САР

Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн “Ээжтэйгээ үзсэн наадам” гэж жигтэйхэн сайхан шүлэг байдаг. “Чихэр, нар хоёрт бялуурсан наадам” гээд л урсаж өгдөг. Тэрэн шиг ээжтэйгээ хоёулхнаа амир жимэрхэн шинэлсэн тэр жилийн Цагаан сар сүүлчийнх болохоор ч тэр үү санаанаас үл гарна. Энэ бол 2013 оны цагаан сар. Өвөрхангайн Арвайхээр хотод болсон “Болор цом” наадамд шүлгээ дуудчихаад, Баянхонгорынхоо Заг-Байдрагийн Хүрэн бэлчир, Үнхэлцгийн бууцанд өвөлжиж буй ээжийгээ зорьсон сон. Намайг очуут дүү маань гэргий хүүхдүүдтэйгээ сумын төвд шинэлэхээр явлаа. Ээж бид хоёр отрын жижигхэн гэрт. Би хоёр гурав хоног хонь хариуллаа. Өмнөх жил нь хонь хариулаад нар, салхинд овоо харшсан болохоор ээж хаширлаж, өглөө хонинд явахад булбарай зөөлөн гараараа нүүрэнд минь нарны тос түрхэж өгнө. Битүүний өглөө ээжийн жигнэж өгсөн буузыг амтархан идээд хонио дагаад гарахад ээж “Дурангаа авсан уу, миний хүү” гэж байна. Хот газар хориод жил болж, ном шагайж, цахим ширтсэн ч хараа маань харин тэгтлээ муудаагүй болохоор дурангийн хэрэг надад үгүй л дээ. Цастай хөндийд хоёр тийшээ шогшин сүүлээрээ тоглож яваа үнэг нохойн дуугаар зогтусах, хонь ямааны түрүүчээр хадны араар мануул нуугдах, алсад цэнхэртэх униар дунд адуу мал багшрахыг цасан далай дундаас алдалгүй харж эх нутгийнхаа сайханд биширч явдаг надад дүүгийн хоёр нүдний дуран ачааны л нэмэр болохоос хэтрэхгүй. Гэвч, ээжийнхээ сэтгэлийг бодож суран оосрыг бүслээд гарна. Ханхар сайхан тагуудтай өндөр уулсынхаа оргил дээр гараад хариулж яваа хонь малаа харсан шигээ, өвөртөлж гарсан номоо уншин суух шиг амар амгалангийн диваажинг энэхэн насандаа би үзээгүй. Маргааш цагаан сар болно гэхээс хүүхэд шиг догдлох сэтгэлд эзэмдүүлнэ. Ээж минь хотоо цэвэрлэчихээд гэртээ орно. Жаахан байзнаснаа гарч ирэн араг үүрэн цасанд явах нь тодхон харагдана. Цасаа авчирч гэрийнхээ хаяанд буулгачихаад тогоогоо аван гэртээ орно. Удалгүй яндангаас аргалын цэнхэр утаа суунаглаж сэтгэлд нэг л дулаахан оргино. Ээж минь гарч ирэн нэг том цас тэврэн орно. Цайгаа чанах гэж байгаа нь тэр. Нар дээшлэн их үд болоход цагаан өвс даган гүйлдсэн хонь ямаад энгэр газар ээвэрлэн тогтоод налайж эхэлнэ. Цайгаа чанаж дууссан бололтой гартаа наранд цайвалзсан цагаан юм барьсан ээж минь цэнхэр алчууртайгаа гарч ирнэ. Наранд цайвалзах тэр цагаахан юм нь цайны дээж өргөх хөнгөн цагаан шанага гэж би шуудхан танина. Хонь сайхан налайна. Гэрээ харвал ээж хэсэгтээ үзэгдэхгүй. Халуун цайгаа оочиж суугаа даа гэж бодохоос яг л дэргэд нь байгаа юм шиг дотно санагдана. За, ээж минь гарч ирээд хотны хойно байгаа бяцхан пин рүү алхлаа. Үүдийг нь онгойлгож байх зуур хаяанд хэвтсэн Зоос, Шүүрэг хоёр сэмээрхэн алхаж очоод сүүлээ соосойлгон хөдөлгөж оцойгоод суучихлаа. Ээжид эрхэлчихсэн муусайн золигууд мах өөхний өвдөл цөвдөлхөн горилж, хэлээ гарган аахилж суугаа л даа, мэдэж цөхөх юмгүй. Хоёр нохой удаан ч хүлээсэнгүй уралдан ухасхийж хоншоороороо газар үнэрлэн тонгойх нь харагдана. Бодоход, ээж жаахан юухан хээхэн мань хоёрт шидээ л дээ. Гэрийн зүүнтэй хаяанаас бээлийн чинээ пөөнийсөн юм пин рүү жирийлээ. Сумын төвийн банхар сайтай айлаас “үрчилж” авчирсан нохойны хүү ч мөн дөө, чамайг. Ээж том цагаан юм тэврэн гарч ирлээ. Пингийнх нь довжоо өндөр юм сан, бүдрээд уначих вий дээ эжий минь. Хэд хоногийн өмнө чанаад гялгар уутанд хийн гэрийн хуучин цагаан бүрээсний тасархайгаар салхи авахуулахгүй битүү ороосон ууцаа л оруулж байна даа. Пингийн хаалга онгорхой. Хоёр банхар одоо ч горьдолтгүй боллоо гэсэн янзтай намрын идэш хийсэн хонхор руу шогшиж ийш тийш шиншилж буй нь үзэгдэнэ. Нэг нь газар хэвтэн юм мэрээд эхэллээ. Бодвол өвөлжин мэрээд барахгүй байгаа үхрийн тагалцагтайгаа л ноцолдож байгаа бий вий. Ээж дахин гарч ирж хонь налайх энгэр рүү ширтэнэ. Хүүгээ хониныхоо хаахна яваа бол гэж л харуулдаа вий. Хадны энгэрт ном уншиж суугаа хүн юу боллоо гэж ээжид харагдав гэж дээ. Ээж пин рүү алхана. Өө, тэр нэг пөөнөгөр үү. Замаас нь холдоод өгөөсэй. Холдож өгөх нь байтугай нөгөө муу эрхээр хатсан бээлийн чинээ нөхөр чинь ээжийн хөлийг тушин явуулахгүй нь ээ. Бүлээн сүүнд бялууртлаа цадчихаад эрхэлж байгаа царай тэр л дээ. Ээж пиндээ орон дахин нэг шар юм тэврэн гарч ирнэ. Хайлмаг хайлж тосоо холих гэж гүзээтэй тосоо орууллаа даа. Гэх мэтээр л өдөржин би ээжийг харуулдана. Битүүний өдөр гурав тогоолдог юм гэнэ билээ гэж ээж минь дандаа ёс гүйцэлдүүлдэг сэн. Хонины ээлжээ өнгөрөөгөөд уулнаас бууж очиход ямархан сайхан идээтэй угтах бол доо. Өдөржин хонь дагах ч бас хөөрхөн өлсгөнө өө. Өглөө өвөртөлсөн ааруулаа гаргаж хацраа бумбалзуулан хүлхэхэд өл дорхноо дарагдана. Хонио бэл рүү дарсаар буухын алдад сүлжээ барьдаг хөтөл дээр өвөр дэх утас цочтол дуугардаг юм байна. Утсаа автал хотоос Галсан багш залгаж байна. “Нутагтаа хонь хариулж явна аа. Ай мөн ч сайхан даа” гэж арааны шүлсээ залгих нь мэдрэгдэнэ. Багштай аар саарыг ярьж, азтай жаргалтайгаа мэдрэн, алтан харганын бут сандайлсан шигээ суутал хариулж яваа хонио түр зуур мартагнаж орхиж. Нэгэнтээ санан толгой өргөн харвал хонины түрүүчийн хэдэн гүймхий сэрх Цогтоогийн хоньтой нийлэх шахуу тожир тожирхийж явна. Хонь нийлэх нь гэж сандарсандаа багштай ярьж буйгаа ч умартан “Үүе хийг…” гэж хашгиртал хэдэн сэрх ч сэртийн эргэн харж тогтлоо. “Чамайг хониндоо чимээ өгөн гуугалахад багш чинь бондогосхийтэл цочсоноо их инээсэн” гэж гэрийг нь гийгүүлэгч Найгал эгч хожим хуучилж байсан сан. Хонио хотлуулан гэрт орж ирэхэд ээж минь тавгаа засчихсан, ууцаа тавьчихсан, шар тосонд хуушуур хайрчихсан хүлээж суусан даа. Үдэш тотгон дээрээ мөс тавихаар гарахад битүүний дүн хар тэнгэрт одод анивас жирвэс хийн гялалзаад мөн чиг сайхан байсан сан. Шинийн нэгний өглөө ээжээс түрүүлэн босож галаа түлчихээд, хотоо эргээд, зүүн талынхаа овоон дээр гарахад нар мандахаар дуншин туяартаж, тэртээд Заг-Байдрагийн Хүрэн бэлчир минь тавиуран цайвартаж байлаа. Алсын бараа ширтэж хэсэг суугаад орж ирэхэд ээж минь цайгаа чанаж, буузаа гал дээр тавьчихаад золгоход бэлдэн шинэ дээлээ өмсөж суусан даа. Ээжийнхээ тохойг өргөн “Та амархан байна уу. Сар шинэдээ сайхан шинэлэв үү” гэж золгон үнсүүлэхийн жаргалыг сүүлийн удаа эдэлж буйгаа баярласан би огтхон ч анзаараагүй байж дээ.

Монголын морин спорт уяачдын холбооны шинэ ерөнхийлөгч, Монгол Улсын Тод манлай уяач Цогтын Батсайхантай ярилцлаа.

-Монголын сум бүрт салбартай Монголын морин спорт уяачдын холбоо (ММСУХ)-ны ерөнхийлөгчөөр сонгогдлоо. Энэ том ТББ-ын удирдлагыг авч явах хүний хувьд ямар ажил хийхээр төлөвлөөд байна?

-24 жилийн түүхтэй том холбооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдлоо. Анх байгуулагдсанаас хойш дөрөв дэх тэргүүний нүүрээ үзэж байна. Үе үеийн тэргүүнүүд морины хөгжил, Монголын өв уламжлалыг авч хойч үедээ үлдээх бодлогыг барьж ирсэн. Миний хувьд үүнийг үргэлжлүүлнэ. Өнөөдөр бидний тулгамдсан асуудал бол эрлийз, монгол морьдыг ялгах явц. Морины хөгжлийн үе шатад нөлөөлж эрлийз монгол адууны хэрүүл маргаан сүүлийн 10 гаруй жил тасарсангүй. Үүнийг бид урьд нь боломжийн хэрээр олонхын эрх ашигт тааруулаад зохицуулж явж ирсэн л дээ. Эрлийз, монголыг тусад нь уралдуулж, бай шагналыг нь ижилхэн болгож өгсөн. Улсын наадмаар гурван насны эрлийз морь уралдууллаа. Бүсийн наадамд ч тусад нь ялгаж уралдуулдаг болголоо. Амжилт гаргасан морины эзэн нь цолны болзолд ордог болсон. Эрлийз гэх адууны тоо төв орон нутаг төдийгүй хөдөө орон нутагт олноор тархсан. Сум, овооны наадам гэлтгүй л эрлийз, монголын хэрүүл гардаг асуудлыг бид сая их хурлаараа хэлэлцэж хурлын төлөөлөгчдийн олонхын саналаар сэрвээний өндрөөр хэмжиж уралдах нь зөв гэсэн шийдвэрийг гаргасан. Өнөөдөртөө сэрвээний өндрөөр хэмжих нь зүйтэй гэсэн саналыг хуралд оролцсон төлөөлөгчид хэлсэн. Энэ удаагийн их хуралд 700 орчим төлөөлөгч оролцсон. Урьд жилүүдийнхээс даруй гурав дахин олон төлөөлөгч оролцсон гэсэн үг.

-Та морьтой холбогдоод хэдэн жилийн нүүр үзэж байна. Анх ямар наадамд морь сойж байв?

-Би адуутай их ойр өссөн хүн. Амралтаараа өвөө эмээ дээрээ очно. Хонины ганц нэг морийг нь унаж ойр зуурын ажил амжуулна. Ингэж явахдаа л адуутай болох хүсэл надад төрсөн юм даа. 1990-ээд оноос хойш 20 гаруй жил л хурдан морины хөгжлийн төлөө явж байна. 1994 онд юм даа. Сумын наадамд морио гаргачихаад догдлоод хүлээж байсан цаг саяхан санагдаж байна. 2000-аад оны эхээр улсын наадамд адуугаа мордуулдаг болсон. Богино хугацаанд амжилт үзүүлж 2011 онд Монгол Улсын тод манлай уяач цол хүртсэн. Үүндээ ч баярлаж явдаг юм. Энэ их өв соёлыг хойч үе, үр хүүхдэдээ үлдээх хүсэлтэй байдаг. Залгамж халаа болж буй залуус цахим тоглоомын газар, шөнийн цэнгээний ертөнц гэхээс илүү морины уяан дээр хийморио сэргээж чөлөөт цагаа өнгөрүүлээсэй гэж боддог юм.

-Хүрэн морь тань 2018 оны шилдэг хүлгийг шалгаруулахад дэд байрт эрэмбэлэгдсэн байсан.Таны унаган адуу юу?

-Миний унаган адуу л даа. Ардын хувьсгалын 97 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын аман хүзүүнд хурдалж, Эрдэнэт үйлдвэр байгуулагдсаны 40 жилийн ой, төвийн бүсийн уралдаанд түрүүлсэн. Би сүүлийн үед адуу худалдаж авахаас илүү унаган адуугаараа наадаж байгаа. Миний 20 гаруй жилийн хөдөлмөр юм даа. Би өөрөө их насны моринд их дуртай. Хүнд хийморь, өм дагуулдаг болохоор тэр л дээ. Ганц хүрэн морь гэлтгүй, халзан мориноос авахуулаад олон сайн морь гарч байгаа.

-Долдугаар их хурлаар эрлийз адууг ялгахдаа үүлдэрлэг байдлыг харгалзахгүйгээр сэрвээний өндрийг хэмжинэ гэсэн шийдвэр гаргасан байсан. Нуруу нь нам эрлийз адуу улсын наадамд уралдахад нээлттэй гэж ойлгож болох уу?

-Бидний маргалдаад байгаа асуудал энэ шүү дээ. Өнөөдөр би өөрийнхөө адуунд яг ямар азарганы төл гарч байгааг тэр бүр харж чадахгүй. Шөнө болгон очиж аль гүүг ямар азарга гишгэж байгааг хянах боломжгүй. Иймээс хүний адуу намхан байхад эрлийз гэж хэлэх хэцүү шүү дээ. Үүнийг шийдвэрлэхийн тулд л сэрвээний өндрөөр ялгаж байгаа. Бид сэрвээний өндрийг дээш нь, доош нь гүйлгээгүй. Одоо мөрдөж буй стандартын дагуу л тогтоосон. Монгол адуутай сэрвээний өндрөөр ойролцоо эрлийз адуу орохыг үгүйсгэхгүй. Бидний хэрүүл маргаанаа тасалж наадмаа сайхан хийхэд чиглэсэн хамгийн эцсийн шийдвэр л дээ.

-Монгол уяачид маань монгол адуугаа үүлдэрлэг байдлыг нь хараад ялгаж чадахаа больчихсон хэрэг үү?

-Тэр болгон мэдэхгүй л дээ. Бид социализмын үеэс л эрлийз адуутай уралдаад ирсэн. Тойруулга адуу, Дорнод, Сэлэнгэ, Увс гээд хилтэй ойр адуу бүгд л эрлийз шүү дээ. Тойруулга адуунууд улсын наадамд түрүүлж байсан тохиолдол олон. Тэр үед адуу сайн хөгжөөгүй, малын тоо толгойг заагаад өгчихсөн, чөдрийн ганц мориороо уралдаж байсан.

-Сэрвээний өндрийг яаж хэмжих вэ. Механик метр бариад зогсоход ч улаан хэрүүл болж их цаг авдаг шүү дээ?

-Цаашдаа журамлана гэж төлөвлөж байна. Тухайн уралдааны журам гэж батлагддаг шүү дээ. Үүнд айргийн таван морийг ирэхэд нь баяр наадмын комисс дахиж хэмжинэ. Асуудалтай байвал хасаад дараагийн морийг хэмжиж байр эзлүүлнэ. Дээр нь хүний оролцоогүй шинэ технологи ашиглахаар судалж байна. Жишээ нь, лазераар хэмжихэд сэрвээний өндрийг нь дэлгэцэнд гаргачихдаг арга байна лээ. Үүнийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Шүдэлж байгаа үүлдэрлэж байгаа хоёр гурван хүн хоорондоо хуйвалдаж болно. Бүхэл бүтэн комисс, айргийн таван морины эздийг байлцуулаад дахиад хэмжинэ. Ийм ил тод байлгана.

-“Хакухо зээрд”, Т.Болдбаатарын “Манлай хариун” гэх зэрэг түмэнд танигдчихсан хүлгүүд сэрвээний өндрөөр хасагдах нь гэсэн яриа гарсан байна лээ?

-Тухайн үедээ хэмжээд л шийдэх асуудал.

-Шинээр бүрэлдсэн холбооны бүтэц зохион байгуулалтын тухайд ярихгүй юу?

-Шинээр байгуулагдсан холбооны бүтцийг том зургаар харахад өмнөхтэйгөө адилхан. Сая их хурлаараа дүрэм журамдаа бага зэрэг өөрчлөлт оруулсан. Бүтцийн хувьд зургаан дэд ерөнхийлөгчтэй, нэг тэргүүн дэд ерөнхийлөгчтэй, нарийн бичгийн даргатай. Би энэ том холбоог ажлыг нь чиглүүлж уялдаа холбоог ойртуулахын тулд доор нь хэвлэл мэдээлэл, орон нутаг, уралдааны зохион байгуулалт, санхүү хариуцсан албадыг байгуулж төрөлжүүлж өгсөн. Зургаан дэд ерөнхийлөгч энэ албуудыг хариуцаж ажиллуулна. Ингэж төрөлжүүлснээр бүх ажил эзэдтэй болж эмх цэгцтэй болно.

-2003 онд батлагдсан морин уралдааны тухай хууль батлагдсан байдаг. Үүнээс хойш зөвхөн цол олгох заалтыг л өөрчилсөн. Морин уралдааны тухайд өөрчлөгдөөгүй юм билээ. Дээр үед батлагдсан хууль өнөөгийн нийгэмтэй зөрчилдөөд байх шиг?

-Монголын хууль тогтоох дээд байгууллага бол Улсын их хурал. Бид саналаа Улсын их хуралд өгдөг.

-Бөх, сур зөвхөн наадмаар цол чимэг олгодог. Морины тухайд бүсийн наадамд амжилт гаргасан уяачдад цол өгдөг. Үүнийг өөрчлөх бодол танд бий юу?

-Уяачдаа бодсон, хурдан морины хөгжилийг дэмжсэн холбооны бодлого шүү дээ. Бүсийн уралдаан чинь цол олгох хэмжээний том уралдаан. Тухайн бүсэд байгаа бүх л цолтой том уяачид очиж хүлгийнхээ шандас шалгадаг. Дүнжингаравын тухайд оны өнгө шинждэг бас л том уралдаан. Мориныхоо өнгийг үзэх гэж олон ч уяач Дүнжингаравыг зорьж ирдэг. Сая их хурал дээр орон нутгийн төлөөлөгч хаврын морин уралдааныг зохион байгуулахгүй бол хөдөө орон нутгийн залуу уяачдын идэвх буурч, малаа өсгөх эрмэлзэлгүй болж, хот хороо орох хандлагатай болж байгаа талаар санал хэлж байсан. Хаврын уралдаан зохион байгуулах талаар уяачдаас санал хураахад 100 хувийн дэмжлэг авсан. Уяачид битүүнд бөх барилддаг шиг сар шинээр морь уралдуулах санал ирсэн. Үүнийг бид дээш уламжлах үүрэгтэй.

-ММСУХ-ны шинэ бүтэц бүрэлдэхүүн уяачдын эрх ашгийг яаж хамгаалж ажиллах вэ?

-Холбооны гол бодлого нь уяачдын эрх ашгийг хамгаалахад чиглэж байгаа. Бид зөвхөн төв холбоо биш аймаг сумдын салбар холбоогоор дамжуулж орон нутагт амьдарч насаараа адууны сүүл боож буй эрдэмтэй буурлууддаа хүрч ажиллана гэж төлөвлөж байгаа. Хойч үе залуусаа моринд татахад чиглэсэн ажил хийнэ. Эхний ээлжинд Өмнөд Монгол, Тува, Халимаг, Буриад зэрэг монгол үндэстнийг оролцуулсан Монгол туургатны уралдаан хийхээр ярилцаж байна. Өнөөдөр холын зайн уралдаанаас гадна сонгодог морин уралдаан руу орох цаг нь ирсэн гэж харж байгаа. Максын Д.Ганбаатар зэрэг хүмүүстэйгээ хамтарч тойруулгын уралдааныг хийхээр төлөвлөсөн. Монгол уяачид мориор дамжуулж дэлхийн түвшинд гарах боломжтой гэж харж байгаа. Үүний тулд зайлшгүй сонгодог морин уралдааны англи адуугаар уралдах ёстой. Энэ адуугаар дэлхийн дэвжээнд гарахын тулд хөгжүүлэх ёстой. Монгол уяачид эхнээсээ АНУ-д очиж уралдаад айрагдаж түрүүлээд нэрээ дуурсгаад явж байна шүү дээ. Энэ бол морьтон монголчууд бидний бахархал. Үүний тулд холбоо бодлогоо чиглүүлэх ёстой. Мөн бид залуу үеийг хүмүүжүүлэх тал дээр бодлогоо чиглүүлэх хэрэгтэй. Дан ганц уралдаан биш. Уралдааны цаана олон юм байгааг олж харах хэрэгтэй. Ажлын байр жижиг дунд үйлдвэрлэл гээд олон зүйл бий. Наад зах нь айлын эзэн хазаар ногт зангидаад, эхнэр нь бүрээд л борлуулахаас өгсүүлээд олон ажлын байр бий. Үүнийг унтраачихвал ажлын байргүй болчих нь шүү дээ. Хүүхдээр шоу хийгээд байгаа хүмүүс цаад үр ашгийг нь харахгүй байна. Тэр хүүхдүүд өв уламжлалаа сурталчилж таниулаад явж байгаа. Морь унаж буй хүүхдүүд буруу зүйл, хорт зуршилд уруу татагдалгүй чөлөөт цагийг үр бүтээлтэй өнгөрөөж байна. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах шаардлага тавих нь зөв. Үүнийг зохицуулахаар түрүүчийн холбоо их ажил хийсэн. Иж бүрэн хамгаалалтын хэрэгсэлтэй уралдуулдаг болсон шүү дээ. Дээрээс нь морины унаач хүүхдүүдийг даатгалд хамруулдаг болсон. 50 мянган төгрөг төлж даатгуулна. Бэртэл гэмтэл авсан тохиолдолд таван сая төгрөг авч эмчилгээндээ зарцуулдаг болгосон.

-Өнгөрсөн хугацаанд ажилласан холбооны үйл ажиллагаанд та ямар дүгнэлт өгөх вэ?

-Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд би ММСУХ-ны тэргүүлэгчээр ажилласан. Холбооны үйл ажиллагаанд сайн дүн тавина. Хийсэн сайн ажил нь их л дээ. Алдаа дутагдал байлгүй л яахав. Бид 4000 гаруй морь уралдуулж 10000 орчим морь жагсаагаад Гиннесийн номонд бүртгүүллээ. Олон улсын болон Азийн морин уралдааны холбооны гишүүн болсон. Гадаад харилцаан дээр том алхам хийсэн гэж харж байна. Үүнийг бид цааш нь үргэлжлүүлэх ёстой. Ахмад уяачид морины зүтгэлтнүүд сайн ажиллаж байсан гэж дүгнэдэг.

-Баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

-Монголчууд биднийг морьгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Саяны долдугаар их хурлаар баяр наадмаа эрлийз, монгол гэсэн хэл ам, хэрүүл шуугиангүй хийх гарцаа олсон. Уяачдадаа эрүүл энхийг хүсье. Монголын морин спорт уяачдын холбоо морьтон монгол уяачдынхаа төлөө гол бодлого үйл ажиллагаагаа чиглүүлж ажиллана аа. Уяачдын дуу хоолой бидэнд хэрэгтэй. Морио гэсэн сэтгэлтэй хэнд ч холбооны үүд хаалга нээлттэй байгаа шүү.