Month: December 2018

Тэр үеийн цөөхөн сэхээтний нэг Рэгзэн бөглүүд суманд малын бага эмчээр очсон нь сэхээтний төөрөгдлийн гэх он жилүүд байлаа. Оросод дээд сургууль дүүргэсэн тэрбээр Төв хороо, Сайд нарын зөвлөлөөр өндөр албатай нөхөдтэйгээ оюутан цагийнхаа зангаар харьцаж байж алдаа гаргасан нь намаасаа шийтгэл авч, улмаар говийн бөглүү суманд унаган багын мэргэжлээрээ ажиллахаар цөлөгдөх горыг амссан нь энэ юм. Улаанцурав хэдэн хүүхэд, бие давхар гэргийгээ дагуулж, “Зил 130” машинд таван ханатай гэр ачаалан ирсэн тэднийх “Нэгдлийн хашаа” хэмээх нийтийн хашааны хойт мухарт гэрээ барив. Аймгийн АДХГЗ-ны дарга нь ашгүй голгүй эр байсангүй, бага залуугийн нөхрөөсөө нүүр буруулаагүйн хэрэг гарч гайгүй сум нэгдэлд нутаг заагдахад нь тус болжээ. Очсон даруй хүний нүд, олны хэл ам намын эсэргүү хэрэгтэн түүн дээр хурц тусч байсан ч аймгийн даргаасаа сэм “Цаад муугаасаа нүүр битгий буруулаарай” гэсэн захиастай сум нэгдлийн даргын зүгээс дарамт харьцангуй бага байх төлөвтэй. Энэ нь их нэмэртэй байсныг Рэгзэн сүүлд ярьдагсан. Гэхдээ л аргаа барах үе их. Цалин 300 төгрөг. Эхнэр ажилгүй бие давхар. Дөрвөн хүүхэд нь дунд сургуульд. Том хүү нь уралдаант шалгалтад орсон ч дээрээс нь ямар нэгэн урт гар мулт татаад хаячихаж. Удаах охиноо олны дунд оруулахыг хичээсэн ч сум орны хэлтсийн төлөөлөгчийн хяналт ургаш гишгүүлэхгүй тул хөдөлж чадахгүй байсаар таван онцын эзэн охин нь бас нэгэн далдын урт гарт баригдаж авсан оноо нь дарагдан Цэцэрлэгийн багшийн сургууль дээр буусан нь үнэн хэрэгтээ тэдний гэр бүлийн хувьд гэрэл гэгээ байлаа. Яадаг ч байсан хот орон бараадаж сургууль соёлд сурах нь гэж.

Намар болж охиноо сургуульд явуулах цаг ойртох тусам санхүүгийн асуудлыг шийдэж чадахгүй нь тодорхой болж байлаа. Эцсийн найдвар болох сум нэгдлийн дарга дээрээ орж 500 төгрөгийн тусламж гуйсан ч тусийг эс олов. Эр хүнд энэ хорвоо хүнддэх үе байдгийг тэрбээр ажил тарахын алдад сумын төвийн баруун урд захад байх Худалдаа бэлтгэлийн ангийн хашаанд хураалттай байх боодолтой ноосон дээр сууж байхдаа яс махандаа тултал мэдэрч байлаа. Одоо гэртээ очиход өөрийг нь царайчлан, “Мөнгөний арга олдсонгүй юу хөгшин минь” хэмээн гар дагуулан харах гэргийгээ, битүүхэндээ аавынхаа үйл хөдөлгөөн бүрийг ажиглан “Намайг хот руу сургуульд явуулах мөнгө олдчихоогүй л байхдаа” гэж дотроо догдлон зогсох охиноо бодохоос яс хавталзаж, дотор нь бачуурч байлаа. Эхнэр хүүхдийнхээ өмнө эр хүн арчаагаа алдах шиг гутамшиг энэ хорвоод байдаггүй ч юм шиг. Тамхи ч татмаар, архи ч уумаар, эсвэл хээр гараад байдаг тэнхээгээрээ орилж чарламаар, цээжээ нүдмээр… Намрын нар таатай ээх хэдүй ч дотор нь зэврүү оргих түүний нүдний үзүүрт нэг хүн бөртөлзөж, тэртээ хашааны захад хөглөрсөн ноос эмхлүүлж, энд тэнд тарж бутарсан модон хайрцагнуудыг эмхэлж цэгцлэн дээш доош тонгойн хөдлөх нь Гавар харагдав. Гавар хэл дультираа учраас түүнийг нутгийнхан “гог” Гавар гэж дуудна. “Гог” гэдэг нь нутгийн нэршлээр бөөрөнхий хэлтэй, ерөнхийдөө хэл ярианы хөгжил муутай хүнийг хэлдэг шиг байгаа юм. Үе насны, бараг өөрөөс нь цөөн насаар ах болов уу ч гэмээр Гаварыг Рэгзэн ажиглан сууна. Нэгдлийн хамаг л хар бор ажлын үзүүрт тэрхүү Гавар л гүйж яваа харагдана. Нэг харах нь ээ сумын хэдэн байгууллагын хооронд зарлага ч хийж явах шиг. Төгрөг тавин мөнгөний зузаавтар дэвтэр, дундаа харандаа хавчуулчихсан. Түүнийгээ бор дээлийнхээ энгэрээс гаргаж ирээд “Таныг тэдний өдрийн тэдэн цагт хянан шалгахын дарга дуудахад та байхгүй байсан байна. Одоо очихгүй бол болохгүй” гэж хэн нэгнийг гүүргийлдэн гудманд, гэрийн үүдэнд нь зогсохыг Рэгзэн нэг бус харж “Яасан айхавтар золиг вэ, худлаа хэлээд аргалж болохгүй нь байна шүү” гэж бодсон удаатай. Эсвэл нэгдлийн няравыг дагаад шуудайтай юм үүрчихсэн гүйж явна. Эсвэл сумын ахуй үйлчилгээний манаач амарсан учир би оронд нь сууж байна гэчихсэн явж байх. Энэ бүх ажлын дотроос түүний түлхүү хийдэг ажил мужаан юм даа. Нэгдэл дэх албан ёсны орон тоот ажил нь “Аж ахуйн туслах ажилтан” гэж Гаварын албан тушаалыг сонссон юм байна. Ер нь нэгдэлд нөхөөсний ямар л хар бор ажил гарна түүнд тэр явна. Зун хангайн сумд руу гарсан бригадынхнаас өвс татахаар хөдөлж буй нэгдлийн хэдэн “Зил130”-ийн жолооч нарт зарагдаж, юмыг нь ачилцаж байж унаад гараа гэмтээсэн сураг дуулдахад нь над шиг ядарсан амьтныг аятайхан зарчихгүй, өндөр ачаан дээр гаргаж байж унагаж л дээ гэж Рэгзэн дотроо түүнийг өмөөрөнгүй бодож билээ. Нэгдлийн Худалдаа бэлтгэлийн анги нэртэй, үндсэндээ сум нэгдлийн хамаг л түүхий эд орж гарах хашааны нэг булангаас нөгөө булан хүртэл борви бохис хийлгүй ажиллах Гаварыг харж суусан Рэгзэн сая сэхээ авч “Чиний нөгөө гэмтсэн гар гайгүй юу, Гавараа” гэхэд хураалттай ноосон дороос цухуйх савах моднуудыг суга татах гэж оролдох тэрбээр “Гаагүй” гэж хариулав. Худалдаа бэлтгэлийн ангид ирсэн бараануудыг бүслүүрдэж ирдэг тэрхүү нарийвтар савхан моднуудыг эмхэлж авдаг хүн нь энэ нэгдэлд ганцхан Гавар. Бодвол гал түлдэг байх. Хэмхэрч цуурсан паниаруудыг тэр тэргэнд түрээд явж харагдана. Ажил тарсаны дараа аж ахуйн хашаанд доторх хамаг л хог новшийг нэг яажгий тэргэн дээр овоолж түрээд сумын төвийн доод руу үхэрчний хороололд байх гэр рүүгээ уухчин түрж явах Гаварыг сумынхан орой бүхэн харахдаа “Зайлуул, ядарсан амьтан” гэж бодоцгооно. Тэднийх нэг их том биш хашаатай, дотроо томоо гэгч нь хэлбэрээ алдсан амбаартай. Дөрвөн ханатай гэртэй. Болоогүй ээ, бас хар алаг цөөвтөр үнээгээ эхнэр нь өглөө бүр дэрс рүү тууж оруулах нь харагдана. Иймэрхүү л амь амжиргааны төдий, хүмүүс хэлгүй, зүдрүүхэн, бас олон хүүхэдтэй гэсэн ойлголттой нэгэн эр ийнхүү хажуу хавийн юмаа нааш цааш нь эмхлүүлж, тонголзож бөхөлзсөөр яваад ирж хажууд нь суув.

Хир даг болсон дугуй хар малгайгаа нэг гараараа сөхөж нөгөө гараараа духныхаа хөлсийг арчингаа “Та харах болоогуу юу” гэв. “Зовлон байна аа, Гавар минь” гэж Рэгзэн өөрийн мэдэлгүй хэллээ. Энэ муу амьтанд л сэтгэлээ уудлах хэмжээнд очиж дээ би гэж Рэгзэн харамсангуй бодоод үргэлжлүүлж яримаар санагдав. “Охин минь цэцэрлэгийн багшийн сургууль авсаан. Явах нь болчихож. Мөнгө төгрөг хүрэлцдэггүй. Нэгдлийн дарга дээр түрүүн орж мөнгө гуйгаад бүтсэнгүй. Яахаа мэдэхээ байчихаад сууж байна. Том хүү маань энэ зун сумын мал эмнэлэгт дагалдангаар ажиллаж, тарилгад яваад 150 цаасны хөдөлмөр хөлс гарч. Тэр нь хүрэхгүй нь…” гэхчлэн өөрийн мэдэлгүй доторхоо уудаллаа. Хөлс үнэртүүлсэн Гавар улаан тамхи сонинд ороож шунаг сорох зуураа тэртээх Тэвш хайрхан руу харж ялимгүй санаа алдаад “Тэгчихээ юу, тэгсэн ч амьдална даа” гэж дультараа хэллэн дуугарсан нь Рэгзэнд жигтэйхэн содон, чихэнд нь тод сонсогдож “Гавараас ийм үг гардаг юм уу” гэж бодоод түүн рүү тогтож харав. Бөөрөнхийдүү хэлээр “Амьдална даа” гэсэн үг нь толгойд торох шиг болжээ. Тиймдээ, өвчинд нэрвэгдсэн биш амьдарна л даа гэж Рэгзэн сэтгэлээ засаж хэллээ. Тэвш хайрхан руу харсан чигээрээ тамхиа баагиулах гог Гавар ихэмсэг ч юм шиг харагдах аж. Үргэлжлүүлээд тэр “Ажил бүтгүй байх ч золигол доо, ажил бүтээл байх чинь амьдал сайхан байгаа хэлэг” гэж дультраад урагшаа харсан чигээрээ “Хүнд битгий хэлээлэй, хэдэн төглөг надаас зээлэх юм уу” гэж хэлсэн нь Рэгзэнгийн хувьд амьдралдаа анх удаа сонссон баярт мэдээ, бас зэрэгцээд надаар тоглоод байна уу даа гэсэн бодолтой давхцав. “Хэдэн төглөг хэлэгтэй байгаа нь” гэхэд нь шалавхан 500 гэж хэллээ. Өөр рүү нь харсан ч үгүй, өнөөх л яайжгий тэргэн дээр багалсан мод шод, хог новшоо түрээд хөдлөхдөө “Охиныхоо сүүг авахаал үхэлчний холоолол олой очихоолоо манайхаа л сэмхэн олоод илээлэй” гэжээ. Сэмхэн гэдэг үгэнд хамаг учир байгааг Рэгзэн дор нь ойлголоо. Ээж нь бие давхар болохоор эрт мөөмнөөс нь гарсан бага охиноо угжаар тэжээхийн тулд Рэгзэн хэдэн улаан үнээтэй, сайхан сэтгэлтэй “зээрэн” Санги гэж өвгөнийхөөс хоёр өнжөөд жаахан сүү авдаг байв. Тэднийхтэй “гог” Гаварынх хамар хашаа болохыг санажээ.

Ингээд Рэгзэн үдшийн бүрийгээр охиныхоо сүүг авангаа Гаварынх руу яваад ортол тэр алга байв. Эхнэр нь сүү хөөрүүлж самрангаа амбаарт юм хийж байгаа дуудаатхая гэхэд нь би өөрөө гээд гарлаа. Хөрөөний дуу, алхны дуу… мужааны чимээ дуулдах ямбигар амбаарынх нь хаалгаар шагайвал тэрбээр сандарч “Гэлт олж бай” гээд цаанаа байх хөшгийг татжээ. Нэгдлийн аж ахуйн хашаа, худалдаа бэлтгэлийн ангийн хашаагаар хог болон новширч, Гавар л зөвхөн эмхлүүлж байдаг савхан моднууд сайхан сандал ширээ, орны нүүр, жижигэвтэр хүхэг… зэрэг болж, чанарын албаны хашаанд хэвтдэг үхрийн эвэрнүүд тэр амбаарт ямар гоё үнсний сав болсныг харж гайхширсан ч Гавар наагуур нь хөшгөө татаж ширэв татасхийхээр нь нэг их анзаараагүй болоод эргэв. Сумын төвд ирсэн малчид сандал бүсэндээ хавчуулчихсан, мотоцикл дээрээ ширээ хүлчихсэн “Гавараас үүнийг авлаа, ядарсан юм зайлуул нэг төлөг авна биз” гээд давхиж явахтай олонтой таардаг нь ийм учиртайг Рэгзэн ойлгох шиг болов. Гэрт орсон хойноо Гавар дэрэн дороосоо дарайсан бор халзан зуутын таван ширхэг дэвсгэрт гаргаж түүнд өгөөд “Рэлзэн минь хүн мэдэв” гэсэн үгийг гэрээс гарах хооронд гурвантаа хэлээд ялимгүй мушийхад нь Рэгзэн инээдэг билүү Гавар гэж боджээ. Энэ мөчөөс хойш намын шийтгэлээр нутаг заагдаж очсон Рэгзэнгийн амины ганц найз нь “гог” Гавар буюу нутгийнхандаа хэлгүй Гавар хэмээн хэлэгддэг ядруу зүдрүүхэн харагдах Гавар болсон гэдэг. Жаргал зовлонгоо хуваалцан гэр орноор орж гарч дотноссон нэг жилийн хугацаанд басчиг юм үзэж нүд тайлсан, Орост сургууль төгссөн, машин унасан том дарга явсан, том хүмүүстэй үерхэж нөхөрлөж явсан Рэгзэнд “гог” Гавар олонтоо дуу алдам гайхшралыг төрүүлжээ. Аминдаа архайсан хэдэн улаан үнээтэй, данайсан хэдэн эр үхэртэй гэж тэр хавьдаа яригдаж байсан, улаан үнээнийхээ сүүг харамлахгүй өгдөг “зээрэн” Санги гуайн өнөө хэдэн үхэр нь бүгдээрээ “гог” Гаварын хөрөнгө болохыг нь мэдэж авчээ. Өнөөх л хүнд битгий мэдэгдээрэй гэсэн аман итгэлээрээ нутаг усандаа тулхтай, нуруутай гэгддэг, Халхголын байлдаанаас цусан гавьяаны одонтой ирсэн хажуу айлынхаа хөгшинд хэдэн үхрээ нэр дээр нь байлгаж иржээ. Үүнийг Рэгзэнгээс өөр хүн мэдсэнгүй. Тэрбайтугай тэр зун, хангай руу өвсөнд явах жолооч нарт зарагдаж байхдаа машин дээрээс нь унаж гараа бэртээгээд олонд өрөвдүүлж байсан нь учиртай байв. Гавар өөрийн бас нэг “итгэлт Рэгзэн” болсон сум нэгдлийн архаг жолооч Гялаар хангайд аваачиж заруулахаар жил бүр явуулдаг олон шуудай говийн тос даасан бор ааруулыг шөнө оройн цагаар сэм өөрөө ачиж байж унасан байжээ. Олны нүдэн дээр Гаварт жигтэйхэн эрэлхүү харагдах Гял жолооч Гавартай хоёулхнаа байхдаа жигтэйхэн дуулгавартай, гөл царайлж байхыг нь хараад Рэгзэн мэл гайхжээ. Сумын аж ахуйн нярав Ноогдол гуайд толгой түрийгүй загнуулан, муу сайнаа дуудуулан, хамаг юмыг нь үүрч зөөгөөд явдаг байсан нь хэлбэр төдий байсныг Рэгзэн бас хожуу мэдэв. “Ноогдол далга та яасан удааж байна” хэмээн сүрхий захирангуй үг шидэхийг нь агуулахын том хаалганы завсараар Рэгзэн сэм хараад мэл гайхав. Сумын олон удаагийн гайвшгайч тэмдэгтэй, хахир харамч зангаараа алдартай энэ өвгөн гог Гаварын өмнө аргадсан хоолойгоор “Гавар минь түр хүлээ, тун удахгүй өгнө” хэмээн учирлахыг нь сонсоод инээд нь хүрэх шиг болжээ.

Ингэж “гог” Гавар бэрх хүн гэдгийг ойлгов. Энэ нэгдлийн нууц ноёнтон болохыг мэдэж авав. Тэрбайтугай сум нэгдлийн дарга сэм уулздгийг, сумын намын хорооны дарга Сүхээ өвлийн идшээ Гавараас хямдхан авдгийг хүртэл мэдэж “Энэ сум нэгдлийг чинь хэлгүй Гавар л мэддэг юм байна шүү дээ” хэмээн дуу алдахад хүрчээ. Тэрбүү хэл тэр үедээ улс орон даяар алдар нэр нь цуурайтаж, “Үнэн” сонины нүүрнээс зургийг нь хэдэнтээ харж байсан 15 дугаар баазын тээврийн жолооч, Хөдөлмөрийн баатар Дамба тээвэр хийж суманд ирэхдээ шөнө оройн цагаар Гаварынхаар заавал орж, сэм баахан “юм” ачаад хөдөлдөг болохыг нь Рэгзэн мэдлээ. Ингэж амьдардаг хүн бас байдгаа гэж өөрийн эрхгүй амандаа үглэж, аягалж өгсөн цайг нь анзаарахгүй эхнэрийнхээ ундууцлыг хүргэв. “Чи чинь өөрөө өөртэйгөө яриад юу болчихоо вэ” хэмээн эхнэр нь үглэхийг сая анзаарсан Рэгзэн “Хэлэх үг олдохгүй сонин юм болж байна аа хө…” хэмээн тачигнатал хөхөрлөө. Хүн жаахан л ядарвал амьдрал харгис зангаа улам ихээр харуулдаг хорвоогийн үнэнийг туулж яваа Рэгзэнд найдах, нааш гэх ийм том нөхөртэй болсондоо баярласан, бас дээр нь зүдэрч яваа эр хүний ганц хором ч болтугай амьдралд ханасан бахдалын инээд болохыг Рэгзэнгээс өөр хэн мэдлээ.

АШУҮИС, Нийгмийн эрүүл мэндийн сургууль, Эрүүл мэндийн нийгмийн ажил, нийгмийн ухааны тэнхимийн эрхлэгч, философийн ухааны доктор Ц.Нямсүрэнтэй ярилцлаа.

-Философийн ухааны улсын аравдугаар олимпиад сая зохион байгуулагдлаа. Энэ олимпиадын ач холбогдол, онцлогийн талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Философийн дэлхийн өдөрт зориулсан үйл ажиллагааны хүрээнд зохион байгуулсан философийн улсын аравдугаар олимпиадад арван багийн тавин оюутан мэргэн ухаанаа сорилоо. Сургалт, үйл ажиллагааны үндсэн талбар нь ялгаатай хэдий ч философи хэмээх судлагдахуунаар нэгдэж, Шинжлэх ухааны академийн философийн хүрээлэн, МУИС, ШУТИС, Монголын Эмнести интернэшнл зэрэг байгууллагаас жил бүр уламжлал болгон хамтран зохион байгуулдаг философийн улсын олимпиад нь “Философи, хүний эрхийн уулзварт: Био ёс зүй” гэсэн сэдвээр энэ жил үргэлжилсэн бөгөөд АШУҮИС-ийн НЭМСургууль үндсэн зохион байгуулагчаар ажиллалаа. Хамтран зохион байгуулагч байгууллагуудаас хэлэлцэж дэвшүүлсэн олимпиадын сэдэв нь ихэнх нийгмийн хувьд өнөөдөр тулгамдсан асуудлын нэг болсон био ёсзүйг хөндсөнөөрөө ач холбогдолтой болсон гэж үзэж байна. Нийгмийн шинэ үзэгдэл, хариултгүй байгаа асуудалд гарц, гаргалгаа гаргаж, санал дэвшүүлдгээрээ философи нь хүн төрөлхтний амьдралд чухал хувь нэмэр оруулж ирсэн түүхтэй. Энэ олимпиадын сэдэв ч шийдэгдээгүй олон асуудалд чиглэж байгаа юм. Уг сэдвээр хөндөж буй гол асуудал нь амьдрал дээр хол санагдаж байсан зүйлс хэрэгжээд эхэлчихсэнд оршино. Үүнд нийгмийн анхаарлыг хандуулах нь олимпиадын бас нэг зориолго байсан л даа. Хамгийн гол нь философи бол бие биенээ хүндэтгэх, бусдыг үзэл бодолд хүлээцтэй хандах, нийгмийн өөрчилж чадах, бас өдөр тутмын хэрэглээнд нэвтрэх үнэт зүйл, зарчмын онолын үндэслэлийг тавьж өгөөд зогсохгүй хүний амьдрал, үйл ажиллагаанд утга өгч чадах шүүмжлэлт, чөлөөт, бие даасан, бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэхэд нэн тустай байдаг. Чухамхүү иймээс энэ олимпиад нь их дээд, сургуульд философийг судалж буй оюутнуудаар дамжуулж философи сэтгэлгээ, түүний ач холбогдлыг нийгэмд ойлгуулахыг зорьдог онцлогтой юм.

-Оюутан философи судлахын ач холбогдол юу вэ? Оюутанд ямар үр өгөөжтэй юм бол?

-Берлиний их сургууль байгуулагдаж байх үед их сургуулийн нэг үндсэн загвар нь философиор титэм орой хийж, бусад шинжлэх ухаан нь салбарлаж хөгжих санаанд түшиглэсэн байдаг. Энэ санаа орчин үеийн ихэнх их, дээд сургуульд тусгалаа олсон учраас өнөөдөр ямар ч их, дээд сургуульд философи нь үндсэн судлагдахууны нэг хэвээр байна. Хувь хүнд чөлөөт, шүүмжлэлт, бүтээлч сэтгэлгээг суулгаж өгдөг нь философийн өвөрмөц онцлог юм. Үүнийг бусад шинжлэх ухаанаас бүрэн утгаар нь мэдрэх боломжгүй. Тодорхой шинжлэх ухаанууд өөрсдийн гэсэн тогтсон үнэнтэй, тус үнэнээр дамжуулж, эрдэм мэдлэгээ цааш түгээдэг. Гэтэл философид эцсийн байдлаар олоод тогтоосон үнэн гэж байхгүй. Философи нь асуудлыг цор ганц шийдэлтэй хэмээн үзэлгүй бололцоот бүх шийдэлд, олон талаас нь харж, санал дэвшүүлдэг. Олон өнцгөөс харж байгаа учраас нэгнийх нь зөв, нөгөөгийнх нь буруу гэх бололцоогүй. Иймээс хүнд бусдын үзэл бодлыг сонсдог, хүндэтгэдэг чанар сууж байдаг юм. Бололцоотой олон шийдлээс сонгох нь хувь хүний өөрийнх нь сонголтын асуудал болж үлддэг. Энэ сонголтоо хийхэд нь туслах идэвхт үйл ажиллагаа бол философи. Тэр бол олон сургаал, номлол, измүүдийн цуглуулга биш. Философийн үзэл санааг тусган, нийгэмд тодорхой үзэл бодлоо илэрхийлж, сонголтоо хийхдээ ашигладаг байх нь чухал юм. Бэрхшээлтэй асуудлыг ойлгож, шүүмжлэлтэйгээр эргэцүүлээд шийдлээ гаргахдаа философи мэдлэгээ ашигладаг байх нь чухал гэж ойлгож болно. Энэ чанар нь эрдэм мэдлэгийн хойноос тэмүүлж буй ямар ч оюутанд хэрэгтэй л дээ.

-Орчин үеийн философийн чиг хандлагын тухайд?

-Философи орчин үед нийгмийн амьдралд их орж, нийгэм, улс төрийн хүрээнд юу болж байгаа, юу болохгүй байгааг хэлэлцсэн онцлогтой болж байна. Философийн төвүүд цаг үе бүхэнд өөрчлөгдөж ирсэн түүхтэй. Үүнийг дагаад асуудлууд нь ч өөрчлөгдсөн. Шинжлэх ухааны гэж онцолж болох мэдлэг эртний Грект шашин, домгийн сэтгэлгээнээс салан үүсч байхдаа философи гэх нэрийн дор хуримтлагдаж хөгжиж байлаа. Энэ үедээ орчлон ертөнц гэж юу вэ, юунаас бүрддэг вэ гэх зэргийг судалж байв. Дундад зууны үед бурхан, хойд нас, бурхны оршихуйн талаар ярьдаг болжээ. Дундад зууны харанхуй үеийн дараа олон нийтийг хэрхэн гэгээрүүлэх асуудал чухал болж, ийн мэдлэгийн тухай асуудал шинэ үеэс илүү чухалд тооцогдох болсон байна. Орчин үед хүний амьдрал хийгээд сэтгэлийн мөн чанар гэх мэт асуудал руу илүү төвлөрч ирсэн. Өнөөдөр философи сэтгэлгээний төв нь Франц гэхэд хилсдэхгүй. Ихэнх том сэтгэгч Франц гаралтай, тэнд төрж өссөн байна. Тэдний чиг хандлагыг ажиглахад уламжлалт зүйлст шүүмжлэлтэй хандахын хамтаар өнөөдрийн өдөр тутмын амьдрал руу орж, үүнээс шийдлийн хайдаг өвөрмөц онцлог илэрдэг.

-Өнөөгийн бухимдалтай нийгэм хүний зан, мөн чанарыг эвдээд байх шиг. Энэ тал дээр таны бодол?

-Орчин үе эвдээд байна уу, хүн угаасаа ийм мөн чанартай юу гэдэг төвөгтэй асуудал. Үүнд философичид янз янзаар л хариулж ирсэн байдаг. Зарим хэсэг нь хүн төрөхөөсөө сайн уг чанартаа, нийгмийн амьдралд орохоороо ийм муухай болоод байна гэсэн санаа дэвшүүлдэг. Үүнд жишээ нь Францын философич Жан Жак Руссог дурдаж болно. Иймд хүний сайхан мөн чанаруудыг эвдэхгүй байхын тулд яах талаар нийгэм бодож байх ёстой юм байна л даа. Харин Английн философич Томас Хоббс “Хүн төрөлх мөн чанараараа амиа бодсон, өөрийнхөө амийг хамгаалахын тулд бусдыг яаж ч золиослоход бэлэн” гэж муу мөн чанартайгаар дүрсэлж харуулдаг. Ер нь нийгмийн бүтэц, тогтолцоо нь хүнээ эвдэж байх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл ямар нийгэм байна тийм иргэн байна гэсэн үг. Энэ утгаар нь нийгмийн шилжилт, өөрчлөлттэй холбоотойгоор хүний мөс муудаж байгаа талаар яриа гарч байж болох юм. Гэхдээ бүрдүүлж буй элементүүдээсээ бүтэц нь хамаарч бас болно. Тиймээс ард түмэн бүхэн өөртөө таарсан төртэй байдаг гэж хэлсэн байх нь. Гэхдээ хүний мөн чанар эвдрээд байна гэсэн хүний үгэнд баримжаалж, дүгнэж болохгүй. Тийм эсэхийг судлаж байж хэлэх хэрэгтэй. Философи нь шүүмжлэлт сэтгэлгээг дэмждэг боловч хуурай шүүмжлэхийн нэр биш. Зарим хүмүүс шүүмжилбэл сайн гэж ойлгодог юм шиг санагдаад байдаг. Сайн болж бүтэж байгаа бүхнийг л барьж аваад, хий хоосон шүүмжилдэг.

-Монголчууд аминчхан үзлийг дорд үздэг байсан. Харин өнөөдөр аминчхан үзлийн талаар манайхан арай өөр бодолтой болсон юм шиг. Энэ талаар таны бодол?

-Би-гээ бодохыг философид эрт үед хариуцлага болгож ярьж байсан. Хүн өөрийгөө хамгийн сайнаар авч явах ёстой, хамгийн сайнаар хичээх ёстой гэсэн үг л дээ. Бид дор бүрнээ хүний нэр төрийг өндөрт өргөөд явахад бидэнд зарим утгаараа хууль дүрэм, ёс зүйн сургаал номлоод байх шаардлага бага гэж ойлгож болно. Гэтэл бид бүгд Будда шиг мөн чанартай биш, дор бүрнээ хамгийн сайнаар авч явах чадваргүй учраас хууль дүрэм, зохицуулгууд хэрэгтэй болдог. Хүн өөрийгөө сайн авч явах нь ёс зүй талаасаа сайн үзэл байх гээд байна шүү дээ. Харин амиа бодох, довоо шарлуулах гэдэг утгаар бодож үзвэл явуургүй үзэл болж хувирна гэсэн үг. Хүн гэдэг нийгмийн амьтан. Хүнд ганцаараа амьдрах боломжгүй. Энэ утгаар нь Аристотель “Хүн гэдэг хот улсын амьтан” гэж хэлсэн байдаг. Гол санаа нь хүн бол харилцааны амьтан, харилцаан дотор байж хүн болдог л гэсэн үг. Нийгмийн харилцаанаас гадуур хүн биш гэж ойлгож болно. Биднийг нэр хүндтэй байхад бусад хүн заавал хэрэг болж байгаа гэсэн үг. Нөгөө талаар хүний нэр хүнд гэдэг нийтийн дунд үүсч буй тухайн хүний үнэлэмжээр тодорхойлогддог. Энэ утгаар бол бусдыгаа бодохгүй зөвхөн өөрийгөө бодох нь явуургүй болж хувирна. Бусдыг бодох хариуцлагын мэдрэмж аль ч үед амьд байх ёстой. Уламжлалт нийгэм маань хамтач, бусдыг байнга тооцохыг шаарддаг байсан шүү дээ. Хамтач нийгэмд хамт л зүтгэхгүй бол зарим талаар учир дутагдалтай. Харин орчин үеийн нийгэмд хувь хүнийг хэт дөвийлгөх хандлага бий. Бид чухам энэ нийгэм рүү шилжиж байгаа. Үүний сөрөг үзэгдлүүд илэрч байгаа хэрэг. Төлөвшиж цэгцрэхэд хугацаа хэрэгтэй.

-Манайхан чадаж байгаа юманд арга байхгүй гэсэн үзэл гаргаж өөрийнхөө эрх ашгаар бусдыг хохироох байдал ажиглагдах юм. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Ойлголтуудаа буруу ойлгож, буруу хэрэглэж байгаа нь нөлөөлж байгаа болов уу. Эерэг утгаар хэрэглэвэл зөв. Хэн нэгэн хүн эрдмийн ажил хамгаалахдаа ном журам, шаардлагын дагуу бүхнийг хийгээд явахад хэн ч зогсоож чадахгүй. Ийм утгаар ойлговол дээр юм шиг. Одоо муу юман дээр их хэрэглээд байх шиг. Өөрийнх нь хэрэг бүтвэл бусад нь хамаагүй гэж үзээд байна л даа. Гэхдээ бусдын оронд өөрийгөө тавиад бодож үзэх хэрэгтэй. Энгийн жишээ татахад ЖДҮ-гээс зээл авсан УИХ-ын гишүүдийг дурдаж болно. Тэд жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгчдийн оронд өөрсдийгөө тавьж үзэх хэрэгтэй. Таныг жижиг, дунд үйлдвэр эрхэлж байхад хэн нэгэн эрх мэдэлтэн албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, авах ёстой байсан зээлийг тань авчихсан байвал яах вэ? Арга байхгүй явдал мөн үү? Ёс зүйн утгаар яривал бусад хүн өөрт чинь яаж хандаасай гэж хүсч байна, бусдад яг л тэгж ханд. Үүнийг эртний дорно дахины Күнзийн сургаалд “Өөрт тохиохыг хүссэнээ бусдад үйлд. Өөрт тохиохыг хүсээгүйгээ бусдад бүү үйлд” гэж хэлсэн байдаг. Өндөр албан тушаалд, эрх мэдэлтэй байгаа хүмүүсийг залж жолоодох ёс суртахууны хүчтэй үр нөлөөтэй уламжлал байхгүй л бол тэд нийтийн баялгаас хумслах хандлагатай байдаг гэдэг. Хүн ёс зүйн дээд үнэлэмжүүдтэй байж муу зүйлээс хол байна. Хууль, дүрэм, журам үүний эсрэг ганцаардана. Хуулийг өөрсдөдөө тааруулаад өөрчлөөд байдаг шүү дээ. Хуулиас илүү үйлчлэх зүйл нь хувь хүний ёс суртахуун юм. Ийм ч учраас монголчууд эртнээсээ хүн байх, хүмүүжлийн тухай онцолдог байсан. Монголчууд эрдэм гэж ярьдаг. Эрдэм гэдэг дан ганц шинжлэх ухааны мэдлэгийг хэлж байгаа юм биш. Хүнд хүндэтгэлтэй хандаж чаддаг байдал ч эрдэм мөн. Мэдээж шинжлэх ухааны боловсрол эзэмшихгүй бол дан ганц сайхан сэтгэлтэй байгаад асуудлыг шийдэж чадахгүй.

-Монголчууд дэлхий дээр цөөхүүлээ. Бид танихгүй элэг нэгтнүүдээ дайсан гэж үзэж хоорондоо хар яр гэсэн өнгө аястай харьцах юм. Үүнд юу нөлөөлж байгаа бол?

-Түүх уншихад Монголчууд хамтач бие биенээ гэсэн хүмүүс байсан юм шиг харагддаг. Орчин үед нийгмийн харилцаанаас болоод ч тэр юм уу, замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа ч хүлээцтэй биш болсон нь ажиглагдаж байна. Жаахан л юм болоход хоорондоо барьцалдаад яахаас ч буцахгүй байх юм. Энэ нэг талаараа хотжиж байгаагийн сөрөг үр дагавар болов уу. Өнөөгийн нийгэмд бид бие биенээ хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байна. Бид уг нь бие биедээ итгэдэг, найддаг байсан нь харагддаг. Б.Ринчен гуай “Монголчуудын за андгай буй за” хэмээсэн нь үүнтэй л холбоотой болов уу. Сайн сайхан үнэлэмжээ зүлгэж, өнгө оруулж, үргэлжлүүлж авч явах нь бидний зорилго. Сайн юм гэдэг хичээл зүтгэлээр бий болдог бол муу юм аяндаа л бий болчих хандлагатай. Гэхдээ буруугаар замнах үед дотроос маань үүнийг зогсоож чадах ёс зүйн хүчтэй үнэлэмж бидэнд хэрэгтэй. Бидний хоорондын таагүй харилцаа түр зуурын үзэгдэл болов уу. Залуу үе өөр болно гэдэгт найдаж явдаг. Хүүхэд биднийг харж суралцах учраас сайнаар үлгэр дуурайл болох л хэрэгтэй.