Month: September 2018

Социалист нийгмийн үед Сайд нарын зөвлөлийн референт, Улсын хангамжийн хорооны орлогч дарга, Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөлд шинжээчээр ажиллаж явсан Р.Гонгортой уулзаж ярилцсанаа хүргэж байна. Тэрбээр Ю.Цэдэнбалыг хойд хөршид гэрийн хорионд байх үед Монголоос ЗХУд суух ЭСЯнд ажиллаж байсан юм.

---

-Хуучин нийгэмд та төрийн өндөр албан тушаалаас гадна улс төрийн алба хашиж байжээ. Тэр цаг үед ийм өндөр албан тушаалд томилогдоно гэдэг бол их л чанга шалгууртай байсан нь мэдээж. Та ажлын гараагаа хэрхэн эхлүүлж байв. Хамт ажиллаж байсан хүмүүсийнхээ тухай дурсахгүй юу?

-Миний хувь заяа юм уу даа. Би дандаа нөмөртэй, түшигтэй, хүмүүсийн дэргэд ажиллаж байсан. Улсад 40 гаруй жил ажиллахдаа 15 жилийг нь армид зориулсан. Арван зургаан настайдаа цэргийн албанд мордож билээ. Цэргээс халагдаад ЗХУ-д Эдийн засгийн их сургуульд очиж суралцсан юм. Төгсч ирээд Улсын төлөвлөгөөний комисс, Хангамжийн хороо, Сайд нарын зөвлөл зэрэг газруудад ажиллаж байв. Сайд нарын зөвллөийн нэгдүгээр орлогч дарга Рагчаа, Улсын төлөвлөгөөний комиссын дарга Ренцэн гэдэг хоёр хүний дэргэд 25 жил ажилласан. Үнэхээр сайхан хүмүүс байсан сан. Дараа нь Гадаад явдлын яаманд Дүгэрсүрэн, Гомбосүрэн нарын удирдлага дор ажиллаж байлаа. Ингээд 1984-1989 онд Москва дахь ЭСЯ-нд ажиллаж байгаад 1990 онд ажлаа дуусгаж, тэтгэвэртээ гарсан. Төрдөө ийм л албан тушаал хашиж байсан хүн дээ.

Харин улс төрийн албан тушаал гэвэл, Сайд нарын зөвлөлийн дэргэдэх намын үүрийн дарга байсан хүн шүү дээ, би.

-Сайд нарын зөвлөлийн дарга нарыг захирна биз дээ?

-Тийм ээ. Бал дарга хүртэл намайг “Намын дарга аа” гэнэ. Намын үүрийн хуралд ирж амжихгүй бол утсаар “Би маргааш ийм ажилтай байна. Надад нэг чөлөө өгөхгүй юу” гэж ярьдаг байлаа.

-Та Сайд нарын зөвлөлийн референтээр хэдэн онд ажиллаж байсан юм бэ?

-1962 онд би сайд нарын зөвлөлд референтээр ажиллаж байлаа. Энэ үед цэргийн албыг шинээр эмхлэн зохион байгуулж байсан байгаа юм. Нэг өдөр над дээр армийн улс төрийн газрын дарга байсан Равдан генерал орж ирээд “Чи одоо ахмад дайчин хүн байна. Эргэж армидаа очно оо. Чамайг эвлэлийн 12 дугаар их хуралд армийн байгууллагаас сонгочихлоо. Тэгээд чи армийн эвлэлийн байгууллагыг удирдах болно” гэлээ. Би ч “За” гэсэн. Тэгээд Ю.Цэдэнбал дарга тэр армийн эвлэлийн бага хурлаас их хурлын төлөөлөгчид сонгогдсон байв. Дараагаар нь “За одоо бүгд хурлын гишүүн болгож төв хорооны бүрэлдэхүүнд авна даа” гэж Бал дарга хэлдэг юм байна.Тэгэхээр нь “Би яаж мэдэхэв. Та манай дарга Рагчаатай генералтай ярь даа” гэхэд Рагчаа дарга “Бид сургуульд таван жил сургаж авчихаад дөнгөж нэг жил ажиллуулж байхад, өгөхгүй” гэсэн гэдэг. Ингээд эвлэлийн их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож, Ю.Цэдэнбал даргатай хамт оролцох завшаан тохиож байсан юм.

Зүүн гар талаас эхнийх нь Р.Гонгор. 1986 оны гуравдугаар сарын 17. ЗХУ дахь Монголын Элчин сайдын яам. Цэргийн баярыг угтсан хүлээн авалтын үеэр. Элчин сайд Ц.Гүрбадам, генерал Д.Самдан, Төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч Дагвадорж, Цэргийн атташе Р.Гүнчин-Иш нарын хамт

-Таныг хойд хөршид ЭСЯ-ндаа ажиллаж байх хугацаа Ю.Цэдэнбал даргыг гэрийн хорионд орсон он жилүүдтэй давхцаж байжээ. Тухайн үед та тэнд яг ямар албан тушаал хашдаг байв?

-Би Бал даргыг огцрохоос нь өмнө ЭСЯ-нд томилогдож, зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Тэгэхэд Гүрбадам Элчин сайд байлаа. Тухайн үед Ю.Цэдэнбал даргыг гэрийн хорионд байлгахдаа хүн хартай уулзуулдаггүй байв.

-Ю.Цэдэнбал даргыг Орос руу амраана гэж аваачаад гэрийн хорионд оруулчихсан гэдэг шүү дээ. Тэр үед Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч дарга Рагчаа нарын хүмүүс Ю.Цэдэнбалыг огцруулахаар ЭСЯ-нд очиж сэм хуйвалдсан гэсэн яриа байдаг. Та тэр үйл явдлыг мэдэх үү?

-Тэдний очихыг мэдэхгүй. Сүүлд бол дуулсан. Бал даргатай л холбоотой байсан бололтой.

-Та Ю.Цэдэнбал даргатай уулздаг байсан уу?

-Уулазалгүй яахав. Бал даргын хоёр бие хамгаалагчаас гадна Нанзад гээд гурван хүнтэй би холбоотой байдаг байлаа. Мөн Бал даргын тогоочийг нь, гэрийн үйлчлэгчийг нь би томилдог байв. Филатова гуай байсхийгээд л тогооч, үйлчлэгчээ халчихлаа л гэнэ. Тэгээд намайг өөр хүн олоод ир гэдэг байсан юм. Би ч өөр хүн олоод өгнө. Бас болоогүй Гадаад яамны дипломат корпусынхантай маргалдана. Үйлчлэгч нар даргыг бол шүтнэ. “Ёстой юу өгснийг идэж, өмсч байдаг, хүний мөрөөр сайн хүн” гээд л ам сайтай. Харин Филатова “Тийм ч юм хийсэнгүй, ийм ч юм хийсэнгүй” гээд л үйлчлэгч, тогооч нараа халчихдаг байсан юм.

Ю.Цэдэнбал даргатай уулзахад “Чи хэн билээ” гээд л асууна. “Би Гонгор байна аа” гэхээр “Аан, Рэнцэнпилжээгийн Гонгор уу даа” гэж билээ. Тэгээд бид хоёр Бал даргын бага, залуу насны тухай их хуучилдаг байсан. Дарга хийдэд шавилах гэж байсан тухайгаа, залуудаа хамт ажиллаж байсан хүмүүсийн талаар их ярина аа.

-Тухайн үед түүний ухаан санаа ямар байсан бэ?

-Анх очихдоо ухаан санаа нь эрүүл саруул байсан. Яваандаа жаахан балартдаг болсон доо.

Армийн их хурлын төлөөлөгчид. 1962 он. Р.Гонгор Ю.Цэдэнбал даргын баруун талд зогсож байна

-Бал даргыг хордуулсан академич, эмч Б.А.Чазов түүн дээр хэдийнээс очиж эхэлсэн юм бол?

-Дарга Монголоос гарахаасаа өмнө долдугаар сард Дархан бил үү, Төв аймгийн ч бил үү соёлын өдөрлөгийн үеэр хоёр, гурван хүнд гавьяат жүжигчин цол хүртээсэн юм. Уг нь Бал дарга хойно яаруу оччихоод буцах гэсэн байдаг. “Халх голын 40 жилийн ойд оролцоно. Их ажилтай. Яаруу яваа, түргэн буцна” гэсэн бодолтой хүн байсан. Гэтэл “Эхлээд та шинжилгээ хийлгээдэх” гээд эмнэлэгт аваачаад шууд тариа хийчихсэн.

-Эхнэр нь мэдээгүй юм уу?

-Яаж мэдэх вэ дээ. Тусгай эмнэлэг рүү барагтай хүн орохгүй. Тийшээ ороход нь тусгайлан хүн дагуулж яваад л үйлчилдэг байсан. Тэгээд тэднийг авч явж эмчтэй нь уулзуулаад л явдаг байсан. Чазов тэр үед хэдийнэ даалгавар авчихсан байсан юм билээ.

-Нанзад гуайн дурьдатгалд “Ю.Цэдэнбал дарга Элчин сайд Ц.Гүрбадамаас миний паспортыг олоод ир. Би нутаг явмаар байна” гэдэг байсан тухай өгүүлдэг. Танаас паспортоо асууж байв уу?

-Би жилдээ 2-3 удаа Бал даргатай уулзаж байлаа. Хааяа өөрөө ЭСЯ-нд хүрээд ирнэ. Тэгэхэд Гүрбадам сайд зугтаачихдаг байв. “Цаана чинь дарга ирж байна. Намайг байхгүй гэж хэл. Чи очоод уулз” гээд л даргаас айгаад ум хумгүй зугтаана гээч. Бал даргатай уулзахаар “Гонгор оо миний паспорт хаана байна вэ. Би нэг харимаар байна. Нутаг буцмаар байна. Гүрбадам хаана байна” гээд л асууна. “Гүрбадам дарга гадуур ажилтай явсан. Танд паспорт чинь байхгүй юм уу” гэхээр “Байхгүй ээ. Хэдийнэ аваад явчихсан. Хэнд байгаа юм бол. Надад нэг олоод өгөх арга байна уу” гэдэг байв. Ингэж ирэхдээ Бал дарга ЭСЯ дээр Нанзад гуайтай хамт орж ирээд аяга цай уучихаад явдаг байсан юм.

-Өөрөө огцорсноо хэзээ мэдсэн юм бэ?

-Рагчаа дарга, Моломжамц дарга хоёрыг очоод явахад л мэдсэн байх. Хэдийнэ огцруулж, гэрийн хорионд оруулсан ч гэсэн цалин, хангамжийг нь тасалдуулдаггүй байв. Миний хувьд даргын хоол унд, гэр орны аж ахуйн асуудлыг хариуцдаг байсан даа. Би даргатай уулзаад “Юу хэрэгтэй байна, хоол унд нь ямар байна” гээд анхаарал тавина. Хэдэн төгрөгийн цалинг нь өгөхөөр тогтмол Нанзад гуай аваачиж өгдөг байсан.

-Хоёр хүүхэд нь эргэж, тойрч очиж байсан уу?

-Владислав Эдийн засгийн харилцан туслах зөвлөлд ажиллаж байсан. Аав ээжтэйгээ хамт амьдардаг байсан. Харин Зориг бол эхнэр хүүхэдтэйгээ тусдаа байдаг байлаа. Бал даргын хоёр хүүхэд нэг нэгээрээ аав, ээжийгээ дуурайчихсан гээд л бид ярьдаг байж билээ. Влад олон түмэнтэй ойр, илэн далангүй, яг л аавыгаа дуурайсан хүү байв. Харамсалтай нь хожим гэртээ усанд орж байгаад нас барсан гэж яригддаг. Зориг бол ээжийгээ дуурайсан, зөрүүд, зожиг нэгэн байсан.

-Ю.Цэдэнбал гуайн өмч, цолыг хурааж, намаас хөөснийг ер нь хэзээ мэдсэн бэ?

-Тэрийг бол намайг энд ирсэнээс хойш засаг төр хувираад П.Очирбат Ерөнхийлөгч болсноос хойш мэдсэн. Дарга бол авдаг цалингийнхаа тоог мэдэхгүй. Цалинг нь санхүүгийн дарга Гунгаа гуай өгнө. Нарийн бичгийн дарга нь татварыг төлүүлчихээд Филатовад өгөөд явуулчихна. Харин авгай бол тэр хүүхдийн фондоосоо цалинждаг байсан. Өөр юм орлогын эх үүсвэр байгаагүй.

Даргыг гэрийн хорионд оруулж, цол, өмчийг нь хурааж авахад Дотоод явдлын яамныхан орон байрыг нь хариуцаж байсан. Тэр байр нь асар том номын сантай байсан. Би өмнө тэднийд очиж байсан болохоор сайн мэднэ. Гадаадын улс орнуудын өгсөн бэлэг дурсгал нэг өрөөнд өлгөөстэй байдаг байлаа. “Эдгээр бэлэг дурсгалын зүйл бол миний өмч биш, төрийнх” гээд хадгалдаг байсан. Тэгээд хойно очоод гэрийн хорионд орсноос нь хойш Дотоод явдлын яамныхан тэр их бэлэг дурсгал, номыг нь хураагаад авчихсан. Одон медиалууд нь ч хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй алга болсон доо. Хүний мөн чанар, шунал гэж муухай шүү.

-ЗХУ-д Бал даргыг нас барахад хэсэг хүн “Тэнд нь оршуулчихъя” гэсэн яриа Улс төрийн товчоонд өрнөсөн гэх юм билээ. Тухайн үед Ш.Жадамбаа генерал “Нам даргаа гадаадад оршуулах гэж байгаа бол арми нь маршалаа Монголдоо авчирна гээд аваад ирсэн” гэдэг?

-Тэр үнэн. Жадамбаа нэлээд зоригтой, өндөр боловсролтой мундаг хүн байсан юм шүү. Монгол, Оросын сургуулиудыг алтан медиалтай төгсч байсан. Сайхан зантай, сайн хүн байсан.

-Ю.Цэдэнбал даргад эхнэр нь их зааж, удирддаг байсан гэдэг байх аа?

-Үнэндээ дарга ч зарим зүйлийг мартана. Санахгүй байх тохиолдол байна. Тийм үед нь Филатова гуай сануулж хэлдэг байсан байх. Бас хүн амьтны тухай хэлүүлнэ. Манай Филатова ч яггүй шүү дээ. Бид олон улсын пионерийн зусланг бариулж байлаа. Байсхийгээд л дуудна даа. Цэргийн хурандаа Бямбаа барилгыг бариулж, Бавуу генерал ерөнхийд нь командалж байсан. Ингээд л барилгын явц муутай байна дууд гээд л Филатова үүрэгдэнэ. Тэгэхэд Бал дарга надад “Авгай зуслангийн браилга дээр очсон явж байх шиг байна. Чи оч доо. Юу гэж хэлэх нь үү, Ямар юм дутаж байна вэ. Яах нь уу” гэдэг. Очихоор Филатова гуай “Цементийн чанар муу байна. Барилга нурвал яах юм бэ. Яагаад тааруу маркийн цемент нийлүүлэв. Бавуу чи яагаад энэ ажлыг удаашруулаад байна. Наад мөрөн дээрх чинь хүнддээд байна уу. Хөнгөрүүлж болно шүү. Энэ барилгыг би ямар үхэхдээ аваад явах юм биш. Монголын хүүхдийн төлөө л хийж байгаа ажил” гээд л хангинаж өгнө шүү дээ. Энэ бол тухайн үед ажил хийлгэхийн тулд ташуурддаг зөв арга. Би түүнд бишгүй л загнуулж байсан. “Тэр суман дээр хүүхдийн цэцэрлэгийн ажил зогслоо. Цементийнхээ маркийг өндөр болго, арматур төмрийнхөө чанарыг сайжруул” гээд дуудаж ирээд л үүрэгдэнэ дээ. Филатова хааяа томилгоон дээр бас гар бие оролцдог байсан. Томилох хүнийхээ нэрийг Ю.Цэдэнбал даргын халаасанд нь бичээд хийчихнэ. Дарга халаасаа ухаад авгайнхаа бичсэнийг харна шүү дээ.

-Филатова гуай ааш гаргасаар байгаад нутаг буцсан юм уу?

-Сүүлийн хэдэн жил тэрээр даруухан байсан. Нэг удаа тэр Бал даргыг гэрээс нь хөөгөөд Төрийн ордонд хонуулсан байдаг юм. Энэ тухай мэдээ Ж.Самбуу даргын чихэнд очсон. Тэгэхэд хэр баргийн үг дуугараад байдаггүй, тун бодолтой хөдөлдөг Ж.Самбуу дарга шууд Оросын ЭСЯ-нд очоод “Бид болох чинээгээрээ байлаа. Энэ хүн чинь манай хүнийг гэрээс нь хөөж явуулсан байна. Одоо та бүхэн энэ хүнээ буцааж ав даа” гэж хэлсэн байдаг. Тэгэнгүүт Оросын Элчингээс шуурхай арга хэмжээ авсан боололтой маргаашаас нь Филатова номхорсон.

Тэрээр Монголын урлаг, хүүхэд хоёрын төлөө бол дайчин нэгэн байсан даа. Дэмжихийг нь дэмжээд, халахыг нь халаад л. Уртнасан бол Филатовагийн баруун гар нь. “Ажа мама” гээд л сүйд болно. 1974 онд Брежнев манай улсад айлчилж ирэхэд Фелатова гуай ганцаарчилж уулзаад Хүүхдийн пионерийн ордон, Хуримын ордон, Найрамдал зусланг буцалтгүй тусламжаар бариулж авсан. Бас гурав, дөрөвдүгээр хорооллын цэнхэр байшингуудыг Брежневийн бэлгийн байшин гэдэг. Улс тунхагласны ойгоор Брежнев чинь 18 аймгийн зургаанд нь эмнэлэг, эмч нарын байртай, зургаад нь арван жилийн сургууль багш нарын байртай нь барьж өгсөн. Бас Дархан Улаанбаатарын байшин үйлдвэрлэх комбинат, угсармал байруудыг бэлэглэж байсан.

Үргэлжлэл бий…

Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын ерөнхий удирдаач, Монгол Улсын ардын жүжигчин Жагваралын Бүрэнбэхтэй ярилцлаа.

---

-Ардын жүжигчин хэмээх эрхэм алдрыг хүртсэнээсээ хойш та манай сонинд ярилцлага өгөөгүй. Урлагийн хамгийн өндөр шагналыг хүртэхдээ чухам юу бодов. Он жилүүдээ эргэн нэг харж, амжилт бүтээлээ тунгаасан нь мэдээж?

-Аливаа шагнал урамшуулал нэг талдаа сайхан боловч нөгөө талдаа нэхэл хатуутай. Их том үүрэг ачаа, хариуцлага ирдгээрээ баярлахаас илүүтэй хийж бүтээхийн хүслэнд автдаг байна. Ер нь тэгээд энэ том шагналын өмнө өөрийгөө голдог л юм байна. Бүх хүн тэгдэг байх л даа. Би чинь Дуурийн театрын ерөнхий удирдаачаар 40 гаруй жил ажиллаж байгаа хүн. Нас сүүдэр хэдийнэ тэтгэврийн хэмжээнд хүрчээ. Театраасаа гардаг юм уу даа, залуучууддаа зайгаа тавьж өгье гэж бодож байлаа. Авгай хүүхэд маань Америкт байдаг. Тэр хэдээсээ хол байна гэдэг амаргүй. Ийм л бодолтой байж байтал энэ их том хүндэтгэл ирдэг юм байна. Ардын цолтон болчихоод “Одоо боллоо, Америк орж авгай хүүхдүүд дээрээ очъё” гээд хаяад явчихтай нь биш. Дахиад хэдэн жил байж санасан бодсон бүхнээ гүйцээхийн төлөө зүтгэнэ. Өртэй үлдсэн хүн өөр яах билээ. Монголын дуурийн энэ агуу том театрт өнөөдөр “Ардын жүжигчин” гээд зарлуулах хүн надаас өөр байхгүй байна. Балетын Ганбаатар гэж багш бий. Гэхдээ тэр хүн тайзан дээр гарахгүй. Тэгэхээр ганц шагналыг нь авчихаад зугтчихаж болохгүй байгаа минь ийм учиртай. Өөрийн тань асууж байгаачлан өнгөрөгч он жилүүдээ эргэж харлаа. Монголын урлагт тавь гаруйхан жил зүтгэхдээ бас ч гэж юм хийжээ. Дөч, тавь шахам үндэсний болоод сонгодог дуурь, гуч шахам балет, за тэгээд симфонийн концертуудыг хэлээд барахгүй. Улсын баяр наадам, төрийн хүндэтгэлийн концерт гээд явж өгнө. Гадны орнууд, ялангуяа Оросын том театруудад дэлхийн сонгодгуудтай эн зэрэгцээд алдарт дууриудыг удирдаж байлаа. Франц, Солонгос, Хятад гээд олон оронд симфони оркестроо тоглуулжээ.

-“Монголын урлагт тавь гаруйхан жил…” гэж хэлж байна. Таны хувьд анх Драмын театрын босгыг алхсан хүн. Тэр ч утгаараа “Нийслэл хүү”-гийн дүрээр дэлгэцэнд ч, ард олны сэтгэлд ч мөнхөрч үлдсэн?

-Жаран гурван онд Улсын драмын театрт жүжигчнээр орж их урлагт хөл тавьсан. Намайг Драмын театрын босгоор алхахад жинхэнэ алтан үеийнхэн гэдэг чинь угтаж авсан юм. Эрдэнэбатын Оюун, Ламзавын Ванган, Сангижавын Гэндэн нарын найруулагч нартай, Цагааны Цэгмид, Нямын Цэгмид, Чимидийн Долгорсүрэн, Дэндэвийн Чимид-Осор, Түдэвийн Цэвээнжав, Дашзэвэгийн Ичинхорлоо, Хандсүрэн, Дугарсанжаа, цоохор Мижиддорж, улаан малгайт Лувсанжамц, Буучийн Жигмэддорж гээд урлагийн бурхадтай зургаан жил хамт байсан. Эдгээр бурхдаас Цагааны Цэгмид, Цэвээнжав гуай хоёр бүр онцгой хүмүүс байсан даа. Дошгин хар Нямсүрэн бид хоёр нэг тушаалаар дагалдан жүжигчнээр орж байсан. Нямсүрэн Налайхын Соёлын ордонд жүжигчин байсан, намайг бодвол туршлагатай. Би бол шууд хөдөөнөөс ирсэн нөхөр. Тэгэхэд хамгийн залуу нь Цээнямбуу байлаа. “Өглөө” кинонд Сэлэм Тогмидын эхнэр болж тоглодог жүжигчин шүү дээ. “Алтан өргөө”-гийн Сүмбээ буюу жүжигчин Зоригийн эхнэр байсан. Миний бие жүжигчнээс гадна төгөлдөр хуур тоглоно. Намдаг гуайн “Шинэ байшинд” жүжгийн гол дүр хөгжмийн зохиолчийн дүрийг Амбаа буюу ардын жүжигчин Дамбын Дамдинсүрэн гуай бүтээж байсан. Амбаа төгөлдөр хуур дарна. Гэхдээ төгөлдөр хуур нь дуугарахгүй. Цаана нь би түүнийг тоглож байгаа юм.

-“Нийслэл хүү”-д тоглуулах саналыг анх Лодойдамба гуай гаргасан гэдэг?

-Миний амьдралд Лодойдамба гуай, Долгорсүрэн гуай хоёр их үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Ямар азаар ч юм бэ дээ, надад Лодой гуайн “Гарын таван хуруу” жүжигт Долгорсүрэн гуай тэргүүтэй өнөө алтан үеийнхэнтэй чинь тоглох хувь олдож билээ. Би ядам хуруу нь болсон. Тэрхүү жүжгийг Лодой гуай өөрөө ирж үзээд, орой нь жүжигт тоглосон уран бүтээлчдийг гэртээ урилаа. Очлоо, гоё ганган гэж жигтэйхэн, сүрдмээр л айл байна. Гадаадад сурч буй охид нь ирчихэж. Төрөл бүрийн хоол хийгээд л. Тэднийд анх янз янзын жимс жимсгэнэ идэж үзэж билээ. Амтат бялуу гэдгийг тэднийд л идсэн. Лодойдамба гуай тийм энгийн хүн юм уу, эс бөгөөс тэр орой тэгж баярласан уу, бүү мэд. Бөөн хөөр байсан. Пянз тоглуулаад твист бүжиглэж байлаа шүү дээ. Биднийг босч бүжиглэ гэж уриад. Охидтойгоо бүжиглээд байсан. Одоо энэ гавьяат Насанбат энэ хэд гадаадаас ирчихсэн байсан байх. “Гарын таван хуруу” жүжигт тийнхүү тоглосон нь надад “Нийслэл хүү” киноны гол дүрийг бүтээх завшаан олгосон. “Нийслэл хүү”-ийн дүрд намайг тоглуул гэж уран бүтээлчдийн багт санал болгосон хүн нь Лодойдамба гуай яах аргагүй мөн юм.

-“Нийслэл хүү”-дээ тоглох гэж дуудагдахдаа нэлээд олон аваргад “өшиглүүлсэн” түүхтэй санагдана?

-Ардын жүжигчин Цэрэндэжидийн Гантөмөр, Лоолийн Жамсранжав, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киноны Хөхөөгийн дүрээр олны сэтгэлд хоногшсон жар, далаад оны сайхан залуучуудын нэг Дашдаваа гээд аваргуудад өшиглүүлэхгүй юу /инээв/. Тэр чинь ийм юм болсон байхгүй юу. “Ирж яваа цаг”-гийн Багаяа буюу гавьяат жүжигчин Лувсанбалдангийн Лувсан гуайн 50 насны ойн найр 40 мянгатын гэрт нь боллоо. Тэгтэл кино үйлдвэрийнхэн ирээд намайг дуудуулжээ. Би хаалганаас бүр хол буланд суучихсан. Наагуур нь миний хэлээд байгаа архагууд суучихсан. Гарах гэхээр тэд чинь “хуц”, ширээн доогуур мөлхөхгүй юу гэж дээрэлхээд хөдөлнө гэж байхгүй. Тэгээд л найрааны ширээний доогуур мөлхсөн дөө. Араас нь өнөө хэд чинь ээлж дараалан амбаардаж байгаа юм. Ингэж нэг юм гараад иртэл Жамсран найруулагч тэргүүтэй “Нийслэл хүү” киноны уран бүтээлчид тосч авсан. Лодойдамба гуайн хэлснээр намайг “Нийслэл хүү”-дээ тоглуулах гэж эрэл сурал болж очсон нь тэр. Сонин болгож хэлэхэд, “Нийслэл хүү”-гийн шагнал гээд 3800 төгрөг өгсөн юм. Далаад оны гурван мянга найман зуун төгрөг бол ямархан хэмжээний мөнгө байх нь тодорхой. Тийм их мөнгө авна чинээ санаагүй би дан костьюмтай гүйгээд оччихлоо. Өнөө мөнгө маань дан нэгтийн дэвсгэрт гэж байгаа. Нэгтийн зуун дэвсгэрт нэг боодол гэж бодохоор дөчөөд боодол болж байгаа. Костюмны халаасанд гурав, дөрөвхөн ороод түнтийчихнэ. Тэгээд хир даагь болсон бааданд боолгож аваад гарч билээ. Уран бүтээлчиддээ ялангуяа найруулагч, зураглаач нартаа нэг нэг шил юмны мөнгө өгөх нь хууль. Мөн Дамдинбазар гуай, Дагийранз гуай гээд кино үйлдвэрийн лут амьтдад бас нэг нэг шил юмны мөнгө өгөөд баадан дүүрэн мөнгөтэй гэртээ харьж байсан даа.

-“Алтан шар зам”-ын Зундуйн Батсүх, “Хавар ирлээ шүү, хүүхнүүдээ”-гийн Жамбалын Шараа гээд хөгжмийн мастеруудтай та нэг ангид суралцсан байдаг?

-Жаран есөн онд багшийн дээдэд хөгжмийн зохиолч удирдлаачийн анги нээгдсэн. Оюун багшдаа хөгжмийн чиглэлээр явна гэдгээ хэллээ. “Би бол зоотехникч болох байсан хүн. Урлагийнханд юм орчуулсаар байгаад сүүлдээ найруулагч болдог юм байна” гэж Оюун багш өөрийгөө хэлээд надад зөвшөөрөл өгч байсан. Гончигсумлаа гуай, Чулуун багш хоёрт Оюун гуай хэлсэн байлгүй. Би удирдаачийн ангийг нь сонгосон юм. Монголын төрөөс бодлогоор арван гурван хөгжмийн зохиолч, арван гурван удирдаачийг дээд мэргэжил эзэмшүүлсэн нь манай ангийнхан. Ихэнх нь аймгийн театр чуулгын дарга нар байлаа. Ангийн дарга гэхэд л “Ганган байгалийг тольдоосон” буюу “Хамгийн дундаас онцгой”-г бичсэн Доржсүрэн гэж гавьяат хүн байсан гээд бодохгүй юу. Дорнод аймгийн хүн шүү дээ. Тэгээд өнөө “Алтан шар зам”-ын Зундуйн Батсүх, нэрт хөгжмийн зохиолч Жамбалын Шараа гээд дан гавьяатууд. Намайг яг суралцаж байх үед “Нийслэл хүү” дөнгөж гарчихсан, хүүхдүүд байтугай багш нар сонирхоод. Эргээд санахад дурсамжтай сайхан байдаг. Монголын хөгжмийн урлагт тодорхой алхмыг хийсэн түүхэн гэж хэлж болох энэ ангиас анхны ардын жүжигчин төрлөө. Гавьяатаар эхэлсэн анги ардын цолтонтой боллоо. Мөн хөгжим судлаач доктор Энэбиш, удирдаачаар төгссөн Юндэнбат гээд эрдэмтэд байна. Ийм л ангийг анх төгссөнөөрөө бахархдаг.

-Таны багш бол алдарт Жамьяны Чулуун. Багшийнхаа тухай дурсахгүй юу?

-Миний бие цагаан сар болгоноор багшийнхаа гэрт очиж золгодог. Должин гэж хөгшин нь сэрүүн тунгалаг бий. Багш маань өөрийн хүү Чинбатыг хойш нь сургуульд явуулаад өөрийнхөө оронд тавихгүй яагаад миний хойноос үхэн хатан хөөцөлдөөд байсан юм бол доо гэж би үргэлж боддог. Миний бие Жамсранжав удирдаачаар “Кармен” дуурийн оршлыг заалгаж байж шалгалт өгөөд Чулуун багш дээр дөрвөн жил сурсан хүн. Ингээд далан гурван онд сургуулиа төгсөөд бүгд хуваариа аваад байтал минийх гардаггүй шүү. Би бол амьхандаа Дуурийн театрт багшийнхаа дэргэд очно гэж баярлаад байгаа. Тэгтэл “Танай багшийн саналаар Ленинградын консерваторийг шалгалтгүйгээр, улсын зардлаар явахаар боллоо” гэдэг юм. Дөрвөн жил оюутан байсан би дахиад сурахаар болж байгаа нь тэр. Багш таван зуун төгрөг өвөртлүүлээд “сайн яваарай” хэмээн гаргаж өгч билээ. Тэрхүү алдарт сургуульд өөрийн хүү Чинбатыг явуулах боломж багшид бүрэн байсан. Гэвч тэгээгүй, зарчимч шударга зан нь нөлөөлж амин хувиа бодолгүй, их урлагийн цаашдын зам мөрийг бодсон байх л даа. Ингээд бодохоор багшийгаа машид хүндэтгэдэг. Далан зургаан онд намайг хойно сурч байхад Москвад соёлын өдрүүдээр Чулуун багш, Намсрайжав гуай хоёр очиж байлаа. Алдарт Большой театрт багшдаа зааж зааварлаад зогсч байсан түүх бий. Багш бол гадаадын том оркестрт дохиж байгаагүй хүн шүү дээ. Зургаан жил сураад 1979 онд ирлээ. Яамны хуваариар театртаа ирсэн.

-Багштайгаа театрт удаан ажилласан уу?

-Таван жил хамт ажилласны дараа багш “Одоо чи театрыг аваад явахаар болсон” гэж хэлээд Филармони руу явж байсан. Тэр үед Намсрайжав гуай өнгөрөөд филармони хүнгүй болчихсон үе юм. Хоёр дээд сургууль төгссөн хосгүй амьтан ёстой юу юм бэ гэсэн байдалтай ханхалзан орж ирээд “Учиртай гурав”-аасаа эхлээд л тархи руугаа нүдүүлж байгаа юм. Наян нэгэн онд хоёр жил орчим болоод байхдаа “Севилийн үсчин” дуурийг тоглуулах үүрэг хүлээснээ мартдаггүй. Жаамаа удирдаач гадагшаа яваад би буусан хэрэг. Зууны манлай алдарт Пүрэвдорж гуай, алдарт Авхийн Хавлааш, Доржийн Банди, Ж.Цэцэгээ гээд дуулж байсан үе. Гуравхан хоногт бүтэн дуурийг сурч тоглуулна гэдэг амаргүй. Оркестортой нийлэх болтол болдоггүй дээ. Пүүжээгээс эхлээд “За энэ ч бүтэхгүй нь ээ” гэсэн хандлага гаргалаа. Сүүлдээ бүр больё гээд өнөө хэд чинь тайзнаас буух гэтэл үзэгчийн суудлаас “Пүрэвдорж оо суу, эхнээсээ дахиад хий. Та нарын төлөө удирдаач байнга сургуулилт хийж заадаг, шаардлагатай үед удирдаачаа та нар авч явж хүмүүжүүлэх ёстой. Өнөөдөр ийм байвч маргааш хэрэгтэй хүн” гээд тасхийдэг юм. Багшийн тэр үгэнд алдарт Пүрэвдорж, Хавлааш бүгд нам болсон. Ийн мунгинан байж би гэдэг хүн удирдаж байсан. Их л хэцүү тоглож байсан санагддаг. Багшдаа загнуулахгүй шавь гэж байдаггүй шиг удирдаачдаа захирагдахгүй ямар чиг ардын жүжигчин, төрийн шагналтан гэж байдаггүй. Дуучдын тэр өндөр цол хэргэм, нэр төр удирдаач бидэнд огтхон ч хамаагүй. Тэд бол тухайн тайзнаа миний удирдлагаар л дуулна. Би яаж дуулмаар байна түүгээрээ Цэвэгжавын Пүрэвдорж, Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, Хорлоогийн Уртнасан тэргүүт аваргуудыг өмнөө дуулуулж байсан. Чайковскийг би өөрийнхөөрөө л гаргана. Үүнд удирдаачийн эрхэм чанар байдаг. Удирдаач гэдэг бол шаардлага өндөртэй хатуу хүмүүс л дээ. Наян нэгэн онд тэгж “Севилийн үсчин” дуурьт хөглөж байсан би түүнээс хойш дөчин жилд дөрвөн ч үеийг удирдсан байна. Эхнийх нь Пүүжээ, Жаргалсайхан гээд аваргууд, дараа нь Дашпэлжээ нарын үе тэгээд Түвшинтөгс, Эрдэнэбатын үе. Одоо Амартүвшин, Эрдэнэтуяагийн үе байна.

-Тэр жил таныг гавьяат болоход Архангайнхан ч хүлээж аваад, Өвөрхангайнхан ч угтаж аваад байсан санагдах юм?

-Аргагүй шүү дээ, би чинь хоёр нутагтан юм чинь. Албан ёсны намтар Архангайн Хашаатаар явдаг. Гэхдээ Өвөрхангайн Хархоринд долдугаар анги төгссөн. Тавин зургаан онд Архангайн Лүн сум татан буугдаад Хархорины сангийн аж ахуй байгуулагдсан. Эхэн үедээ Архангайн сангийн аж ахуй байсан юм. Хоёр жилийн дараа Өвөрхангайн сум болсон. Хоёр мянга зургаан онд гавьяат болоход Архангайнхан “Тамирын хурд” наадам дээрээ хүлээж авлаа. Тэрхүү наадмаас дөнгөж ирээд байж байтал Жанцанноров утасдаж байна. Өөрийг чинь Өвөрхангайнхан урьж байна аа гээд. “Би сая Архангайд уригдсан” гэж үнэнээ хэлэхэд “Ямар хамаатай юм. Бүхэл бүтэн аймаг манай хүн гээд урьж байхад очих ёстой” гэлээ. Ингээд дөрвөн хүний нэрэмжит наадмыг Өвөрхангайд зохион байгуулсан. Цэрэнтогтох аваргын хөдөлмөрийн баатар, Лүндээжанцан бид хоёрын гавьяат, Сумъяазарын аварга цолны мялаалгыг хамт хийсэн. Манай Ойдов чинь Хархориноороо явдаг. Ойдовын аав Зэвэг гуай манайхан айл аймаг улс. Зэвэг гуай морь сайхан уургалдаг, бяртай хүн байсныг би муухан мэднэ. Ойдовыг дэлхийн аварга болоод ирэхэд нь Өвөрхангайнхан эмээл хазаартай морьтой угтаж байсан түүхтэй. Тэгэхээр Ойдов Өвөрхангайгаар овоглож явалгүй яахав. Гавьяат болоход минь тэгж хүндэтгэсэн ард түмэн намайг дахиад урих байх гэж найдаад байгаа.

-“Бүрэнбэх удирдаач “Турандот” дуурийг өөрийн тайзнаа тавьж удирдсанаар дэлхийн хэмжээний бяр сууж гэдгээ харууллаа” хэмээн Дагвын Лувсаншарав гуай нэгэнтээ хэлж байсан. Та энэ чиглэлээр хэд хэдэн ном бичсэн?

-Ардын цолоо аваад Америк орсон. Алдарт Маяами хотод далайн эрэг дээр хүүхдүүд маань аваачиж амраалаа. Мөн Чикагогийн алдарт театрт уригдаж дэлхийн нэрт удирдаачийн 100 жилийн ойн тоглолтыг үзэж сонирхлоо. Сайхан юм аа. Америкт хоёр сар болохдоо монголчуудтайгаа уулзлаа. Батжаргал гэж Москвад доктор хамгаалсан, манай хөгжим бүжгийн сургуульд багш байсан хүн байна. Мөн Банзрагч гэж Намсрайжав гуайн шавь Филармонийн хөгжимчин байна. Тэдэнтэй их урлагийн талаар санал бодлоо хуваалцаж явлаа. Ардын жүжигчин хэмээх энэ том алдрыг үлдэж буй насныхаа үүрэг ачаагаар хариулахын төлөө ах нь зүтгэнэ ээ.

Хэдхэн хоногийн өмнө нээлтээ хийсэн “World music” галерейн захирал Б.Эрдэнэбаяртай ярилцлаа. Тус галерей нь Монголд анх удаа дэлхийн дуу хөгжмийн түүх болоод өв соёлыг дэлгэрүүлэх, шүтэн бишрэгч, цуглуулагч болон хүүхэд залуучуудын оюуны боловсролд хувь нэмэр оруулах зорилгоор байгуулагджээ.

---

-Танайд зарах пянз байгаа юу?

-Одоогоор зарах пянз байхгүй.

-Шилэн хоргонд буй Монголын анхны пянзнууд нүдэнд тусч байна шүү?

-1933 онд цогцоороо 10 пянз гарсан юм.

-Арвуулаа байгаа юу?

-Арвуулаа байгаа.

-Пянзны музей, галерей байгуулна гэхээр яалт ч үгүй нөр их хөдөлмөр, олон жилийн эрэл хайгуул, асар их зүтгэл, сэтгэл орсон ажил байх нь дамжиггүй?

-Манай галерейн үзмэр хоёр хүний цуглуулгаас бүрдсэн байхгүй юу.

-Хэн, хэн бэ?

-Д.Батбилэг гэж Орхон аймгийн зураач, цуглуулагч хүн. Тэр хүн Англид арав гаруй жил амьдрах хугацаандаа энд байгаа гадаадын пянзнуудыг бүгдийг нь цуглуулж ирсэн. Гадаадын пянзыг цуглуулахдаа захын нэг дэлгүүрт ороод дурын нэг пянзаа аваад байгаагүй. Тухайн үедээ хит болж байсан хамтлагуудын Чартад хамгийн олон хоног тэргүүлсэн бэст пянзных нь серийн дугаараар нь хөөгөөд эх хувийг нь хайсан байгаа юм.

-Энэ галерейн пянзнууд тэгээд тэр чигээрээ эх хувь нь байх нь ээ?

-Дандаа эх хувь нь. 1963, 1990, 1987 оны хэвлэлт гэвэл яг тэр оны хэвлэлтээрээ. Тэр оргиналь хувиудыг хуучны зах, дэлгүүрүүд болон хуучин эд юмсын худалдаа энд тэнд гэнэт зарлагдахад тэнд нь очиж эрж хайж олж авсан үзмэрүүд юм.

-Нөгөө хүн нь хэн билээ?

-Цуглуулагч С.Түвдэндорж гэж хүн бий. Тэр хүн Монгол талын пянзнуудыг цуглуулсан. Бас арван хэдэн жилийн турш цуглуулсан пянзнууд нь. Цуглуулгаа арвижуулахын тулд айл, албан байгууллага гээд яваагүй, очоогүй газар байхгүй. 1933 оны пянзыг цуглуулахын тулд Орос руу явж нэг, хоёрхон ширхэгийг олж ирсэн юм билээ.

-Ганцхан пянзны төлөө шүү дээ, тийм ээ?

-Тийм. Тэгж явсан гэсэн.

-Тэгвэл хамгийн их эрэл хайгуул болж, ихээхэн цаг хугацаа зарцуулж олсон пянз гэвэл?

-Бүх пянзыг олоход хэцүү. 1934 оны найман пянз, 1933 оны арван пянз бий. Эд нар чинь бүгдээрээ байж байж маш их үнэтэй болно. 1933 оны пянз энд тэнд хүмүүст ганц нэгээр л байдаг. Түүнээс биш ингэж бөөнөөр нь цуглуулсан нь үгүй. Ингэж цуглуулна гэдэг боломжгүй л юм билээ.

-Пянз яг ямар гайхамшигтай болоод хүмүүс ингэж цаг зав, эд хөрөнгөө зарцуулан байж цуглуулаад байдаг юм бэ. Дуугаралтад нь хамаг нууц нь байна уу. Шалтгаан нь?

-Дижитал болоод аналог дуугаралтад ялгаа гэж байна л даа. Дижитал дуугаралт бол хуурцаг буюу кассетаар эхэлсэн. Дараа нь компакт диск, MP3 гарч ирсэн. Пянзыг бидний үеийнхэн бол шидэж тоглож, дугуйгаа чимэглэдэг байсан шүү дээ. Бидний үеэс л пянзны соёл тасарчихсан байхгүй юу. Яагаад вэ гэвэл манайх хамгийн сүүлд 1984 онд пянз хэвлэсэн юм билээ. Дараа нь Төрийн соёрхолт Б.Шарав гуайн II симфони Орост 1988 онд бичигдсэн. Тэр пянз нь манай галерейд байна (Уг пянзыг заав.сурв). Хамгийн сүүлд энэ пянз Монголд орж ирээд үүнээс хойш манай пянзны хөгжил зогсчихсон юм. Кассет ч хүч түрээд ороод ирсэн л дээ. Дижитал дуугаралтыг бид их сонсч байна. Цэвэр сонсогддог, чихэвчээр дуу сонсоцгоодог. Дижитал гэдэг чинь цифр. Бид цифр сонсоод яваад байдгаа мэддэггүй юм байна. Пянз гэдэг юм чинь дижиталыг бодвол байгаа бүх шумыг тэр чигээр нь, байгаагаар нь буулгаж авдаг.

-Ардын жүжигчин Д.Ичинхорлоогийн пянзанд бичүүлсэн “Гоолингоо” дууг хүмүүс санаж байгаа байх.

…Зүүдээ нойрны минь дотроосоо

Зүрхний минь Гоолингоо нь ээ

Үзэгдээд л байх юм аа гэж эхэлдэг шүү дээ. Дуулж байхад дэргэдэх хүмүүсийн яриа, элдэв шум шуугьж орж ирдэг?

-Дижитал гэдэг юм чинь өөрөө компьютер гэсэн үг шүү дээ. Тийм болохоор амьд хүний хоолойноос гарч байгаа давтамж, хэлбэлзэл, шилжилтүүдийг бүтэн бичиж авч чаддаггүй юм байна л даа. Яагаад вэ гэвэл компьютер шүү дээ. Тэгээд алдаатай бичээд байдаг. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл алдагдаад байна гэсэн үг. Тэгж алдагдаад байгааг бидний чих ч мэдэхгүй. Гэтэл пянз тэр чигт нь буулгаж авдаг учир сонсохоор илүү баялаг, дуучны дуу хоолойг цэвэр сонсоод байдаг юм. Тэгээд л хүмүүс пянзыг тухайн дуучин хүнтэй нь холбож өгдөг гэж яриад байдаг нь тэр юм. Хүмүүс яагаад пянзыг эргэн сонирхох болов гэхээр бид сүүлийн хорь гаруй жил сошиал гэж их явлаа. Одоо олон юм буцаж эргэж байна. Органик бүтээгдэхүүн хэрэглэх болж хүн бүр йогоор хичээллэж зөв амьдрах гээд л тэмүүлэх болж байна. Үүний нэг давалгаа нь амьд хөгжим, пянз сонсох гэсэн тэмүүлэл яваад байгаа юм.

-Ийм галерей нээгдсэнийг дуулаад холоос зорьж ирж байгаа хүн байна уу?

-Нэг хүн ирсэн. Тэр хүнээс “Манай галерейн мэдээллийг хаанаас авав” гэтэл “Дархан хотоос ирлээ” гэж байгаа байхгүй юу. Нээлтэд оролцох гээд зориод ирсэн байсан. Манайх нээлтээ хийгээд хоёр л хонож байна.

-Үзмэрүүдийнхээ тоог ойролцоогоор хэлж болох уу?

-Нийт үзмэрийн сан гэвэл зөвхөн пянзаар ярихад 3000 байна. Гэхдээ энд дэлгэн тавьчихсан байгаа үзмэрүүд нийт үзмэрийн 40 хувь нь. Д.Батбилэг, С.Түвдэндорж гэж хоёр хүний цуглуулгыг аваад миний бие хоёр найзтайгаа хамтраад энэ галерейг бий болгоод ажиллуулж байна. Цуглуулагч цуглуулгаа гэртээ л хадгалдаг. Өөрөө хардаг. Найзуудаа дуудаж ирж хамт сонсоно. Үхмэл хөрөнгө шиг л байдаг. Харин тэр бүгдийг дэлгээд галерей болгох ёстой.

-Пянз худалдаж аваад сонсохоос урьтаж пянзны соёлоос суралцсан байх ёстой болов уу. Бие даасан том соёл биз дээ?

-Пянз гэдэг чинь зүгээр нэг юм руу шургуулчихдаг эд биш. Хүн өөрөө хүрдэг, дуугаа өөрөө тавьдаг. Энэ болгоноос хүн өөрөө таашаал, мэдрэмж авдаг. Сонсохдоо маш анхааралтай төвлөрч сонсох ёстой. Энэ бүхнийг залуучууд ойлгох хэрэгтэй. Нэг үеэ бодвол пянзыг залуучууд сонирхдог болоод ирж байна. Тийм болохоор пянзны дэлгүүрүүд ч шинээр нээгдээд, лоунж хүртэл байх жишээний. Зөвхөн пянзны ая тавьдаг жааз кафе ч нээгдчихсэн байна. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шог зураач С.Цогтбаяр ах биднийг их дэмжиж, сошиалаар ихэд уриалж байна. Энэ галерейн гадаадын пянзнуудыг цуглуулсан Д.Батбилэг гэдэг хүн чинь миний аав л даа. Аав минь 2012 онд Монголд ирсэн юм. Ирсэн даруйдаа Соёлын төв өргөөний галерейд том үзэсгэлэн гаргасан. Тэр үед 800 гаруй метр квадрат талбайг бид битүү пянзаар дүүргэж байсан юм. Энэ нь тухайн үед пянз гэдэг юмны тухай байхгүй болчихсон байсан ойлголтыг цочоосон гэж хэлж болно. Тэр үеэс л С.Цогтбаяр ах аавтай уулзаад ерөөсөө пянзны соёлыг сэргээе гэж ярилцсан. Энэ бүхэн ерөөсөө тэндээс л эхлэлтэй юм. Танд пянз сонсгоё, “Хэнтийн өндөр ууланд”(Пянз тоглуулав.сурв).

-Танай галерейд зочлохыг хүсч байгаа хүмүүст хаягаа зааж өгвөл?

-МУБИС-иас урагшаа явдаг Буянгийн зам гэж бий, хүмүүсийн мэддэгээр. Энэ замын доод үзүүрт байрлах “Юнион бюлдинг” оффисын Б блокийн тавдугаар давхарт манай галерей бий. Бидэнтэй 94202419, 95001612 гэсэн хоёр утсаар холбогдож болно.