Month: August 2018

Цаглашгүй гэрэлт шүтээн урлалын төвийн тэргүүн, бурхан урлаач Доржнамжинын Ухаанзаяатай ярилцлаа.

-Таныг энэ сарын 14-нд бумбаны нэгдсэн тахилга хийх гэж байгаа тухай сонслоо. Бумбаны тахилга гэдэг нь ямар учиртай болохыг хэлж өгөхгүй юу?

-Энэ нь монголчуудын эртнээс уламжлалтай зан үйл юм. Миний хувьд гурав дахь удаагаа бумбаны тахилгыг хийх гэж байна. Бумба маань олон төрөл байдаг. Энд тэнд Намсрай, Замбал, Гонгор гээд бумбуудыг тахидаг. Харин энэ сарын 14-нд болох арга хэмжээ бол бумбаны нэгдсэн тахилга юм. Өөрөөр хэлбэл, Намсрай, Гонгор, Замбал, Дарь-Эхийн бумбуудын нэгдсэн том тахилга Монголд анх удаагаа зохион байгуулагдах гэж байна. Бумба тахихын зан үйл нь ямар учиртай юм бэ гэвэл буян хишгийг дэлгэрүүлж тогтоох, эдийг арвижуулах ач холбогдолтой юм. Бумба гэдэг нь зайны хүчээр шүтэж тухайн айл гэрт буян хишгийн энергийн урсгалыг тогтоон барьдаг гэсэн ерөнхий утгатай л даа.

-Энэ удаагийн бумбаны тахилга ямар онцлогтой вэ?

-Ер нь бумбаны тахилга болоход лам нар номоо уншаад дуусчихлаг. Харин бумбаны нэгдсэн тахилга нь зан үйлээ хийснийхээ дараа бумбаны эзэн бурхадуудын утга учир хийгээд бумбыг тахисны ач тус гэж юу юм, бумба гэдэг нь хэдэн төрөл байдаг юм, дотор нь яг юу оршдог юм, гэр орондоо бумбыг яг аль зүгт залдаг юм, бумбыг залснаар ямар ивээл, ач тус гарах вэ, бумбыг шүтэхгүй байснаар ямар дутагдалтай вэ зэрэг нарийн мэдээллийг өгсөн нэг цаг гаруй лекц уншина. Бумбаны тахилгад ирсэн цөөхөн хүмүүст зориулаад зогсохгүй нийт монголчуудынхаа буян хишгийг дэлгэрүүлэхийн тухайд буянаа зориулах үйл ажиллагаа юм.

-Бумбыг хэдийд тахидаг юм бэ. Зарим газар зуны дэлгэр цагт тахиж байгаа харагддаг л даа?

-Бумбыг тахидаг улирал гэж бий. Гэтэл манай ёс уламжлал алдагдсанаас болж зарим газар буруу улиралд тахидаг болсон нь анзаарагдах юм. Ихэнх хийд зуны адаг сард бүгд бумба тахиад дуусчихдаг. Номондоо бол намрын эхэн сарын шинийн 1-15-ны хооронд

буюу 3, 8, 14-ний өдрүүдэд тахидаг. Миний хувьд энэ уламжлалаараа намрын эхэн сарын шинийн 3-ний цогийн наран буюу балжиннямтай, бурхны адислагатай өдөр зохион байгуулах гэж байгаа.

-Зорьж очих хүмүүс юу бэлдэх ёстой вэ?

-Бумбаны тахилгад ирэх хүмүүс маань бумбаа бүртгүүлэх ёстой. Тахилгын өмнөх өдөр нь бүртгэл явагдана. Томоохон хийд газрууд бумбаа 2-3 өдөр бүртгэж авдаг л даа. Бүгдийг нь нарийн нягт бүртгэх учраас урт очер дараалал үүсч, хүмүүс ядарна. Иймд бумбыг хоёр хувааж авч байгаа. Яг тахилгынхаа өдөр бүгдийг нь бүртгэнэ гэвэл амжихгүй. Тийм учраас наймдугаар сарын 13-ндаа бумбануудаа 09.00-19.00 цаг хүртэл бүртгэнэ. Мөн 14-ндөө 09.00-13.00 цаг хүртэл бүртгэнэ. Өмнө бумбаа өгчихсөн хүмүүс шууд 13 цагтаа ирж болно. Үйл ажиллагаа маань дөрөв таван цагийн ажил болно.

-Та тахилгын дараа бумбынхаа бурхадуудын тайлбарын тухай лекц уншина гэж дээр хэллээ. Ингэхэд бумбыг шүтэхгүй байснаар ямар дутагдалтай вэ?

-Бумба гэдэг бол буян хишигтэй холбоотой зан үйл. Ер нь хүн болгон сайн сайхан амьдрахыг зорьж байна шүү дээ. Буян хишгээ чуулуулаад, амар амгалан байхын тулд хүн юуг сэтгэлдээ анхаарах ёстой юм бэ. Сэтгэлийн энэ сав маань цэвэр ариун байх юм бол буян хишиг аяндаа тогтоно. Хэрэв тэр сав нь бузартчихсан байвал бурхан бууж ирээд рашаан хийгээд өгсөн ч барьж тогтоож чадахгүй. Тиймээс сэтгэлийнсаваа цэвэрлэж, яаж буян хишгээ тогтоон барих аргыг энэхүү лекцээрээ зааж өгөх юм. Бумба гэдэг маань нэг зан үйл нь. Тэрнээс шинээр зохиогдож, гаднаас аваад ирсэн юм биш. Монголчууд маань буянаа тогтоох уламжлалт зан үйлүүд олон байдаг. Сахиусан хүрд, буян хишгийн сав, даллаганы уут гэж байна. Тухайн айл гэрт даллаганы уут байхгүй, бумба байхгүй бол энэ айлд ирж буй буян хишиг нь тогтохгүй. Жишээлбэл, Дорж гэдэг айлд сайхан ерөөлөөрөө буян хишгийн урсгал ирлээ гэж бодъё. Тэрийг тогтоон барьж авах шүтэгдэхүүнүүд байх ёстой. Эдийн тэнгэр бурхан Гонгорын бумба байхгүй, байсан ч буруу бүтээгдсэн байлаа гэж бодъё. Эсвэл даллагын уут нь буруу бүтээгдсэн бол тэр энергийн урсгал тогтохгүй. Харин ч хажуу айлын Дондогийнх номоор нь эдийн тэнгэрээ сайхан тахидаг, даллаганы уутаа зөв бүтээчихсэн, өөрсдөө оёод хийсэн, бумбаа залчихсан байвал тэр энерги эднийд очно. Тийм учраас өөрт ирж байгаа буян хишгийг өөртөө авахын тулд эртнээс уламжлагдаж байгаа зан үйлийг номын дагуу зөв хийх ёстой. Тэгвэл эрдэм аяндаа гарна.

-Ингэхэд шашны зан үйлийн хэрэглэгдэхүүнүүд худалдаанд элбэг байдаг нь хэр зөв бэ. Даллаганы уут гэхэд есөн эрдэнийг орлуулаад хийчихсэн байдаг. Энэ нь буян хишгийг тогтоож чадах уу?

-Буруу хийсэн юмуу, сэтгэл гаргаагүй бол ямар ч эрдэм гарахгүй. Цагийн гарз. Худалдаанд байгаа даллаганы уутанд есөн эрдэнэ зөв байхгүй хуурамч, орлуулсан байдаг. Бид аливаа нэгэн шашны зан үйлд сэтгэлээсээ хандахгүй бол эсэргээрээ буянаа барах болдог. Ямар ч үр дүнгүй. Тэгэхээр даллаганы уутандаа есөн эрдэнэ гэвэл орлуулах бус жинхэнэ есөн эрдэнэ авч хийх ёстой. Бас 25 эд зүйлийн идээ цагаа хийгээд юу юу хийх ёстойг миний бие номынхоо ард дандаа хэлж өгдөг юм. Энэ удаагийн бумбаны нэгдсэн тахилга дээр тухайн бумбыг лам хуваргууд маань номоор нь адислаад өгөхөөс гадна утга учрыг нь тайлбарлана. Ном адилслахад түвд хэлээр уншигдана. Яг юун тухай уншигдаад байна, яаж миний бумбанд адислага оршиж байна, энэ нь юу гэсэн утгатай болох, бумбаа яаж шүтэх ёстой гээд тэр болгоны тайлбарлаж ойлгуулж өгөх юм бол тухайн хүнд ухаарал, үнэн адислага төрнө. Хүн мэдэхгүй, ойлгоогүй зүйлийнхээ дайсан нь байдаг шүү дээ.

-Ингэхэд бумбагүй хүмүүс энэ арга хэмжээнд очиж болох уу?

-Бололгүй яахав. Бүх хүнд нээлттэй. Залуу хосууд, гэр бүлүүд маань бумба аваагүй байсан ч ирээд миний лекцийг сонсч, номд даган баясч болно. Тэгэхээр бид залуу хосууд цаашид олон үр хүүхэдтэй болно. Тэдэндээ буянаа тогтоож, дэлгэрүүлэхийн тухай тун цэгцтэй ухаарлыг авна.

-Бумбанд юу, юу байдаг вэ. Худалдаанаас бумба авах нь зөв үү. Хүмүүс өөрсдөө бүтээх боломж байдаг уу?

-Дотор нь юу байдгийг лекцэн дээр хэлж өгнө. Гадуур худалдаанд элбэг байдаг 10 мянга гэдэг бумба бол энгийн, газарт оршоодог, гэртээ шүтдэггүй бумба. Харин миний яриад байгаа Гонгор, Замбал, Намрайн бумбануудыг гэртээ залах ёстой. Зэс, мөнгө, алт, шавар, шаазан гэсэн материалаар хийдэг. Эдгээр бумбануудыг хувь хүн өөрөө бүтээх боломжгүй. Хэрэв бүтээе гэвэл ямар нэг бурхны нинчинд суусан, Гонгор бурхны тарнийг арван дүнчүүр тоолсон байх ёстой. Өөрөө шашны өндөр мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Энгийн хүн бол тийм боломжгүй. Бумбыг бол буух эзэнтэй, буцах хаяг нь тодорхой хийдүүдээс авна. Сайны хажуугаар саар гэгчээр урдаас муу, хямд бумба орж ирж байна. Гадуур манай хийдүүдийн урладаг сайн бумба 350-550 мянган төгрөгийн үнэтэй байгаа. Худалдаанд байгаа хятадын бумба бол 150-180 мянган төгрөгийн хооронд байдаг. Манай нэг шавь худалдаанаас их үнэтэй бумба авч л дээ. Нэг өдөр санаандгүй байдлаар ам нь нээгдчихэж. Гэтэл дотор нь арцнаас өөр юу ч байгаагүй. Нэг ч судар, ном байгаагүй. Бумбыг онголгож үзээд дотор нь ийм ийм юм байна гээд авч болдоггүй. Тэгэхээр сэтгэлд сэвгүйгээр хийдүүдээсээ бумба авах нь зөв. Манай хийдүүд одоо бумбаа сайхан хийдэг болсон. Заавал торогоор амыг нь таглаад таван өнгийн утсаар ороогоод лацдаг. Тэгэхээр хийдүүд өөрсдөө хэзээ ч буруу бумба хийхгүй. Буянаа барна шүү дээ. Бумбыг нэг л удаа авч, үе дамжуулдаг. Миний лекцэнд сууснаар бумбаныхаа утга учрыг мэдээд үр хүүхдүүддээ ярьж өгөх нь байна шүү дээ. Энэ дотор ийм ийм байгаа, нам доор тавихгүй, бурханыхаа ард тавьж, урд нь тахил өрнө гээд буян хишгийнхээ номлолуудыг зааж өгнө. Ингэснээр буянаа мөнхөд үе дамжин өвлүүлэхэд зан үйлийг нь зааж өгнө гэсэн үг.

-Хүмүүс бурхны зурагтай хатгамал оёж урлаад аравнайлуулчихаад тахиж шүтээд байдаг. Бурхан урлаач хүний хувьд та энэ тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ?

-Хятадаас бурхны зурагтай хатгамал оруулж ирээд хүмүүс лангууныхаа ард суугаад оёод, бүх хүн бурханч болчихсон. Миний эрин байх хэрэггүй болж байна шүү дээ. Би арваад жил багшаасаа авшиг авч, бясалгал хийж суралцаад одоо л багшаасаа бурхан урлах эрхээ авч байхад зүгээр нэг жирийн иргэн бурхан оёод сууж байгаа нь номд зохилдохгүй. Тэрийгээ надаар аравнайлуулах гэж олонтаа ирдэг л дээ. Би нэгийг нь ч аравнайлдаггүй. Дандаа алдаатай, буруу байдаг. Тухайн хүмүүс мэргэжлийн бурхан урлаач хүн биш учраас тэр нь алдас болно. Буянаа барна. Харин тогос шувуу оёж болно.

-Буян хишгээ арвижуулж тогтоохын тулд бурхнаас юу гуйх ёстой вэ?

-Хүмүүс бурханаас ихэвчлэн эд таваар, мөнгө хүсдэг. Бурхны өгдөг хамгийн дорой юмыг хүмүүс гуйгаад байдаг л даа. Эд таваараас гадна хутагтын долоон эрдэнэ гэж бий. Үүнийг л гуйх ёстой. Тэр нь сүжиг, билгүүн, сонсох, шагшааваадын, ичгүүрийн эрдэнэ юм. Эдгээрийг бурхнаас гуйснаар мөнгө аяндаа ороод ирдэг. Тодруулбал, сэтгэлээ засах, гэгээрэх, хутагтын дээд зэрэглэл рүү очих, сэтгэл оюун ухааныг дээд түвшинд очих тэр мэдлэгийг гуйж байхад аяндаа мөнгө ороод ирнэ. Түүнээс биш мөнгө гуйгаад байх юм бол боломжгүй. Тэрийг өгөхгүй. Өгсөн ч бага ирнэ. Тиймээс бид буян хишгийг дэлгэрүүлэхийн тулд бурхнаас “Надад зөв зүйлийг сонсч тэрийг дотроо баринтаглаад авах тэр эрдэнийг хайрлаач. Ичгүүрийг мэдрэх тэр эрдэнийг хайрлаач, сүсгийн эрдэнийг хайрлаач” гэж гуйх ёстой. Хүмүүс сүсэглэж чадахгүй байна. Юманд итгэж чадахгүй учраас эрдэм гарахгүй байгаа юм. Эрдэм гарахгүй учраас амьдрал нь дээшлэхгүй, бахь байдагтаа байдаг. Хэн эрдэмд толгойгоо ажиллуулж, гэгээрлийн зам мөр рүү орж, дотоод сэтгэлээ ариусгаж, буян хишгийг дуудах зан үйлийг ойлгож, Монгол ёс уламжлалаа дээдэлж, нарийн мэдэж авна тухайн хүн л буян хишгээ тогтоож гарз гарахгүй. Аливаа материаллаг зүйл рүү шунахаа больё. Материаллаг зүйлээр амар амгаланг зольж авна гэдэг бол маш буруу төөрөгдөл. Тэрний оронд оюун санаагаа гэгээрүүлж, ном эрдэмд шамдъя. Өглөгийг дадуулъя. Ямар сэтгэлийг дадуулбал надад буян хишиг хурдаг юм, ямар сэтгэлийг дадуулаад байхаар буянаа бардаг юм бэ, мөнхийн гуйланч амьдралаар амьдрах уу, буян хишгээ тогтоогоод үр хүүхдүүд гэр бүл маань өвчин зовлонгүй эрүүл байх уу. Баян байна гэдэг асуудал их нарийн. Асар их мөнгөтэй, олон хаустай, тарган цатгалан хүнийг хэлэх үү. Баян гэдэг ойлголт нь хүн хүний түвшинд өөр, өөр. Эрүүл байна, элэг бүтэн байна, аливааг ялгаж, салгаж ойлгодог эрүүл ухаантай байна гэдэг баян. Би хүнд урмын үг хэлж чадаж байна гэдэг бол баян. Сэтгэл дотроо хүнийг сайхнаар бодож болно. Хүмүүсийг бие биедээ юм өг гэхээр “Надад мөнгө байхгүй” гэдэг. Тэгвэл сайхан урмын үг хэлж болно. Бүр хэлж чадахгүй бол сэтгэл дотроо бодож болно. Энэ мэтчилэн хүнд өгөх олон юм байгаа. Ер нь энэ сарын 14-нд болох лекцээрээ дадуулгыг зааж өгнө. Буянаа тогтоох, буянаа барах сэтгэлийн ямар, ямар анхааруулга байна, ямар ,ямар зан үйл байдгийг тогтоогоод авчих юм бол буянаа тогтоож, гарз гарахаа болино. Мөн бумбаны утга учир бүх ялгамжаа, тайлбарыг мэдэж авах боломжтой.

Монголын ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнийг АНУ–ын зах зээлд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гаргах хуулийн төслийг хэсэг конгрессменүүд санаачилжээ. АНУ–ын эрх баригч хоёр намын нөлөө бүхий гишүүд санаачилсан нь энэ хууль батлагдах магадлалыг нэмэгдүүлж байгаа аж. Хэрэв энэ хууль батлагдвал манай ноос, ноолуурын салбарт асар их зах зээл нээгдэнэ. Харин Монголын холбогдох салбарууд, оролцогч талууд энэ зах зээлийг ашиглахад бэлэн эсэх нь маргаантай асуудал юм байна. Энэ талаар Монголын Ноос, ноолуурын холбооны дэд ерөнхийлөгч Г.Ёндонсамбуутай ярилцлаа.

-Манай ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн АНУ-ын зах зээлд хөнгөлөлттэй гарах тухай яригдаж байна. Манай улс жилд хэр хэмжээний ноос, ноолуур авдаг юм бэ?

-Өнөөгийн байдлаар Монгол Улс жилд 9500 тонн ямааны ноолуур, 1400 тонн тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр 130 тонн, хонины ноос 35 манган тонн-ыг зах зээлд нийлүүлж байна.

-Үүнээс хэд нь үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байна?

-45-46 хувь нь ашиглагдаж байна. Энэ хэмжээний түүхий эдийг бид яаж дээд зэргээр ашиглах вэ гэдэг асуудал бий.

-Үүнээс хэдэн хувиар нь дотооддоо бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна?

-Энэ бас харьцангуй ойлголт. Бид ямар хэмжээний түүхий эдийг, ямар түвшинд боловсруулж байна гэдгээ тооцох хэрэгтэй. Ноолуурын хувьд анхан шатны боловсруулалт гэдэг нь угаах технологи. Энэ түвшинд ноолуурыг 100 хувь угааж байгаа. Бүх улс зөвхөн угаасан, самнасан ноолуур, эсвэл бэлэн бүтээгдэхүүн авдаг. Өөрөөр хэлбэл анхан шатны боловсруулалтыг 100 хувь хийж байна. Дараагийн шат самнах буюу ноолуураас хялгасыг салгаж, утас хийхэд бэлэн болгож байгаа юм. Энэ шатны боловсруулалт бол бага.

-Ноолуур энэ жил хэдэн төгрөгт хүрэв?

-Энэ жил кг ноолуур 120 мянган төгрөгт хүрсэн.

-Ноолуур үнэд орохоор, үйлдвэрүүд нь сөхөрчих үү?

-Үгүй ээ. Үйлдвэрүүд малчдад “Технологийн шаардлага хангасан түүхий эдэд сайн үнэ төлөхөд бэлэн шүү” гэж хэлж байна. Малчид өнөөдөр чанартай түүхий эд нийлүүлж чадвал үйлдвэрүүд үнийг төлөөд л авна. Хэрвээ 15 микронтай ноолуур байвал үйлдвэрүүд кг ноолуурыг 150 мянган төгрөгөөр авахад бэлэн байна шүү дээ.

-Одоо манай түүхийн эдийн чанар ямар байна?

-Манай хөдөө аж ахуйн түүхий эд зах зээлийн харилцаанд суралцахгүй байна. Зах зээлийн үндсэн зарчимд чанар л үнийг тогтооно. Гэтэл манайхан ноос, ноолуур гэсэн хоёр үнэ л яриад байдаг. Гэтэл ноолуурын чанар сайн байх тусам үнэ өсдөг. Ноолуур гэдэг нэр үнэ биш. Ноолуур тус бүрийн чанараас шалтгаалж үнэ тогтдог. Гэтэл хэн нэгний сайн чанарын ноолуурын үнээр бусад бүх ноолуурыг шахах гээд зүтгээд байна.

-Ноос, ноолуурынхаа 70 хувийг гадагшаа түүхий эд хэлбэрээр гаргадаг. 50 хувийг дотооддоо боловсруулах боломж бий юу?

-Энэ онд “Ноолуур” хөтөлбөр батлагдсан. Энэ хөтөлбөрт 2020 онд түүхий эдийн 60 хувиар бэлэн бүтээгдэхүүн хийнэ гэж заасан.

-Хоёр жилийн дотор барах уу?

-За яах вэ. Манайхан төлөвлөгөөгөө арай дэгсдүүлж хийгээд байдаг тал бий. Гэхдээ бид хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллана. Хэрвээ АНУ-ын конгресс Монголын талд хөнгөлөлт үзүүлбэл “Ноолуур” хөтөлбөр хэрэгжихэд асар том түлхэц болно. АНУ-ын зах зээлд гарах нь Япон, Европын зах зээлд гарахаас арай хялбар л даа. Манай салбарт төрөөс зээл олгож байгаа. Гэхдээ энэ жил шийдвэр гаргах гэсээр байтал ноолуур цуглуулах цаг нь өнгөрчихсөн. Ирэх жилийн эхний улиралд багтааж мөнгө өгөх тухай ярьж байгаа. Гэхдээ энэ жил ноолуур үнэтэй ч гэсэн манай үйлдвэрлэгчид 3700 тонн ноолуур цуглуулж чадсан. Энэ нь өмнө авч байгаагүй их хэмжээ л дээ. Сарлагийн хөөврийг бараг 100 хувь дотоодын үйлдвэрлэгч нар авсан. Тэмээний ноосыг ч багагүй цуглуулсан.

-Чанартай түүхий эд бол манай үйлдвэрүүд өндөр үнэтэй ч байсан худалдан авах чадвартай болсон үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Түүхий эдийн худалдан авалт нэмэгдэж байна гэдэг нь олон газар ажлын байр нэмэгдэх дохио. Малчдын орлого нэмэгдэнэ. Үйлдвэрт ажлын байр нэмэгдэнэ. Хаана, хаанаа ашигтай тусна.

-Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх салбар АНУ-ын зах зээлд гарахад бэлэн үү?

-Энд асуудал бий. Ноолуурын салбарт ажиллах мэргэжилтэн бусад салбарынхаас илүү мэргэшил шаарддаг. Зөвхөн ханцуй залгах нь асар өрсөлдөөнтэй ажил. Илүү их өндөр технологийн тоног төхөөрөмж шаардана. Гэхдээ техник технологийн шинэчлэл яаж ийгээд болдог юм байна. Үнэ нь ч гайгүй хямдарч байгаа. Үйлдвэрүүдийг шинэчлэхэд хамгийн хүнд асуудал нь барилга байгууламж. Одоо манай жижиг үйлдвэрүүдийн ихэнх нь түрээсийн байртай. Ээрэх үйлдвэр, өөрөөр хэлбэл утас үйлдвэрлэх дамжлага асар их зардалтай. Бусад дамжлага яаж ийгээд зардлаа нөхөөд байдаг. Анх том үйлдвэрүүдийг хувьчлахдаа зориулалтыг өөрчлөхгүй гэж хувьчилсан. Одоо тэр байрнууд бараг бүгд худалдааны төв болж хувирсан.

-Танай салбар боловсон хүчний хангамж хэр байна?

-Энэ их сонин болчихоод байгаа юм. Боловсон хүчнийг зуугуухан алсын хараатай бэлтгэх ёстой байхгүй юу. Социализмд авах юм байгаа шүү дээ. Тэр үед чинь тухайн салбарт боловсон хүчнийг эртнээс тасралтгүй бэлдэж байсан. Бид одоо салбар дээрээ мэдэрч байна. Би лав манай салбар ийм их боловсон хүчний дутагдалд орно гэж санаагүй явсан.

-Тийм их дутагдалд орсон уу? -Үгүй яахав огт хүнгүй болчихоогүй байна. Гэхдээ олон жижиг үйлдвэрүүд байгуулагдаж байна. Ингэхээр боловсон хүчний хомсдолд орохоос өөр замгүй. Дараагийн үеийг бэлдээгүй. Одоо үйлдвэрүүд ил далдаар мэргэжилтнүүдээ булаалдаж байна. Нэг нь нөгөөгөөсөө илүү цалин хангамж амлана. Үүнээсээ болоод үл ойлголцол гарна.

-Дээд, дунд сургууль төгссөн ажилгүй олон иргэд байгаа гэдэг?

-Судалгаа явуулсан. Арван хүн тутмын гурав нь л үйлдвэр дээр гарах сонирхлоо илэрхийлсэн. Хэрэв АНУ-ын зах зээл нээгдвэл маш олон үйлдвэр шинээр нээгдэнэ.

-Японтой байгуулсан стратегийн түншлэлийн гэрээний хүрээнд экспорт нэмэгдсэн үү?

-Нэмэгдсэн, хэрэндээ л юм юм гараад эхэлсэн. Эхний даваанууд амаргүй байдаг шүү дээ. Мэдээж удахгүй экспорт нэмэгдээд л явчихна. Хүүхэд хөлөө олох үе гэж байдаг. Ирээдүй бол сайн байгаа.

-АНУ-ын зах зээлд гарахад манай зүгээс барих зарчим гэж байх ёстой гэдэг.

-Тийм. Яаман дээр хэрэгжүүлдэг төслүүдийг манай холбоон дээр төвлөрүүлсэн. Энэ олон төслүүдийг харахад тогтвортой хөгжлийг гол зарчим болгож байна. Хэрэв бид 1000 ширхэг бүтээгдэхүүн нийлүүлнэ гэсэн бол түүнийг яг таг биелүүлэх хэрэгтэй. Цаг хугацаа, чанарын хувьд гэрээнд заасан шаардлагыг бүрэн биелүүлэх

шаардлагатай. Нэг л удаа алдаа гаргавал энэ том боломж хаагдана.

-Хөдөө аж ахуйн бирж багагүй үүрэг гүйцэтгэх байх даа?

-Хөдөө аж ахуйн бирж анхны зорилгоосоо 180 градус эргэсэн. Анх малчдыг зах зээлд гаргах зорилгоор батлагдсан. Гэтэл одоо шимтгэл аваад суудаг газар болсон. Үүнийг янзлахгүй бол АНУ-ын зах зээлд гарахад хүндрэл үүснэ.

-Малчид ноолуураа үнэд хүрнэ гэж бодож байгаа даа?

-Биржийн хамгийн том гай энэ байгаа юм. Бирж малчдын түүхий эдийн үнийг тогтоох ёстой. Дуудлага худалдаа явуулахаар тухайн малчин бүрийн түүхий эдийн үнийн ханш тогтоно. Түүгээр л малчин өөрийн түүхий эдийн чанар ямар байгааг мэдэрнэ. Үнэ хүрэхгүй бол ямар чанартай түүхий эд үнэтэй байгааг мэдэрч, үнэтэй түүхий эд бэлтгэхийн төлөө ажиллана.

-Яаж хүн бүрийн ноолуурыг үнэлэх вэ?

-Маш амархан. Баянхонгорт бид арваад малчныг ноолууртай нь суулгаад үйлдвэрийнхнээр үнэлүүлсэн. Тэгэхэд хүн бүрийн ноолуурыг үнэлээд “Чинийхийг өндөр үнээр авна”, Чинийхийг бага үнээр авна”, “Уучлаарай таны ноолуурыг үйлдвэрт ашиглах боломжгүй” гээд л ханш тогтоочхож байгаа байхгүй юу. Ингэж малчид юу хэрэгтэй, юу хэрэггүй гэдгийг мэдэрснээр зах зээл дээр гарна л даа.