Month: August 2018

Улсын их хурлын гишүүн Магваны Билэгттэй ярилцлаа.

-Таны бариулж буй орчин үеийн, олон улсын стандартад нийцсэн гэх эмнэлгийн талаар яриагаа эхэлье. Уг эрүүл мэндийн томоохон төслийг хэзээнээс эхлүүлсэн бэ?

-Хориод жил бизнeс хийсэн бүх хуримтлалаараа дэнчин тавиад эрүүл мэндийн салбарт хувь нэмрээ оруулах гэж 2010 оноос зүтгэсэн. Оношилгоо хийлгэх гэж гадаад орнуудыг зорьж байгаа хүмүүсийг Монголдоо дэлхийн жишигт нийцсэн үйлчилгээ авдаг болоосой гэж бодсон юм. Анх Монгол Улсын эмнэлгийн барилгын стандарт, хууль дүрмийнхэн хүрээнд төслөө бичээд япончуудад үзүүлсэн. Гэтэл тэд “Таны төсөл манай улсын эмнэлгийн барилгын стандартыг хангах нэг ч зүйл алга. Эмнэлэг барихад наад зах нь урсгал, зөв төлөвлөлт байдаг юм. Энэ хоёр хийгдээгүй тохиолдолд хичнээн том барилга барьсан ч эмнэлэг болж чадахгүй” гэж хэлж байсан. Тухайн үед япончуудын хэлсэн зүйлийг би ойлгоогүй ч сүүлд нь эмнэлгийн барилга хэрхэн барьдаг, юу чухал болохыг ойлгосон. Ингээд Япон руу хандахад “Монголд Японы орчин үeийн оношлогоо, эмчилгээний мeнeжмeнтийг оруулахын тулд хамгийн түрүүнд шаардлага хангасан барилга хэрэгтэй. Tа нар барилгаа барьчихвал бид тоног төхөөрөмж, мeнeжмент багтайгаа очно. Гэхдээ 120 ортой эмнэлэгт манай тоног төхөөрөмжийг тавихад бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглаж чадахгүй. 20-30 мянган ам метр талбайтай эмнэлгийн барилгын цогцолбор байх юм бол тоног төхөөрөмжөө бүрэн хүчин чадлаар нь ашиглаад, хямд үнэтэй эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ явуулах боломж бүрдэнэ” гэсэн.

Өндөр хөгжилтэй орны стандартад нийцсэн эмнэлгийн барилга барьчих юм бол мeнeжмeнтийн баг нь орж ирж болох юм байна гэж ойлгоод, байгаа бүхнээрээ дэнчин тавиад зүтгэж байна. Япончуудаар ТЭЗҮ хийлгэж, барилгын ажилдаа зөвлөгөө авсан. Япончууд ч өндөр шаардлага тавих юм. Одоогоор эхний барилгын ажил 90 хувьтай, өргөтгөлийн ажил эхэлчихсэн яваа. Нийтдээ 300 ортой эмнэлэг босох юм. Иргэд маань гадаад явж эмчлүүлдэг замынхаа зардлаар эх орондоо эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ авах боломжийг нээж өгөхийн төлөө энэ төслийг санаачилж, хэрэгжүүлж байна.

-Таныг улсын хөрөнгөөр хувьдаа тус эмнэлгийг бариулж байна, эмнэлэг барих газрын зөвшөөрлөө хууль бусаар авсан гэх мэдээлэл байдаг. Энэ асуудлаар тайлбар өгөхгүй юу?

-Анх уг төслийг санаачилж, эмнэлгийн барилгын ажлаа эхлүүлснээс өдийг хүртэл дунд нь янз бүрийн худал, гүтгэсэн мэдээлэл гарч ирж байсан. Энэ сөрөг мэдээллийг жирийн иргэд, хөдөлмөрч залуучууд гаргахгүй. Харин төрийн эрх мэдэл, өндөр албан тушаалтнуудын нөмөр нөөлөг дор амьжиргаагаа залгуулж, эрүүл мэндийн салбарыг удирдаж байсан хүмүүсийн даалгавраар уг сөрөг мэдээллийг хийлгэж байгаа. Намайг гүтгэж, миний талаар худал, сөрөг мэдээлэл түгээж байгаа хүмүүсээс би айхгүй. Монгол Улсын хөгжил, ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө, эрүүл мэндийн салбарыг шинэ түвшинд гаргаж ирэх зорилгынхоо төлөө явж байгаа болохоор би айхгүй байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүн хувийн өмчтэй байж болохгүй гэсэн хууль байхгүй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд эрүүл мэндийн салбарыг удирдаж байсан, шийдвэр гаргах түвшний эрх мэдэлтэй үе үеийн албан тушаалтнууд өдийг хүртэл дорвитой ажил, том бүтээн байгуулалт хийсэнгүй. Энэ хүмүүс эрүүл мэндийн салбарын хууль, эрх зүйн орчинг сайжруулах ямар ч үйл ажиллагаа явуулаагүй. Яагаад манай улсын эрүүл мэндийн салбар ингэтлээ уналтад орчихсон юм бэ гэдэг зүйл надад бодогддог. Жирийн иргэн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах гэж юу болдог билээ, ард түмэн мэдэж байгаа. Нөгөөтэйгүүр эрүүл мэндийн салбарт ажиллагсдыг харилцаагүй, ааш муутай гэж олон хүн шүүмжилдэг. Шүүмжлэх нь зөв, гэхдээ тэр хүмүүсийн ажлын нөхцөлийг нь бас бодох хэрэгтэй. Манай эрүүл мэндийн салбар өвчтөнүүд нь эмч, сувилагч нартаа бухимдаж, эмч сувилагч нар нь ажлын ачаалалтай байдаг дүр зураг хаа сайгүй харагддаг. Энэ салбарыг ийм болтол хэн, хаана юу хийж байсан юм бэ. Муу хамт олон гэж байдаггүй, муу удирдагч л гэж байдаг. Монгол Улс зах зээлд шилжээд 30 орчим жил болох гэж байна. Тэгэхэд эрүүл мэндийн салбараас бусад бүх салбар хөгжилтэй орнуудын түвшинд хүртлээ хөгжчихсөн байна. Гэтэл яагаад эрүүл мэндийн салбар өндөр хөгжилтэй орнуудын түвшинд хүртэл хөгжиж чадахгүй байгаа юм. Монгол төрийн нэн тэргүүний бодлого бол ард иргэдээ эрүүл байлгаж, аюулгүй орчинд амьдруулах. Гэтэл нэгдүгээрт байдаг эрүүл мэндийн салбар ийм буурай байгаад би харамсдаг. Монголд гарын таван хуруунд тоологдох төдийхөн эмнэлэг байна. Энэ эмнэлгүүдийг өдгөөгөөс 30-аад жилийн өмнө оросууд барьж өгсөн. Тэр үед манай улс хоёр сая гаруй хүн амтай байсан байх. Гэтэл одоо хүн амын тоо, нийгмийн хөгжил ямар болсон билээ. Тиймээс л ард иргэдийнхээ эрүүл энхийн төлөө тэдэнд дэлхийн жишигт нийцсэн эрүүл мэндийн үйлчилгээг ойртуулахын тулд уг төслийг эхлүүлсэн юм.

-Таны барьсан хувийн эмнэлгийг ХӨСҮТ болгох гуйлт, саналыг Засгийн газарт өргөн барина гэх мэдээлэл бий. Та эмнэлгээ төрд өгөх үү?

-Хавдрын эмч, мэргэжилтнүүд надад эмнэлгээ төрд өгөх санал анх тавьж байсан. Тэд “Хавдрын эмнэлгийн хүчин чадлыг хоёр дахин нэмэгдүүлэхийн тулд энэ эмнэлгээ төрд өгчихөөч ээ” гэж хэлээд өвчтөнүүдийнхээ зовлон бэрхшээлийг ярьж эхэлсэн. Надад өгөхгүй гэж хэлэх зориг дутсан. Учир нь хавдрын өвчтөнийг төр хариуцна гэж хуульд заасан байдаг. Одоо энэ асуудлаар төр ч, би ч ямар нэгэн шийдвэр гаргаагүй байгаа.

Нөгөөтэйгүүр төр, ард түмнийхээ зовлонг ойлгож байгаа. Гэхдээ олон жилийн хүч хөдөлмөрөөр босгож буй эмнэлгээ төрд худалдана гэдэг хэцүү. Эмнэлэг барих болсон санал санаачилга анхнаасаа төрд худалдах зорилго байгаагүй. Өндөр хөгжилтэй орны тусламж үйлчилгээг Монголдоо нутагшуулах байсан юм. Бид энэ зорилгынхоо төлөө явна. Уг бүтээн байгуулалтыг явуулахад саад бэрхшээл бишгүйдээ л тохиолдож байсан.

-УИХ-ын хаврын чуулган завсарлачихсан энэ үед ихэнх гишүүд тойрогтоо ажиллаж байх шиг байна. Таны хувьд эмнэлгийн барилгын ажлаа амжуулахаас гадна тойрогтоо очиж ажиллав уу?

-Одоогоор тойрог руугаа явж амжаагүй л байна. Энэ сарын сүүлээр тойрог руугаа явна. Хийх ажил их байна. Ард иргэдийнхээ санал, санаачилгыг сонсч, тулгамдаад буй асуудлыг шийдвэрлэх хуулийн төсөл боловсруулж ирэх намрын чуулганаар хэлэлцүүлнэ.

-Саяхан төрийн албан хаагчид нэгнийхээ аминд хүрсэн ноцтой хэрэг гарлаа. Үүнээс болж салбарын сайд болоод удирдах түвшний албан тушаалтнуудыг Ерөнхий сайд ажлаас нь чөлөөлсөн. Үүнтэй холбоотой зарим улс төрийн хүчний зүгээс У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулах санал гаргасан. Энэ асуудлаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Үнэхээр харамсалтай, эмгэнэлтэй хэрэг болсон. Тэр дундаа төрийн байгууллагад төрийн албан хаагчид архидаж, нэгнийхээ аминд хүрсэн нь бидэнд нэг зүйлийг тод харуулсан хэрэг боллоо. Ерөөсөө л ажил үүргээ мэддэггүй, боловсролгүй, албан тушаалыг худалдаж орж ирсэн нөхдүүдээр төр дүүрсэн байна. Хэн нэгэн том улстөрчийн нөлөөлөл, шахаагаар төрийн албанд орж ирсэн нөхдүүдээс л болж төрийн үйл ажиллагаа суларч байгаа юм. Зам, тээврийн яамны бүх түвшний удирдлагуудыг ажлаас нь чөлөөлсөн. Би нэг зүйлд үнэхээр харамсч байгаа. Талийгаачийг буруутай этгээд ямар нэгэн мэс хэрэглэж аминд нь хүрээгүй. Түүнийг хэдэн цаг зогсолтгүй зодсоноос болж аминд нь хүрсэн байгаа юм. Энэ үед зодоон хийж буй хоёр даргын дэргэд тус яамны газрын дарга, мэргэжилтэн гэх хэдэн залуучууд байсан байгаа юм. Энэ хүмүүсийн нүдэн дээр нь хоёр хүн зодолдож байхад яагаад салгаж болоогүй юм бэ. Бүр хэдэн цаг яг урд талд нь зодолдсон гэх юм. Эр улсын дунд маргалдах зүйл гарч л байдаг. Гэхдээ нэгнийгээ үхтэл нь зодож байхад бусад нь юу ч хийхгүй зүгээр л хараад зогсч байсанд нь харамсч байна. Монголчууд ингэтлээ дарга, өндөр албан тушаалтнуудын өөдөөс үг хэлж, зохисгүй үйлдлийг нь буруушааж чадахаа байчихсан юм уу. Энэ бол Монгол төрийн эмгэнэл.

-Ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулах саналыг Ерөнхийлөгч болоод зарим гишүүн УИХ-ын даргад хүргүүлсэн. Таны хувьд ээлжит бус чуулган хуралдахыг дэмжиж байгаа юу?

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдуулах хууль, тогтоомжтой. Тэр хуулийнхаа эрх үүргээр л асуудал шийдэгдэх байх. Надад одоогоор УИХ-ын Тамгын газраас ээлжит бус чуулганыг хуралдуулахтай холбоотой мэдэгдэл ирээгүй байна. Хэрэв зарлан хуралдуулбал УИХ-ын гишүүд очих үүрэгтэй л гэж харж байгаа.

Дуучин С.Наран, Б.Баярцэцэг нарын хамтарсан “Together” тоглолт энэ сарын 17-ны үдэш болно. Энэ үеэр хөгжмийн ертөнцийн “хар ба цагаан”-ыг мэдэрч болох аж. “White Rock Center”-т болох дуэт тоглолтын талаар Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Б.Баярцэцэгтэй ярилцлаа.

-Дуучин С.Нарантай хамтарсан тоглолт хийхээр болжээ. Тоглолтынхоо онцлогоос сонирхуулаач?

-Би ганцаарчилсан уран бүтээл хийдэг. 2009 оноос хойш монгол, орос хэл дээрх тоглолтыг олон жил дараалан хийж байсан. Энэ хугацаанд дуэт тоглолт хийнэ гэж бодож байгаагүй юм билээ. Анх продюсер Н.Халиун ах С.Наран эгчтэй хамтарсан тоглолт хийх үү гэж санал тавьсан. Үүнд нь маш их баярласан. С.Наран эгчийн нэг л дууг нь сонсоход дуучин хүн ямар байх ёстой талаар маш олон зүйлийг олж харж, суралцаж болдог. Залуу уран бүтээлчийн хувьд энэ хүнтэй хамтарч тоглолт хийх гэж байгаадаа баяртай байна. Бас үүний зэрэгцээ нэлээд айдастай байгаа.

-Яагаад?

-Хэдийгээр Н.Халиун ах, С.Наран эгч бид гурав ах дүүгийн харилцаатай байдаг ч маш хүчтэй хоолой хажуугаас ороод ирэхээр миний хоолой гологдож, зохицохгүй байх вий гэсэн айдас төрөөд л тэр. Гэхдээ Н.Халиун ах зориудаар тэс өөр хоёр өнгийг сонгосон. Дуучин хэмээх ерөн-хий нэршил дор адилтгах боломжгүй хар, цагаан өнгө шиг хоёр хүн хоршин дуулахаар болгосон. Тиймээс энэ тоглолт маш сонирхолтой болно байх. Ойрын өдрүүдэд бэлтгэл хийгээд завгүй байгаа ч сэтгэл дотроо тоглолтын өдөр хурдхан шиг болоосой гэж хүлээж байгаа. С.Наран эгчийн гал цогонд намайг хэрхэн уусаж, өөрчлөгдөхийг тоглолтоос харж болно.

–“Together” тоглолтын арын ажил буюу тайзны хөгжим, дуугаралт, тайз засалт зэрэг бүх зүйлийг Японоос мэргэжлийн баг хамт олон ирж, дэлхийн стандартад нийцсэн шийдлүүдийг ашиглахаар ажиллаж байгаа. Энэ нь үзэгчдэд гоё санагдах байх. Мөн саяхан нээгдсэн “White rock center”-т болох хамгийн анхны том хэмжээний тоглолт нь энэ болж байна. Тоглолтод хамтрах хүмүүстэй С.Наран эгч бид хоёрын хэн хэн нь удаан ажилласан болохоор нэг нэгнээ харцаараа ойлголцож чадахаар. Тиймээс маш халуухан, тэсрэлт үүсгэсэн үдэш байх болно.

-Ямар уран бүтээлүүд тэнд эгшиглэх бол?

-Өнөөдрийг хүртэл бие даасан зургаан цомог гаргасан байна. Ирэх есдүгээр сард долоо дахь цомог маань гарна. Эдгээр цомгуудад багтсан онцлох дуунуудаасаа оруулж байгаа. Хүмүүст хүлээлт үүсгэсэн болов уу гэж бодсон дуунуудаасаа оруулахыг бодсон. Жишээ нь, “Шүрэн бугуйвч” дууны шинэчилсэн хувилбар дуулагдана. Мөн “Дурласан цас”, “Чамайг мартаагүй” цомогт орсон 23-25 дуугаа дуулна. Эдгээрийн заримыг нь С.Наран эгчтэй хамтарч дуулна. Ирсэн хүмүүс зөвхөн Нарангийн эсвэл Баярцэцгийн биш, урлагийн ертөнц дэх хоёр өөр хүний хоолойг нэг дороос сонсох нь илүү сонирхолтой байх. Бас бие биенийхээ дууг сольж дуулна.

-Дуучин С.Нарангийн ямар дууг нь сонгож дуулахаар болсон бэ?

-Наран эгчийн дуунуудын ихэнх нь маш хэцүү юм байна лээ. Гэхдээ хамгийн дуртай “Happy women” дууг сонгон дуулахаар болсон. Наран эгч ч гэсэн миний дуунуудаас сонгохдоо “Хүүе үүнийг чинь яаж дуулах юм бэ” гээд л гайхаад байсан. Арай ч миний “Шүрэн бугуйвч”-ийн дууг сонгож аваагүй ээ. (инээв)

-Хэдэн удаа тоглох вэ?

-Энэ сарын 17-нд “White rock center”-т ганцхан удаа тоглогдоно.

-Та урлагт хөл тавьж байсан үеэ дурсаач?

-Миний элэнц өвөө Богд Жавзандамба хутагтад дуулж өгдөг, хааны дууч байсан. Би тэр хүний үргэлжлэл, үр удам нь юм л даа. Тиймдээ ч багаасаа урлагт хайртай, дуртай хүүхэд байсан. Арван жилээ төгсчихөөд СУИС-д орно гэхэд ээж, аав хоёр дурамжхан байсан. “Үнэхээр дуртай юм бол яах вэ гомдлын мөр шалгалт өгүүлье. Тэнцвэл орно. Тэнцэхгүй бол нягтлан болно шүү” гэсэн болзолтойгоор намайг хот руу явуулж байсан. Харамсалтай нь би СУИС-д тэнцэж чадаагүй. Тэгээд санхүүгийн мэргэжлээр сурч, төгсчихөөд эргээд СУИС-руу орж дахин сурсан.

-Санхүүгийн чиглэлээр сурч байхдаа СУИС-аар их эргэлддэг байсан гэсэн үү?

-Заримдаа хичээлээ тасалчихаад л дуулаачийн ангийн үүдийг онгойлгоод гам уншиж байгаа хүүхдүүдийг чагнаж, би энэ дотор байх ёстой байсан юм гэж их харамсаж, уйлж зогсдог байсан. Гэхдээ их сонин. Тэр сургуулийн босгыг алхаад орчихсоны дараа өмнө нь байсан мэрийлт, хичээл зүтгэл тэр чигтээ алга болчихсон. Угаасаа аль хэдийнэ орчихсон юм чинь гэсэн бодолтой байсан байх. Яг тэр үед “Болор” хамтлаг намайг вакалист дуучнаар авсан. Эндээс урлагийн замд хөл тавьж, бие даасан уран бүтээл хийсэн. 2000 онд хамгийн анх “Өлгийн дууны бүүвэй” хэмээх уран бүтээлээ хийж байлаа. Харин анхны тоглолтоо 2009 онд “Би чинийх” нэртэйгээр хийсэн. Мөн орос дууны тоглолтоо давхар хийж байлаа.

-Уран бүтээл хийхэд гэр бүлийн зүгээс дэмжлэг хэр үзүүлдэг байв?

-Дуучин болоод 15 жил болоход ээжийн амнаас “Миний охин үнэхээр зөв шийдвэр гаргасан байна” гэсэн үг унаж байгаагүй. Арга ч үгүй байх. Тэр хугацаанд миний тоглолтыг ээж нэг ч удаа үзэж байгаагүй юм чинь. Харин гурван жилийн өмнө 2015 онд болсон эх орны дайны сэдэвтэй орос дууны тоглолтыг ээж анх удаагаа үзсэн. Ээж орос дуунуудад их дуртай. Тэр үед ОХУ болон Казахстан улсын Элчин сайд тоглолт үзэхээр ирчихсэн байсан юм. Тоглолт дууссаны дараа ээж “Миний охины амьдралдаа хийсэн хамгийн зөв сонголтын нэг нь дуучин болох байжээ” гэж хэлээд намайг үнсэж байсан. Ээжийнхээ хувьд би гурван жилийн өмнө л дуучин болсон. Одоо ч тэр тоглолтыг ярьдаг. Энэ удаагийн тоглолтыг ирж үзнэ гэсэн.

-Та гэр бүлийнхээ талаар яриач?

-Би дөрвөн настай нэг охинтой. Миний хувийн амьдрал бусадтай адилхан. Зовж, уйлдаг, инээж, баярладаг. Хүнд гайхуулаад байх илүү зүйлгүй болохоор энгийн л амьдрахыг хүсдэг.

-Удахгүй сургуульд орох нь ээ охин тань. Ер нь хүүхдийнхээ хүмүүжилд хэр анхаарч байна?

-Одоо үед хүүхдийг таван настайд нь сургуульд оруулдаг болсон байна лээ. Гэхдээ дараа жил сургуульд оруулах эсэхээ сайн мэдэхгүй л байна. Өөрийнх нь оюуны потенциал хэр байхаас л шалтгаална даа. Дөрвөн настай гэхэд зарим зүйлсийг үеэр таслан уншиж, бичиж байгаа. Бас гадаад хэлээр ойр зуурын юмыг нэрлэж ярьдаг.

-Орчин үеийн хүүхдүүд их сийрэг ухаантай болсон гэж олон хүмүүс хэлэх болсон?

-Яг тийм. Одоо үеийн хүүхдүүд утас оролдож байгаад л хүссэн хүүхэлдэй нэвтрүүлгээ интернэтээс өөрсдөө олоод үзчихдэг болсон. Юмыг амархан ойлгож, сурч, хүлээж авдаг болсон байна лээ. Хүүхдүүд орчин үеийн техник, технологитой ингэж амархан холбогдоод, ойлгоод байгаагийн учрыг шашны талаас нь нэг ламаас асууж байсан юм. “Одоо төрж байгаа хүүхдүүд урьд насандаа яг адилхан ахуйд амьдарч байсан болохоор тэдний хувьд шинэлэг зүйл биш гэсэн үг” гэж хэлж байлаа. Бодоод байхад энэ нь үнэн ч юм шиг.

-Та ярихдаа орос үг их хэрэглэх юм аа. Орос сургуульд сурч байсан юм уу?

-Би чинь Сэлэнгийн хүүхэд шүү дээ. Тэнд төрж, өсч хүн болсон. Жаахан байхад Сэлэнгэд орос хүмүүс их байлаа. Хөршүүдийн ихэнх нь оросууд байсан болохоор орос жаалуудтай найзалдаг байсан юм. Орос хэлийг орчноосоо л сурчихсан шүү дээ. Түүнээс биш хэл суръя гэж тусгайлан цаг зав гаргаж байгаагүй.

-Дуучин С.Наран таван хэл дээр дуулж байсан. Та бас Оросын хуучны дуунуудыг сэргээж дуулахаас гадна, шинэ уран бүтээлээ ч мөн орос, англи, итали хэл дээр дуулдаг. Тэгэхээр тоглолтын үеэр гадаад дууны хамтарсан үзүүлбэр тоглогдох уу?

-Бид хоёрын адил тал нь өөр хэлээр уран бүтээлээ дуулдаг байгаа. Тийм болохоор тоглолтын үеэр тус тусдаа гадаад дуунуудаасаа дуулна. Харин хамтарч дуулах талаар бодож байгаа. Үүнийг нууцалъя.

-Та өөрийн сонголтоосоо уйдах үе байдаг уу. Уран бүтээлдээ хувьсал хийх талаар бодож байна уу?

-Интернэт хэрэглээний шуурганд өртсөн хүмүүс өөрсдийн уран бүтээлчдийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн “одод”-той харьцуулаад байдаг. Хүмүүс дэлхийн чиг хандлагыг биднээс шаардаад байгаа учраас хүссэн хүсээгүй тэр чиглэл рүү явахаас өөр арга байхгүй. Тун удахгүй миний дуулах стилийг тэр чигт нь эвдсэн цомог гарах гэж байгаа. Энэ сарын 17-ноос шинэ клипүүд цацагдаж эхэлнэ.

Хүмүүст Баярцэцэг гэдэг хүнийг тэс өөр өнцгөөс харуулах болно. Бас хүсээд байгаа дэлхийн чиг хандлагыг нь тусгасан уран бүтээлүүдийг ч хийсэн. Гэхдээ хөгжмийн урсгал яаж ч хувирч, урлагийн чиг хандлага хэрхэн өөрчлөгдөх нь огтхон ч хамаагүй. Гол нь уран бүтээлчдийн хийж байгаа бүхэн зүрх сэтгэлээс нь урсан гарч, үг бүхэн нь үнэ цэнэтэй байх ёстой. Урлагийн хамгийн чухал нандин зүйл нь угаасаа зүрх сэтгэл л байдаг. Өөр юу ч биш. Өнгөн талаас харагдаж байгаа бусад зүйлсийг яаж л бол яаж өөрчилж болно. Тийм ч учраас би өөртөө дуучны карьераа дуусан дуустлаа хүмүүст дандаа амьд дуу хоолойгоор уран бүтээлээ хүргэнэ гэж хэлдэг.

-Дэлхийн уран бүтээлчидтэй эн зэрэгцэхэд дутагдах зүйл байна уу?

-Манай уран бүтээлчид чадварын хувьд гологдох юмгүй. Саяхныг хүртэл Монголын урлагийн ертөнцөд шинэ зүйлийн анхны алхмыг хийж, урлагт тод гэрлийг асааж өгөх зүйл л дутагдаад байсан. Тэр зүйл саяхнаас сэдэрч, урлагийн замд тод гэрэл тусч эхэлсэн. Үүний тод жишээ нь Укааг гэж боддог. Харин одоо ямар ч салбарт монголчуудыг юу ч зогсоож чадахгүй байх болов уу. Цаг хугацааг хүлээх л үлдээд байна.

З.МӨНХСУВД

Улсын харцага Б.Бат-Өлзийгөөр тав давж буй агшин

Ардын хувьсгалын 97 жилийн ойн их баяр наадмаар зургаа давж харцага цол хүртсэн Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат бөхийн чөлөөт барилдааны олон улсын хэмжээний мастер Н.Золбоотой ярилцлаа. Амралт, аяллын цаг эхэлсэн энэ өдрүүдэд шинэ харцага удахгүй эхлэх Азийн наадамд эх орноо төлөөлж оролцох бэлтгэлээ “ЭКО” цогцолборт базааж байхад уулзсан юм.

-Чөлөөт бөхийн барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний “Сорил”-ыг амжилттай давж гурав дахь удаагаа эх орноо төлөөлөх эрхээ өвөртөлсөнд баяр хүргэе. Энэ тэмцээний талаар ярилцлагаа эхлүүлье?

-Баярлалаа. Дэлхийн бүх л шилдэг тамирчид нэг дор цугладаг том наадамд Монгол орноо төлөөлж гурав дахь удаагаа дэвжээнд гарах хариуцлагатай үүрэг надад оногдлоо. Өнгөрсөн жилээс эхлээд Монголын чөлөөт бөхийн холбоо дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох тамирчдын амжилтыг харгалзаж “Сорил” тэмцээн хийж олон хүний нүдний өмнө шударгаар сонгох болсон. Энэ жил урьдчилсан шатны барилдаануудад бүх өрсөлдөгчдөө ялж гарч ирсэн М.Лхагвагэрэл дүүтэйгээ хүч үзэж хоёр барилдаанд хожиж Будапештыг зорих болзлоо хангасан.

-Олон жил улсын цолны тааварт явж энэ жил улсын харцага цол хүртлээ. Баяр наадмын талаар яриагаа үргэлжлүүлье?

-Ардын хувьсгалын 97 жилийн ойн баяр наадмаар амжилттай сайхан барилдаж улсын харцага цол хүртэж олон жилийн хөлс хөдөлмөрийнхөө үр шимийн нэгээхэн хэсгийг зүлэг ногоон дэвжээнээсээ хүртлээ. Наадмын барилдаанууд амар байсангүй. Хоёрын даваанд гэхэд өнөө жилийн бүх цэргийн наадмын түрүү бөх Г.Жамбалдоржтой оноолт таарч даваа авсан. Нэг дор хамтдаа бэлтгэл сургуулилт базаадаг улсын цолны төлөө адилхан зүтгэж байгаа найзтайгаа харгүй сайхан барилдсан. Г.Жамбалдорж маань ирэх жилийн наадмаар цолоо ахиулж нутгийн зон олноо баярлуулах биз ээ.

Гурвын даваанд жүдо бөхийн үндэсний шигшээ багийн тамирчин Архангай аймгийн заан Л.Отгонбаатар бид хоёрыг улсын цолтнууд амлалгүй үлдээж тунаж барилдсан. Олимпийн наадмын медалийн төлөө барилдаж явсан үеийн залуутайгаа сайхан барилдаж толгойг нь уургалж дараад л даваа авсан даа. Өмнө нь Отгонбаатарт өвдөг шороодож байсан болохоор алдаа гаргахгүйг хичээсэн.

-Дөрвийн даваанд Увсын С.Батсуурь начинтай таарна гэж төсөөлж байв уу. Наадмын өмнө оноолтын давааны барилдаанаа яаж харж байв?

-Оноолтын даваа ч амаргүй л дээ. Өнгөрсөн жилийн наадмаар би энэ даваанд унаад гэртээ харьж байсан. Өнөө жил 2017 оны улсын харцагуудтай нугарах болов уу гэж тооцоолж байсан ч улсын олон цолтнууд гурвын даваанд унаснаар таавар зөрж Увсын С.Батсуурь начинтай барилдаж давсан.

-Начин цолны даваанд энэ онд амжилтаараа тэргүүлж байсан улсын харцага Б.Бат-Өлзийтэй барилдаж давсан. Та өмнө нь Бат-Өлзий харцагад гурван ч удаа өвдөг шороодож байсан шүү дээ?

-Сар шинийн барилдааны түрүү, өнөө цагт барилдаж буй шилдэг харцагатай тунаж барилдан давж начин болоод их баярласан шүү. Б.Бат-Өлзий бид хоёр нэг үед гарч ирж байгаа бөхчүүд хоорондоо 10 орчим удаа таарч өгөө аваатай л барилдаж байсан. Харин би сүүлийн гурван барилдаанд дараалж өвдөг шороодоод байсан учраас багш нартайгаа зөвлөлдөж алдаан дээрээ их ажилласан. Хавар төв цэнгэлдэхэд аваргуудын нэрэмжит барилдаан дээр амлуулаад хөлд нь ороод унасан. Энэ удаа алдаагаа давтаагүй. Барилдахаар гарахын өмнө багш нар “Чи өмнө нь сэрүү барьцнаас ухаан мэдрэлгүй ажилласаар байгаад золгох болоход тамираа барчихсан байдаг. Жаахан нөөцтэй ажиллана шүү” гэж анхааруулсан. Унасан барилдаануудаа эргээд бодоход гол алдаа л тэр байсан юм билээ. Сая нөөцтэй барилдаж хамгийн сүүлийн золгооноос хаялцсан. Хэрэв тэр барьц л задарсан бол шодож барьц сонгох байсан.

-Тунаж цол аваад туг тойрох сайхан биз. Тухайн үед юу бодогдож байв?

-Би тунаж цол авахыг дотроо хүсч байсан л даа. 2015 онд Архангайн Ч.Ганзориг ах О.Хангайтай тунаж барилдаад ганцхан суйлж хаячхаад начин болоод гүйж байхыг нь хараад их огшиж, баярлаж байсан. Тэр үед “Би ч яагаад болохгүй” гэж толгойд бодогдож байсан минь сая биеллээ оллоо. Б.Бат-Өлзий харцагыг давчихаад орилж байснаа муухан санаж байна. Тэгээд л орчлонгоос тасарчихсан юм шиг байгаа юм. Нэг мэдсэн чинь л багш нартайгаа тэврэлдээд уйлж байсан. Багш нар ч “Ханах болоогүй. Одоо тайвшир, ахиад даваа хүлээж байгаа” гэж хэлж байсан. Би тайван байхыг хичээсэн ч чаддаггүй юм билээ. Олон жил хүсэж мөрөөдсөн цолд хүрсэн болохоор тэр биз. Зургаагийн даваанд цол хүртсэн баярын сэтгэлээ дарж амжилгүй гарч барилдаад найз Д.Цэрэнтогтохыгоо өвдөг шороодуулж харцага болсон. Баянхонгороос хамгийн сүүлд Ж.Чулуунбат ах 2011 онд улсын цол авсан. Өнөө жил Их Богд дэвжээнийхэн одтой наадаж хоёр цолтон төрсөн. Хонгор нутгийнхан маань ч хөл нь газар хүрэхгүй баярласан шиг байна лээ. Баянхонгороос 2006 онд Б.Сэр-Од, Б.Баянжаргал нар хамтдаа начин болсон юм билээ. 12 жилийн дараа би зургаа, Цэрэнтогтох тав давж улсын цолд хүрлээ.

-Их сайн байгаа бөх нэг бол түрүүлдэг. Үгүй бол түрүү бөхөд унадаг гэж үг бий. Та түрүү бөх Н.Батуурь аваргыг дөрвөн хөллүүлээд алдчихсан. Дараад авч болоогүй хэрэг үү?

-Олон барилдаан хийгээд бие хүндэрчихсэн байсан болохоор аваргатай тогтож барилдъя гэж тооцож гарсан. Аварга бид хоёр улсын заан О.Одгэрэлийн удирдлагад хүчний бэлтгэл хамт хийдэг сайн найзууд. Н.Батсуурийн толгойг нэг уургалж аваад хутгах гээд алдчихсан. Би уг нь толгой уургалаад хутгах мэх тэр бүр хийдэггүй л дээ. Наадмын бэлтгэл дээр ганц нэг давтсан нь мэдрэмжээрээ ороод ирсэн. Өндөр даваанд хариуцлага алдсан хэрэг. Түрүүлэх бөхийн аз хийморь нь л өөр юм билээ. Энэ жилийн тухайд Н.Батсуурь надаас илүү сайн бэлтгэгдсэн байна лээ. Аварга Н.Батсуурь, арслан П.Бүрэнтөгс нар миний хүчний бэлтгэлийг базаахад тус дэм болж би чөлөөт бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль зүүж байсан.

-Шинэ харцагаа Баянбулаг сумынхан хүлээж авч хүндэтгэл үзүүлж байсан?

-Тэгсэн, сайхан хүлээж авсан. Спортын төлөө олон жил тууштай хөдөлмөрлөж үзүүлсэн амжилтыг минь үнэлж Баянхонгор аймгийн хөгжилийн төлөө сан “ЛАНД 200” маркийн төмөр хүлэг, “Мөнхийн үсэг” компаниас хоёр байр надад бэлэглэсэн. Энэ баяраа нутгийн иргэдтэйгээ хуваалцаж амьжиргааны түвшин доогуур 90 хүүхдэд хичээлийн иж бүрэн хэрэглэл авч өгсөн. Бөхчүүд бид чинь ард түмнийхээ алга ташилтаас урам зориг авч хөглөгдөж, илүү хурцлагддаг учраас баяраа ард түмэнтэйгээ хуваалцмаар санагдсан хэрэг. Баяр наадмын үеэр гурван насны морь уралдаж, хүчит 64 бөх барилдаж Ж.Чулуунбат ах түрүүлж Увсын Цэ.Мөнхбаяр арслан үзүүрлэсэн. Намайг хүндэтгэж цолны мялаалга наадамд очиж барилдсан найзууддаа их баярласан.

-Наадмын өмнө аймаг, цэргийн цолтнуудын барилдаанд их олон түрүүлсэн. Ийм ч учраас бөх сонирхогч хэн бүхэн Баянхонгорын Н.Золбоо улсын цолд хүрнэ гэж хэлж байсан. Энэ нь танд яаж нөлөөлж байв?

-Наадмын өмнө хүмүүс “аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд дөрвөөс дээш түрүүлсэн бөх тэр жилийнхээ наадмаар сайн барилддаг” гэж ярихыг сонсоод дотроо бэлгэшээж байсан шүү. Увсын Э.Батбаатар харцага, Архангайн Т.Мөнгөнцоож таван удаа түрүүлсэн жилээ улсын харцага болсон байдаг юм билээ. Би зургаа барилдаж дөрөв түрүүлээд мөн л харцага цол хүртлээ. Намайг урамшуулж, дэмжиж байдаг хүмүүсийн итгэл дэвжээн дээр хамт барилддаг болохоор амархан унах эрх надад байхгүй.

-Наадмын өмнөх шөнө нойр тань хүрсэн үү. Аймгийн цолтнууд барилдаан бодоод унтаж чаддаггүй шүү дээ?

-Наадмын бэлтгэлийн гэрт 20 гаруй хоносон болохоор түүндээ дасчихсан байсан даа. Долдугаар сарын 11-нд хоёр давчихаад буцаад бэлтгэл рүүгээ очиж сайхан унтаж амарсан. Хэвтэр солигдоно гэж байдаг болохоор тэр. Өглөө 07:00 цагт сэрээд хөнгөн гүйж биеэ халаагаад цэнгэлдэх рүү ирсэн дээ.

-Бэлтгэлээ “Их богд” дэвжээн дээр хийсэн бил үү?

-“Их богд” дэвжээний хамт олонтойгоо Бугын сангийн аж ахуйд улсын харцага Д.Батболд, улсын начин Ж.Чулуунбат ахын удирдлагад бэлтгэлээ базаасан. Ж.Чулуунбат ах чөлөөт болон үндэсний бөхөөр удаан амжилттай барилдсан болохоор чөлөөт барилдааны суурьтай хүн үндсээр яаж барилдвал амжилт үзүүлэх талаар олон зөвлөгөө өгсөн нь их хэрэг болсон. Багш нар бэлтгэлийг маань ч сайхан тааруулсан байна лээ. Аварга Н.Батсуурьтай хүнд барилдаан хийсний дараа ч их цуцаагүй.

-Наадмын сорилго барилдаанд их сайн барилдаж байгаа харагдсан?

-ЦЕГ-ын “Хүч” спорт хорооноос Сүүжийн ууланд болсон наадмын их сорилго барилдаанд түрүүлж бэлтгэлийнхээ өнгийг засч өгсөн. Нээрээ Зүрххайрхан гэж бидний шүтэн залбирдаг хайрхан бий л дээ. Наадмын өмнө долдугаар сарын 9-ний өглөө галын бөхчүүд нар мандахыг харахаар ууланд гарсан юм. Тэгсэн тэр ууланд их том олон салаа эвэртэй сүрлэг сайхан бугыг би олж харсан. Ах нартаа хэлэхэд “Дүү хийморьтой, сайн байгаа юм байна. Улсын цол авах нь дээ” гэж хэлсэн нь ёсоор боллоо.

-2018 он таны хувьд амжилт бүтээлээр арвин болж байна. Он гараад оролцсон тэмцээн бүртээ л медаль зүүж байсан?

-Их сайхан жил болж байна. Саяхан отгон хүү маань төрлөө, төрийн наадамдаа сайхан барилдаж улсын харцага боллоо. Энэ онд дөрвөн тэмцээнд зодоглосноос УАШТ-д түрүүлж, Азийн аварга шалгаруулах тэмцээн, И.Ярыгиний нэрэмжит “Алтан Гран При”, Буриадын олон улсын тэмцээнээс хүрэл медаль хүртэж дэлхийн чансааг анх удаагаа тэргүүллээ.

-Улсын харцага цол авсан бөхчүүд ихэвчлэн цолоо ахиулаад түрүүлчихээд байдаг?

-Тийм шүү. Сүүлийн жилүүдээд аварга С.Мөнхбат, Н.Батсуурь, арслан Ц.Содномдорж, Э.Оюунболд, Ө.Бат-Орших, Н.Жаргалбаяр гээд бөхчүүд харцага цолоор дамжиж том цолд хүрсэн шүү дээ.

-Таны цаашдын зорилго юу вэ?

-Хамгийн түрүүнд улсын харцага гэж сайхан цолондоо эзэн болж сайн барилдахыг зорьж байна. Цаашдаа үндэсний бөхөөр барилдаж буй залуусын адил төрийн наадамдаа түрүүлэхийг бодож бэлтгэл сургуулилтаа эрчимтэй базаана даа. Мөн чөлөөт бөхөөр ах нарынхаа аваагүй медалийг гүйцээж олимп, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль авмаар байна. Энэ зуур намайг дэмждэг “Мөнхийн үсэг” группийн хамт олон, Баянхонгор аймгийн хөгжлийн төлөө сан, ЦЕГ-ын “Хүч” спорт хорооны нийт бие бүрэлдэхүүнд гүн талархал илэрхийлье. Эрдэм мэдлэгээ харамгүй зааж зөвлөдөг Ж.Дандар, Б.Одгэрэл, Д.Батболд багш нартаа баярлаж явдгаа хэлье.

ОРШИЛ. НОГООБА ДИПЛОМ

Хүнсний ногоог хавар тариалаад, намар хураадаг бол дээд (дэд?) боловсролын дипломыг намар тариад хаврын хаварт хураадаг онцлогтой. Ногоо тэр намраа л ургацаа өгдөг бол зарим дипломын суулгац хэдэн жил өнжих, ерөөсөө ургац өгөхгүй дуусах нь ч бий. Манай тамирчдын дунд “медалийн оосроос атгаад алдсан” хүн дүүрэн байдаг бол иргэдийн дунд “дипломын хавтаснаас чимхээд алдсан” нөхөд бишгүй байдаг нь үүний жишээ. Хүнсний ногоог яаж ийгээд идчихдэг бол дипломыг яагаад ч идэж болохгүй тул жаазанд хийж хадгалахаас өөр замгүй. Эзнээ насаар нь тэжээдэг диплом байхад шор долоолгохгүй байсаар турж үхүүлэх диплом ч бас байна. Хүнсний ногоо өтөх аюултай байхад ихэнх диплом дотор өт ч амь зуух шимгүй байх нь бий. Их ногоотой хүн сайхан амьдрах нь тодорхой байдаг. Харин олон дипломтой атлаа идэх ногоогүй хүн бишгүй бий. Диплом нь хүнсний ногоо шиг муудахгүй сайн талтай боловч ямар ч сайхан жаазанд хийлээ гээд сайжралыг олох нигуургүй сул талтай. Ингээд бодоход хүмүүс “Диплом бол сайхан амьдрахад хэрэг болдоггүй. Гэхдээ дипломтай амьдрах сайхан” гэж үздэг ажээ.

НЭГ. БОЛОВСРОЛ БА ДИПЛОМ

Бидний дэвшил ч гэсэн ер бусын байна. Монгол Улс 1000 хүнд ногдох оюутны тоогоор Америкийг гүйцсэн төдийгүй, дэлхийд тэргүүлж байна. Гэхдээ бид нэг хүнд ногдох малын тоогоор тэднээс түрүүлдэг төдийгүй манай гариг дээр тэргүүлдэг байсан үеийнх шигээ л хоцрогдсон орон хэвээр.

Манай дээд боловсрол ч ер бусын. Төлбөртэй агаад тэтгэлэгтэй. Өнөө “Энэ хүүхнүүд үү” кинон дээр “үсийг засна ч, хусна ч” гэдэг шиг. Оюутан хүн мөнгө төлнө, мөнгө авна ч. Бусад газар иргэн нь боловсролтой болохын хэрээр улс нь хүчирхэгжиж байдаг бол, манайд иргэнээ дипломтой болгох гэж эх орон нь сульдаж байна.

Америкийн оюутнууд сурахын хамт давхар ажиллаж нийгэмдээ баялаг бүтээлцэн төлбөрийн мөнгөө олдог. Харин манай оюутнууд юуныхаас бусад ажлыг ер хийхгүй ба харин ч тэдний автобусаар үнэгүй аялуулах билетийн үнийг төлөх. Хүний хөгжлийн сангаас олгох сургалтын төлбөрийг бий болгох, сар тутмын тэтгэлгийн санг бүрдүүлэхийн тулд бусад татвар төлөгчид илүү ажиллах хэрэгтэй болдог.

ХОЁР. ТЭГШИТГЭЛ БА ЗОЛИОС

Тэгшитгэл бодоход хариу гардаг бол тэгшитгэл явуулахад золиос гарна. Өнөөдөр манайд боловсролын бизнесээс илүү зүгээр л диплом зарах процесс явагдаж байна. Тодруулбал, зарагдах дипломын зах зээлийг нэн аятайхан хуваалцах процесс л голлож байх шив дээ.

Яаж байна гэхээр төрийн мэдлийн их, дээд сургуулиудын төлбөрийн хэмжээг төр тогтоож байна. Төрийн гэхээр МУИС энэ тэр гээд хэдэн сайн дээд сургууль орно. Улсынх учраас сайн байгаа юм биш, эрх биш 70 хүртэл жилийн туршлага, сургалтын баазтай учраас яах аргагүй илүү байгаа юм.

Ингээд харахаар манай улсын ууган дээд сургуулиас эхлээд уржигдар эрхэм хүний байгуулсан дээд сургууль хүртэл төлбөрийн тэгш байдал бий болчихоод байгаа юм. Тэгэхээр Дорж даргын уржигдар байгуулсан дээд сургуульд орох, далан жилийн түүхтэй их сургуульд орох хоёрт ялгаа бага харагдаад ирж байна. Төлбөр нь ойролцоо юм чинь чанар нь ойролцоо л байж таарна. Уул нь шинэхэн байшинтай, шинэхэн багштай шинэ сургуулийн жилийн төлбөр нэг сая байхад Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед байгуулагдаад хөгжиж ирсэн МУИС-ийнх 10 сая байхаар байгаа юм, жамаараа бол. Жамаар нь явуулчих гэхээр Дорж даргын сургууль 200 дугаар байрт орчих гээд байгаа учраас бүгдээрээ 999.999 адил төлбөртэй, цөмөөрөө Монгол Улсын ТОП-200 дээд сургуулийн нэг байх хэрэгтэй болоод байгаа аж. Дээр нь манай нэр хүндтэй тэргүүлэх их, дээд сургуулиудад (мэдээж улсын мэдлийн) элсүүлэх оюутны лимит тогтоогоод мөн л засаг түүнээ хянадаг юм гэсэн. Үүнийг санхүүгийн ижил боломжтой хүүхдүүдийг сайн сургуульд төвлөрүүлэлгүй, Дорж дарга нарын сургууль руу тараах бодлого гэж ярих юм билээ.

Ийм тэгшитгэлийн золиосонд манай дээд боловсролын бизнес нь үнэ цэнэгүй диплом борлуулах зах болоод байна. Үүнийг өөрчлөх амаргүй. Боловсролын сайд ч хүчрэхгүй, учир нь түүний хувь заяаг мэддэг, цаашлаад сайдын хувь заяаг мэддэг хүмүүсийн толгойг хүртэл мэддэг тэр эрхмүүд Монгол Улсын диплом борлуулах сүлжээнд зохих байраа эзэгнэн суудгаас тэр. Нөгөө талаас манай сонгуулийн тогтолцооны гажигтай бас холбоотой. Эрх баригчид боловсролын үнийг хямд байлгасан баатар болон магтагдаж, сонгуулийн оноо цуглуулах сонирхол бас байгаа. Боловсролыг үнэгүйдүүлж байгааг мэдсэн хэрнээ ярихгүй байгаа олон сэхээтэн бий. Тэд нэр олохоо байг гэхэд нэрээ алдаж болохгүй шалтгаанаар амаа хамхиж буй.

Өдгөө хуурамч дипломтой тэмцэнэ л гэж их ярьж байна. Үнэ цэнэгүй диплом, хуурамч диплом хоёрын хооронд хэр зөрүү байдаг юм бол? Харин ч ийм нөхцөлд хуурамч диплом нь татвар төлөгчдөд хохирол багатай, төрд дарамтгүй, цаг хугацаа хождог зэрэг үзүүлэлтээрээ жинхэнээсээ давж байх шиг.

ГУРАВ. МӨРӨӨДЛИЙН ҮЙЛИЙН ҮР: ХОЙТ ТӨРӨЛД БА ХОЙЧ ҮЕД

Монголчууд дээд боловсрол эзэмшиж эхлэх үе хатуу ширүүн дэглэмтэй байлаа. Дээд сургуульд орох боломж амьдралд бараг л ганц тохионо. Уралдаант шалгалтад унасан хүүхэд нийгмийн тустай хөдөлмөр эрхэлж, сахилга томоотой байдлаар гурван жил өнгөрөөсний эцэст уралдаант шалгалтад орох боломж олдох магадлалтай. Ерөөсөө гурван жил болсон л бол шалгалтад ордог юм биш. Орох зөвшөөрөл өөрөө амаргүй олдоно. Эвлэлийн гишүүний манлайллаас эхлээд олон юм нэхэж байж нэг зөвшөөрөл өгвөл өгнө, үгүй бол үгүй. Гэтэл энэ 18-21 нас бол хүний амьдралын хамгийн эгзэгтэй, өөрчлөлттэй үе. Эрчүүл цэрэгт явчихна, гурван жил алба хаагаад ирэхэд олон юм мартагдана, хүүхнүүд хүүхэд гаргана. Тэгс, ингэсгээд амьдралын ариун мөрөөдөл жаргана.

Ядаж л жил өнжөөд шалгалт өгөх боломж байсан болж гэм дажгүй сэхээтэн болох нигууртай олон мянган хүн зөвхөн ариун мөрөөдөлтэйгөө үлджээ.

Тэр үед диплом үнэтэй, диплом бүхий этгээд өндөр рейтингтэй байлаа. Чанартай гэхээсээ илүү, ховордоо л үнэ цэнэтэй байсан болов уу? Намын хоёр жилийн курс төгсгөсөн диплом л гэхэд насны хоол болдог байсан цаг. Сүсэгт хүмүүн энэ төрөлдөө эдлээгүй жаргалаа хойт төрөлдөө амсах гэж наминчлан мөргөдөг шиг дипломоос хоцорсон үеийнхэн ариун мөрөөдлөө үр хүүхдүүддээ эдлүүлэх боломж олдож. Боломж нь ардчилалтай нас чацуу. Тэд дипломгүй хоцорсныхоо хариуг авахаар бослоо. Бүх хүүхдээ дээд боловсролтой болгоно. “Ахиад нэг алхвал хөгшин Европ” гэдэг шиг гүрийж байгаад цааш сургаж магистр болгохоор зориг шулууджээ. Хүүхдүүдээ ажил хийлгэхийн оронд дурын бакалавр, ямар нэгэн магистр болгоод яваа айл дүүрэн. Тэдэнд чанарын тухай ойлголт бага, ердөө л диплом хэрэгтэй. Тэдний үеийнхэнд дипломын чанарын тухай асуудал байсангүй, ховор бараанд чанар яригддаггүй. Диплом бол диплом мөн. Яг л насаараа дарамтанд нь явсан намын үүрийн даргад байсан шиг, намын ажилтны хоёр жилийн сургуулийнх шиг диплом.

Мянга мянган хүний сэтгэлд булшлагдсан ариун мөрөөдөл дээр урган гарсан дипломын эрэлт дээр манай дээд боловсрол ба түүнийг төрөөс удирдан чиглүүлэх менежмэнт урган гарч байна. Эрэлт, нийлүүлт нь зах зээлийн эрүүл үзэгдэл л дээ. Харин түүнд төр оролцоод байгаа болохоор эрүүл биш болчихоод байна. Дэлхий даяар боловсрол үнэ орохын хэрээр манайд хямдраад байна. Манай боловсрол хямд бөгөөд элбэг, үр ашиггүй агаад нийтэд хүртээлтэй. Боловсрол үнэгүйдэж байна даа. Дээд боловсролд дэмжлэг хэрэггүй. Түүнийг мөрөөр нь орхивол өөрөө үнэ цэнэтэй болно. Төр түүнд оролцохоо багасгахын хэрээр дээд боловсрол биеэ дааж, өөрийнхөө үнэ цэнийг тодорхойлно.

ДӨРӨВ. ӨРШӨӨГДСӨН САЛБАР

Бурхан Америкт хайртай гэж үг бий. Ямар ч байсан Бурхан хүүхдэд, ялангуяа бага насны хүүхдэд хайртай нь бол үнэн шиг байна. Өдгөө зуд турхан ба төрийн оролцооноос холуур яваагийн хүчинд мөрөөрөө өсч өндийж яваа зүйл газар бол хувийн ясли, цэцэрлэг, бага, дунд сургууль байна. Манай удирдагчид ба удирдагчдыг удирдагч нар ч энэ салбарыг голоод хаясан биш ёстой тэнгэрийн умдаг атгасан бололтой. (Дашрамд хэлэхэд өнөөгийн ухаалаг томчууд өөрөө гишүүн болсноос өөрийн гишүүнтэй байхыг илүүд үздэг болсон шүү). Хэрвээ тэд маань ийм бизнестэй байсан бол ясли, цэцэрлэгийн төлбөрийн хэмжээг төрөөс тогтоогоод хянаад, улсынхыг өөрийнхтэйгөө тэнцүүлээд сууж байхгүй юу. Гэтэл ингээгүйн ачаар сургуулийн өмнөх ба бага шатны боловсрол жамаараа явах хувьтай болжээ. Өнөөдөр хувийн дунд зэргийн цэцэрлэг сарын 250.000 орчим төгрөгийн төлбөртэй. Жилийн дүнгээрээ МУИС-ийн төлбөрөөс давна. Тэр хэрээрээ орлоготой байж сайн багш, хариуцлагатай ажилчид цуглуулах боломжтой. Тэр хэрээрээ дээд сургуулиас илүү үнэ цэнэ, үнэлэмжтэй. Хэрвээ үнэ хямдыг бодоод хариуцлагагүй, хямдхан ясли, улсын сургуульд хүүхдээ өгнө гэвэл мөн л боломжтой. Залбирах нь: Бурхан минь, мөрөөрөө яваа цэцэрлэг, бага, дунд сургуулийн бизнес төрийн халамжаас холуур болтугай.

ТӨГСГӨЛИЙН ОРОНД. БАГА СУРГУУЛИЙН ДЭЭД БОЛОВСРОЛ

Их, дээд сургуулиуд төлбөрөө үндэслэлгүй нэмэх гэж байсныг нь төрөөс болиулав уу даа. Нарийн яривал үндэстэй хямдрал гэж байхаас үндэслэлтэй үнэ нэмэлт гэж байдаг ч үгүй юм л даа. За энэ ч яахав.

Одоо бидэнд хоёр зам байна. Эхнийх амархан. Боловсролын бизнесийг төрөөс жолоодохоо болих. Тэгвэл ямар ч зардалгүйгээр боловсрол өөрөө өөрийгөө өндийлгөөд ирнэ. Нөгөөх нь нэгэнт жолоодохыг жолоодов, жолоодсон шиг жолоодох. Жолоодсон шиг жолоодох гэвэл бүх ард түмний дипломын эрэлт хэрэгцээг илүү хямд замаар хангах. Манай ард түмэн нэгэнт л дипломтой болж салах, төр нь тэр хүслийг нь хангах нигууртайгаас хойш дунд сургуулийн ахлах ангиудыг дээд сургууль болгох. Болгох биш нэрлэх. Ингээд мянга мянган залуусыг хот руу чирэлгүй, төрөлх сум сууринд нь бакалавр болгож өгөх юм. Дараагийн ээлжинд Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдээр дамжуулан магистрын батламж тараах. Коллежуудад бэлэн зэхээний доктор, профессорын диплом гаргах лиценз өгөх. Харин их, дээд сургуулийн ширээнээс шууд академич төрүүлэх.

Хамгийн гол нь доктор, профессорын хөтөлбөрийг аспирантуудын ирээдүйтэй нягт холбож, хичээлийн сэдвийг: хуульчийн худалдагчийн ёс зүй, хир арилгалтын органик хими, паркетан шалны өнгөлөлгөө зүй, хивс дрожны метариалын эсэргүүцэл, хаягдал объектуудын координатыг зөв тогтоох ба тэдгээрийг богино хугацаанд бага зайд төвлөрүүлэлтийн механик, биеэ үнэлэхээс биеийн хүчин үнэлэхэд шилжих зүй тогтоолын загварчлал, эксэл засварын квант механик зэргээр баяжуулууштай. Мөн шашны сургуулиудад шар тайлах, шар шувтлах хоёрын ялгамжийн зэрэг мэтийг хэлдэг байхад ч илүүдэхгүй мэт ээ.

2011.08.24