Month: July 2018

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Цэнгэлтэй ярилцлаа.

-Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд хусан ойг шатааж утаагүй түлш үйлдвэрлэх гэж байгаа тухай мэдээлэл байна. Энэ талаар та эхлээд тайлбар өгөхгүй юу?

-Барууны орнуудад ургац нь удааширсан хусан ойг тусгай зориулалтын түлш бэлтгэхэд ашигладаг туршлага байдаг. Учир нь хусны нүүрс нь утаа гаргадаггүй, агаар бохирдуулдаггүй онцлогтой. Германы ийм сургалт манай улсад хэрэгжиж байгаа. Одоогийн байдлаар хусан ойгоос утаагүй түлш үйлдвэрлэх зөвшөөрөл огт өгөөгүй. Түүнийг хэрэгжүүлье гэсэн аж ахуйн нэгж ч байхгүй гэдгийг хэлье. -Та наадмын өмнөхөн олон улсын хуралд яамаа төлөөлж оролцсон. Уг хурлын үр өгөөж нь манай улсад хэрхэн тусах вэ? -Бахиран улсад болсон ЮНЕСКО-гийн 42 дахь хуралд 190 гаруй орон оролцсон. Манай улсын хувьд гол оролцох асуудал нь Байгал нуурын асуудлыг цогцоор нь тавигдах урьдчилсан төлөвлөгөөтэй байсан учраас бид сүрхий төлөөллийг оролцуулсан. Ингээд хурлаар Байгал нуурын асуудал портоколь маягаар тэмдэглээд өнгөрүүлэх маягаар оролцсон. Тодруулбал өмнө нь ЮНЕСКО-гийн 39, 40, 41 дүгээр хуралдаануудаар “Байгаль нуур, түүнд цутгаж байгаа гол мөрнүүдийн биологийн болоод олон янз байдлын судалгаа, дүн шинжилгээг хэлэлцэж, дүгнэнэ үү” гэсэн үүрэг даалгавар гарч байсан. Тэр дагуу манай улсын хувьд эрдэмтдийн хоёр баг гаргаж ажиллаж байгаа. Хилийн орчмын хэлэлцээрийнхээ хүрээнд мэргэжлийн улсуудыг оролцуулсан хэд хэдэн томоохон уулзалт зөвлөгөөнүүд хийгдсэн. Мөн Эгийн гол, Шүрэнгийн гол, Орхоны гол дээр Монгол Улсын барьж байгуулах барилга байгууламжид орон нутгийн улсуудын санал санаачилгыг авч, 16 хэлэлцүүлэг, ярилцлага авч явуулсан нь Дэлхийн банкны шаардлагад нийцсэн гэж үзэж байгаа. Түүн дээр мэдээж зохион байгуулалттай эсэргүүцэл байсан ч гэсэн нутгийн иргэдийн санал ямар байдаг, цаашид яаж авч хэрэгжүүлбэл зүйтэй вэ гэдэг асуудлыг ярьж, уг төслийнхөө болох процесс, цаашид хийх ажлынхаа хүрээнд мэргэжлийн улсууд яриад явсан ийм ажил байгаа юм. Ер нь ОХУ-ын эрдэмтэд хамгаалалтын, станцын юм уу тохируулгатай далан барих нь зарчмын хувьд тохирч байна гэсэн ойлголттой байгаа. Энэ талаар манай яам сая Бахиран хотод болсон хурлын үеэр ОХУ-тай хамтарч ажиллаж байгаа талаараа, цаашид биологийн олон янз байдал, сөрөг нөлөө байна уу гэдэгт ирэх аравдугаар сард дуусгавар болгохоор талууд хамтран ажиллаж байгаагааг ярьж, олон улсын хороодын талархлыг хүлээсэн. ОХУ-ын даргалж ирсэн улсууд Монголын талд баяр хүргэсэн.

– Эгийн голын усан цахилгаан станц бол том бүтээн байгуулалт. Гэтэл ажил удаашралтай байгаагийн гол шалтгаан нь Байгаль нуурт сөрөг нөлөөтэй гэсэн мэдээллээс болж Оросын талын том эсэргүүцэлтэй тулгарсаар ирсэн. Ойлголтын зөрүүгээ цэгцэлж чаджээ?

-ОХУ-ын эрдэмтдийг газар дээр нь аваачиж үзүүлсэн. Монголын талд юу ч баригдаагүй байгаа. Гэтэл ташаа буруу мэдээллийг“Хил, ус хязгааргүй” хэмээх ТББ олон улсын хурал дээр өмнө нь өгч байжээ. Монгол Улсыг гүт гэсэн шинж чанартай мэдээ, мэдээллийг сошиалд тавьсны үндсэн дээр ОХУ эсэргүүцэж эхэлсэн. Энэ хүрээнд Хятадын усны дэд сайдыг миний бие энэ гурван сав газарт аваачиж үзүүлсэн. Усны мэргэжилтэй 60-аад хүн дагалдан явсан. Гол мөрөн дээр цахилгаан станц, далан барихад байгальд ямар ч сөрөг нөлөөгүй юм байна гэсэн зөв ойлголттой болсон. Эгийн гол төслийг Оросын тал хүчтэй эсэргүүцэх болсон шалтгаан бол ердөө буруу мэдээлэл цаца гдаж, улс төржилт орсонтой холбоотой. Үнэн хэрэгтээ бодит байдлыг газар нь дээр нь дагуулж очиж танилцуулсны үр дүнд асуудлыг нааштай шийдсэн. Одоо ОХУ-ын эсэргүүцэл багассан. Учир нь өөрсдөд нь хэрэгтэй ажил юм гэдгийг мэдэж байгаа. Оросын талын эрдэмтэд бүгд ингэж хэлсэн. Тэр байтугай ерөнхийлөгч В.Путин сжтгүүлд өгсөн ярилцлагадаа “Эгийн гол Байгаль нуурт онцгой нөлөө үзүүлэхээгүй байгаа бол эрдэмтэд үүн дээр маргаан гаргах шаардлага юу байгаа юм бэ” гэсэн байгаа юм. Мөн Эрхүү мужийн амбан захирагч хүртэл Эгийн голыг том асуудал биш гэсэн. Ерөнхийдөө хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд нэг ойлголтттой болсон. Харин хэсэг бүлэг, санхүүжилт авсан хүмүүс түмэнд буруу мэдээлэл өгч, сенсацилж байгаа нь харамсалтай.

-Ер нь бол Эгийн голын усан цахилгаан станцын ажил саадгүй явагдах зам засагдчихлаа гэж ойлгож болох уу?

-Аравдугаар сард бид хилийн усныхаа бүрэн эрхт х урды г хий х г эж байна. Дараа нь Москва хотноо эрдэмтдийнхэээцсийнтайланг ярина. Нохойн дуу ойртож байна гэж хэлж болно.

-Гурван улсын аялал жуулчлалын сайд нарын уулзалт саяхан манай улсад зохион байгуулагдлаа. Хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд ямар гарц шийдлүүд байгаа вэ?

-Жилд ойр ойрхон гурван улсын аялал жуулчлалын сайд нарын уулзалт болжбайна. Түрүү жил Улаан-Үд хотноо болсон энэ хуралд Оросын аялал жуулчлалын агентлаг, Хятадын аялал жуулчлалын сайд, Монголын талаас миний бие оролцсон. Уулзалтын гол баримт бичиг нь гаалийн болоод хилийн дамжин нэвтрүүлэлтийн замыг либералчилъя гэж байгаа юм. Аялал жуулчлалын групп явдаг юм бол удаан шалгах, хүнд суртал гаргах, машиныг оруулахгүй байх зэрэг нөхцөлүүд гэх зэрэг харилцан солилцох асуудлыг шийдье гэсэн. Тэр хүрээнд Хятадын талаас 100 гаруй машинтай хүн Улаан-Үд рүү ороод буцаж явдаг үзүүлбэр маягийн аялал явагдвал зөв зүйтэй гэдэг асуудал шийдэгдсэн.Өнөөдөр үүнийг бататгаад, хил орчмын аялалыг хөгжүүлэхийн тулд заавал виз авч чирэгдэл үүсгээд хэрэггүй. Гадаад хэргийн яамтайгаа бид ярьж байгаад тухайн 3-4 хоног аялах хүмүүст албан хуудас маягт өгч хурдавчлах, тухайн орон нутаг руугаа ороод түүхийн соёлыг үзээд буцдаг ийм аяллыг хөгжүүлье гэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн хил гаалийн асуудлаа эрчимжүүлэх либералчилах тал дээр ач холбогдол өгсөн. Дараа жилийн гурван улсын уулзалтаар хичнээн жуулчин ирэв, яаж түргэн шуурхай үйлчлэв гэдгээ дүгнэх учиртай.

-Манай улс нэг сая жуулчин авна гэсэн том зорилготой. Эхний ээлжинд жорлонгийнхоо асуудлыг шийдэж чадвал энэ тоонд хүрэхэд ойртоно. Гадаад, дотоодын аялагчдын хамгийн ихээр очдог Хорго, Хөвсгөл нуур зэрэгт жорлон хомс, байгаль орчин бохирдож, жуулчдын тав тухыг алдагдуулдаг тал бий. Ер нь ийм аж ахуйн шинжтэй ажлыг орон нутаг хариуцаад хийж болдоггүй юм уу. Эсвэл яам хариуцах ёстой юу?

-Аймаг болгон аялал жуулчлалын газартай. Гэтэл тухайн аймгийн аялал жуулчлалын бодлогод тусгаха суудал нь ч амлалттай санагдаад байгаа юм. Хөвсгөл бол хамгийн их хөл хөдөлгөөнтэй газар болсон. Тэнд Азийн хөгжлийн банкны томоохон төсөл хэрэгжүүлээд явж байгаа. Энэ хүрээнд нуурын эрэг, зам дагуу боловсонжорлонгуудын хийсэн. Харамсалтай нь орон нутаг нь тэдгээрийг түгжчихээд ажиллуулаагүй байгаа юм. Тэндорон нутгийнхаа иргэнийг ажиллуулж, олсон орлогоосоо цалинжуулж болно шүү дээ. Энд зохион байгуулалтын ажил тун хангалтгүй байна. Ирэх наймдугаар сарын 15 гэхэд манай яам, Зам тээврийн хө гжлийн яам, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газартай хамтарсан ажлын хэсэг тэнд очиж нөхцөл байдалтай танилцана. Яам бол бодлогоо гаргаад л явна шүү дээ. Түүнээс асуудал болгоныг очиж хянаад, зогсоод байна гэж байхгүй. Аялагчдад сэтгэл ханамжтай үйлчилгээг үзүүлэх ёстой.

-Таван ханатай гэр бариад л дотор нь хэдэн модон ор эгнүүлчихээд аялал жуулчлал эрхэлж байна гэдэг л дээ. Аялал жуулчлалын салбарт стандарт гэж байна уу?

-Манайхан нэгнийхээ санаачилж, сэдсэн ажлыг хуулбарлаж, татаж унагаагаад байдаг. Жишээлбэл, нэг нь таван тэмээгээр иргэдэд үйлчилж байвал маргааш нь түүний хажууд өөр нэгэн хэдэн тэмээтэй хүрээд ирдэг. Уг нь бодлогоор орон нутаг квот тогтоогоод өгчих хэрэгтэй. Энэ аманд ерөөсөө тэмээгээрээ эднийх үйлчилнэ. Харин танайх үхэр тэргээр үйлчил. Дараагийн айл нь хониороо ч гэдэг юм уу бодлогоо зөв гаргаад ажиллаач гэхээр ерөөсөө тоодоггүй. Эдийн засгийн хөшүүрэг нь бага болохоор энэ үйлчилгээнүүд олигтой хөгжиж чадахгүй байгаа юм. Монголчуудын хоорондоо бие биеэ унагах ажлыг сүүлийн 20 жилд харж байна. Уг нь аялал жуулчлалын орон нутгийн газар хуваарилаад явбал мэдэгдэхүйц орлоготой болно. Зохион байгуулалт муутай бие биеэ унагадаг байдлаас болж аялал жуулчлалын салбар зогсонги байгаад байна. Томоохон компаниуд бол хүчээр бүтээн байгуулалт хийж, зах зээлийнхээ зарчмаар дийлээд явна л даа.

-Туул голын эрэг дагуух газрыг аялал зугаалгын бүс болгож хөгжүүлнэ гэсэн санаачилга гарсан. Энэ тал дээр ямар ажлууд хийж байна вэ?

-Баянзүрхийн гүүрнээс Алтанбулагийн гүүр хүртэл Туул голыг аялал жуулчлалын том бүс болгоё гээд Хятадын засгийн газрын зээлийн хүрээнд 60 сая ам.долларын хөрөнгө тавиулчихаад байгаа. Тэр мөнгө Сангийн яамны мэдэлд байгаа болохоор энэ төслийг тус яам хэрэгжүүлэх маягтай болчихоод байгаа. Уг нь бодлогын хувьд Сангийн яам санхүүжүүлэлтээ хийгээд, манай яам н ь бодло гоо гаргаад явах ёстой. Гэтэл энэ мэтчилэн төрийн ажил хэдэн яамдын дунд хийгдээд байгаа. Тиймээс Монгол Улсын маань хөгжил явахгүй байна.

–-Зайсангийн бурхантай хөшөөний урдталын газарт барилга байгууламж барих гэж байсан иргэний зөвшөөрлийг цуцалсан. Тэгтэл Д.Оюунхорол сайдын үед эрхийг нь цуцалсан “Зүүн баян рефайнер” гэдэг компани үйл ажиллагаагаа явуулсаар байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

– Хятадын 60 сая ам.долларын санхүүжилтийн хүрээнд аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бүсэд энэ компани орчихсон учраас эрхийг нь цуцалсан байгаа. Гэтэл тэд сайдын эрх хэмжээг уландаа гишгэж байна. Төр хүчгүй болчихсон юм уу. Төрөө дээдлэхгүй бол улс яажхөгжих юм бэ. Д.Оюунхорол сайдын үед цуцалсан шийдвэрийг эсэргүүцэж тэр нөхдүүдэд хүчээр бариад байна. Манай дэд сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг буулгах арга хэмжээг ч авсан. Харин мэргэжлийн хяналт нь хөдөлж өгдөггүй. Улаан цагаан боломжгүй гээд байхад тэдний талд ордог. Төрийн зарим түшмэдүүдийн үл ойлголцол энэ асуудал дээр тод харагдаж байна л даа. УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороо нь хүртэл шахаад байдаг. Хууль хүчний байгууллага нь хамгаалаад байх юм. Сайдын цуцалсан шийдвэрийг мөнгөтэй хүмүүс ингээд хүчээр зөрчөөд явж байдаг. Хууль журам ч гэж үйлчилдэггүй асуудал Монгол Улсад нүүрлээд байна л даа. Бурхантай хөшөөний өмнөх талбайн хувьд бид газар өгөөгүй байхад барих гээд зүтгээд байдаг. Бид бариулахгүй гэсэн байр суурин дээр хэвээр байгаа.

– Архангайн Цэнхэр суманд алт олборлож байгаа компани Орхон гол улаанаар нь эргүүллээ гэх мэдээлэл цацагдаж байна. Энэ асуудалд яам хэрхэн анхаарал хандуулж байгаа вэ?

-Бид газар дээр нь очоод үйл ажиллагааг нь хаалаа гээд лацдаад явдаг. Даваа давангуут л ажлаа хийгээд эхэлдэг. Орон нутгийн төрийн байгууллагууд ажиллаад хүч хүрдэггүй. Удаа дараа шаардлага тавиад биелүүлдэггүй. Нөхөн сэргээлт хийхгүй, гол мөрөн бохирдуулж байгаа учраас хааж өгнө үү гээд бид уул уурхайн яаманд бичгээ өгч байгаа.

-Заамарын хөндий там боллоо л гэх юм. Нөхөн сэргээлт хийж болдоггүй юм уу?

-Заамар орчмын байгаль орчин дэндүү сүйдсэн. Борооны усанд хонхор нүхнүүд нь дүүрч мал хунар орж эндэж байна. Машинтай хүмүүс ч орж суудаг болсон. Энд хүмүүс газрыг нь нөхөн сэргээе гэдэг эрх их авдаг болж. Гэтэл нөхөн сэргээх нэрээр ухаж, төнхөөд ашиг авдаг байгууллагууд бий болчихоод байна л даа. Уул уурхайн яам тэрийг дор бүр нь зохицуулж, мэргэжлийн улсуудаа явуулж зогсоох шаардлагатай. Манайх бол нарийвчилсан үнэлгээ хийдэг л газар шүү дээ. Манайх бол тэнд нарийвчилсан үнэлгээ хийж өгөхгүй байхад л хүмүүс очоод ухаад байх юм.

-Ер нь манай улс газрын доорх баялаг ихтэй. Уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай орон.

-Манай яамны хувьд хааж боож, ажлыг удаашруулж, улсын төсөвт мөнгө орохыг хаагаад байгаа юм биш ээ. Яг зөв нөхөн сэргээлт хийж, технологийн дагуу олборлох газраа олборлож, стандартын дагуу ажилладаг улсуудыг зөвшөөрч байгаа. Харин байгаль орчин сүйтгэдэг танхай балмад хүмүүст төрийн төмөр нүүр үзүүлэх шаардлагатай.

-Ингэхэд таныг уяач хүний хувьд ард түмэн ихэд хүндэлдэг. Саяын наадмаар таны хурдан буянууд хэр зэрэг өнгөтэй давхив?

– Сүүлийн хоёр ажил давхцаад морио уяж чадсангүй. Харин Булганы 80 жилийн ойдоо ганц хоёр юм бодож байгаа. Аймгийн ойгоор саарал азарганыхаа хөшөөг босгоно. Моринд дуртай адуучин хүний хүүхэд л дээ, би. Ирэх жилээс морьдоо сайхан уяна гэж бодож байгаа.

-Захиалагч нь олдоогүй хэрэгт хүмүүсийг “Захиалгаар” гэсэн зүйл ангиар яллаж гэмгүй хэдэн хүнийг хорьж, тамлаж байгаа юм биш үү!-

С. Зориг агсныг хөнөөсөн аймшигт аллагыг мартагнуулах үйл ажиллагаа дээд түвшинд явагдаж байх шиг байна. Тиймээс эргэж нэг санацгаая. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар гарч ирэнгүүтээ, Хууль зүй дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдоржийн гол хүчин зүтгэлээр Тагнуулын ерөнхий газрын дарга Б.Хурцыг өөрчилсөн. Ард түмэн алга ташин хүлээж авсан ч, хоёр намын цөөн хэдэн хүний “Шаргуу зүтгэлээр” Б.Хурцыг БНСУ–д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар дэвшүүлээд явуулчихна билээ. Та нар ажигласан байх.Б.Хурц УИХ-ын чуулган дээр “Цааш нь ярих уу, байх уу?” гээд гишүүдийн анхаарлыг татаад байсныг! Тэнд байсан “яриулах юмтай” хүмүүс үхтлээ айсан байх. Яарч сандран чуулганаа завсарлуулаад, бараг л тэр шөнөд нь Солонгос руу гаргаж санаа нь амрах шиг болсон. Б.Хурцын оронд Тагнуулын Ерөнхий газрын даргаар Д.Гэрэл гэж хүн томилогдсон. Би хувьдаа энэ хүнийг дотроо дэмжиж байлаа. Манай нэртэй шударга сэтгүүлчийн хүргэн, дипломат ажилд нүд тайлж, худал үнэн хоёрыг дэнслэхтэй болсон хүн гэж итгэснийх. Ажил авснаас нь хойш олон сар өнгөрлөө. Өнөөх итгэсэн итгэл маань ч алдарлаа. Ганц би биш, монголчууд цөхөрч байх шиг байна. Олон түмэн: “Энэ Д.Гэрэл чинь Б.Хурцаасаа дээрдсэнгүй. Нэмэгдэхүүний байрыг сольсноос нийлбэрийн чанар хувирахгүй гэгч л боллоо” хэмээн ам султай байцгаана. С.Зоригийг хөнөөсөн аймшигт аллагын мөрдөн шалгалт, хууль бус шүүх хурал, хэргийн захиалагчийг илрүүлэх арга хэмжээ авах тал дээр ухарсан уу гэхээс, урагшаа ахисангүй. Харин ч, ажилтнуудаа явуулж “Энэ хэргийн талаар ам нээж болохгүй. Ямар нэг мэдээлэл өгч болохгүй” гээд ар гэрийнхэн болон гэрчүүдээр гарын үсэг зуруулж байгаа сураг байна. Нэг үгээр хэлбэл, энэ хэргийн жинхэнэ захиалагч, алуурчдыг төөрөгдүүлэх гэсэн хориод жилийн үйл ажиллагаа үргэлжилж эхлэв бололтой. Энэ цуст аллагын захиалагчийг олох гэж байгаа, олно, нийтэд мэдээлнэ гэж биднийхээ тархийг мөн ч олон жил угаасан даа. Бараг л, энэ муу бөндгөрийг яснаас нь гаргаад угааж байгааг ард түмэн мартахгүй. Харин болиод, С.Зоригийн аллагын захиалагчийг олж илрүүлэх талаар хүчтэй дуугарч байгаа, Монголын шударга үнэний дуу хоолой болсон Ж.Батзандан, Л.Болд, Ц.Нямдорж нарыг шалгуулахаар нөгөө мафийнхан чинь хашхиралдаж байх юм. Хачин ч хорвоо юм даа?! Сүүлийн үед алуурчин хэмээн ял тулгагдаад байгаа Б.Содномдаржаа гяндангаас, энэ аллагын цорын ганц амьд гэрч Б.Булган гэрээсээ үнэнийг өчсөн захидал бичиж, яллагдагч Т.Чимгээ ээж дүү хоёроороо дамжуулан үгээ нийтэд хүргэлээ. “Хүү нь хэзээ ч энэ худалч хуулийн өмнө бөхийхгүй. Намайг бөхийнө гэж бодож байгаа бол эндүүрэл” хэмээн, сонины гурван нүүр дамжуулан бичсэн Б.Содномдаржаагийн захидал бол олон зүйлийг хэлж өгсөн. Монголд үнэн л гэж байдаг бол энэ л үнэн гэж би бодож яваа хүн. С.Зоригийг хамтарч хөнөөсөн гээд, хөхүүл хүүхэн, малчин залуу хоёрыг тагнуулынханд барьж өгсөн рецетив гэмт хэрэгтэн Амгаланбаатарын яриа энд бий. Нэмж чимэлгүй авъя”… Тэр өдөр 201 8оны 1 сарын 25–ны өдөр. Би өрөөндөө ороод байж байтал (Содномдаржаа) Амгаланбаатар надад таны хүүхдүүдийн дууг би гурав хоног сонслоо. Дүү нь маш олон хүнийг гомдоож уйлуулж, маш муухай хорон санаа гаргасан. Засдаггүй алдаа гэж байхгүй. Миний зүрх сэтгэл яг одооноос санаа сэтгэл маань цав цагаан болсон шүү…” гэж ярьсан байгаа. Энэ чинь, би таныг гүжирдэж хилс хэрэгт холбогдуулчихсан юм шүү гэж үнэнээ өчсөн шударга өчил биш гэж үү?! Аль ч хүнд уярах хайлах цаг мөч гэж бий. Амгаланбаатар маань гяндангийн гадаа шуугилдаж байгаа Б.Содномдаржаагийн хүүхдүүдийн дуунд уяраад үнэнээ хэлчихлээ гэж бодож байгаа. Би та нарыг хилс хэрэгт гүтгэсэн юм шүү гэдгийг үүнээс өөрөөр яаж ойлгуулах билээ дээ. Малчин Б.Содномдаржаа захиандаа шоронгийн амьдрал, хэрэг хүлээлгэхийн төлөө тагнуул, прокурорынхон өмгөөлөгчтэй нь нийлээд яаж тамлан зовоосныг энгийн үгээр, нүдэнд харагдтал бичсэн байна билээ. Тагнуулын ерөнхий газрын дөрвөн байцаагч, хоёр прокурор, өөрийнхөө өмгөөлөгч эмэгтэйг нэртэй устай нь, өдөр сар, орчин нөхцөлтэй нь тов тодорхой бичсэн байна. Тэрээр захиандаа: “… Гяндангийн хоол хүн идэх арга байхгүй, харанхуй, хааш хаашаа 2 м газар, цонх байхгүй өрөөнд хүн оруулж худлаа сэтгэл санааны дарамт шахалт хийх, өрөөнд хүн оруулж өөдөөс нь дайр гэж ятгах, хажуугийн өрөөнд хүн оруулж худлаа сэтгэл санааны дарамт хийх, эхнэр маань төрөөгүй байхад эхнэр чинь төрсөн, энэ хүмүүсийг хэлчихээд эхнэр хүүхдэдээ оч гэхчлэн янз янзын сэтгэл санааны болон бие эрүүл мэндээр хорлох ажиллагаа маш их явуулдаг юм байна даа гэж яс махандаа шингэтэл дотроо бодож суудаг юм даа…” гэж бичсэн байна билээ. За яахав, тагнуулынханд тийм гүйцэтгэх ажиллагаа байдаг юм гэж бодъё! Өмгөөлөгч эмэгтэй нь яагаад мөрдөн байцаагч прокуроруудын талд үйлчлээд байдаг юм. Үүний л учрыг олохгүй, хүмүүс гайхаад байгаа юм. Хөлс мөнгийг нь авсан өмгөөлөгч, тэр тусмаа эмэгтэй, эх хүн шүү дээ. Б.Содномдаржаа захидалдаа:” . . . Манай өмгөөлөгч энэ хүмүүстэй анхнаасаа үгсэн нийлээгүй бол би аль хэдийн та бүгдийнхээ дэргэд очоод хөдөлмөр хийж, хөлсөө гаргаж, тэр хөлснийхөө дуслаар талхаа олоод хүүхдүүдээ тэжээгээд явах байв…” гэж бичсэнийг уншаад дотор харанхуйлах шиг болж билээ. Өнөөдөр эдний ар гэр ямар хүнд нөхцөлд байгаа гээ. Аав нь саяхан өрөөсөн нүдээ авахуулаад, нөгөө нүдээрээ арай чамай мөрөө харж яваа. “Энэ муу нүдээрээ хүүгээ суллагдаад ирэхийг хараад үхэх юмсан” гээд уйлж байна билээ. Ээж нь нойр булчирхайн архаг хүнд өвчтэй, даралт ихтэй үе үе харвалт өгөх гэж сандаргадаг гэсэн. Х о р и г д о ж б а й г а а Т.Чимгээгийнхнийг би сайн мэдэх юм. Яагаад гэвэл бид Дорноговь аймаг, нэг нутаг, Чимгээгийн аав Төмөрхүрд бид хоёр аймгийн сургуульд ганц хоёр ангийн зөрөөтэй суралцаж байсан. Төмөрхүрд маань сургуулиа төгсгөөд хуульч мэргэжил эзэмшсэн, аймгийн шүүх прокурорт хариуцлагатай алба хашиж байгаад таалал төгссөн. Шударга үнэнчээрээ нэрд гарсан хуульч байсан даа. Чимгээг шоронд орсноос хойш эднийх гэдэг айл ёстой л “сүйрсэндээ”. Т.Чимгээг өвөр дээрээ эрхлүүлж өсгөсөн эмээ ээж нь таалал төгссөн. Чимгээгийн том охин автын ослоор нас барсан. Энэ ослоор машинд явсан бүх хүн эсэн мэнд гарахад ганцхан, Чимгээгийн охин л нас барсан байдаг. Ээж нь бол их л хардаж, харамсаж байдаг юм билээ. Чимгээ, шоронгийн амьдрал, өөрийн бодол санаагаа захидлаар бичих гэсэн чинь хорих ангийн эрх мэдэлтнүүд нь хориглоод бичүүлээгүй гэсэн. Яагаад болдоггүй юм бол?! Өнөөх Монголын хөрөнгийг хувааж идэцгээсэн Ерөнхий сайд нар дарга даамлууд чинь шоронгийн хаалга татмагцаа л захиа бичээд, эмнэлэгт хэд хоног хэвтээд гарцгаадаг биз дээ. Нэг муу ядарсан эмэгтэй болохоор л захиа ч бичиж болдоггүй хачин хорвоо шүү. Т.Чимгээгийн ярьсныг ээж дүү хоёр нь тогтоож ирээд, сонинд ярилцлага өгсөн. Та нар түүнийг уншаа л биз. Цагаан сүүгээ гоожуулсан, хөхүүл эмэгтэй хүнийг яаж дарамталж доромжилсон гээ. Тэр тагнуул,прокурорынхон чинь аавтай, ээжтэй, ханьтай ижилтэй л хүмүүс байдаг байх. XXI зууны ардчилсан Монголд, эмэгтэй хүнийг тэгж тарчилган зовооно гэхэд сэтгэлд багтамгүй л байгаа юм даа. Т.Чимгээгийн ээж Ц.Марууш охиныхоо тухай ярихдаа: “… Төв аймгийн хориход, эхлээд найман сар подвалийн хонгилд ганцааранг нь хорьсон гэсэн. Өрөөнийх нь таазны 4 буланд аалзны шүлс хэрсэн, булан нь онгорхой, хаалганых нь доогуур зайтай, цементэн шалтай, дээр нь гишгэхэд шороо пургисан, хана нь хөгцтэй, чийг даасан, өдөр шөнө болж байгаа нь мэдэгдэхгүй, хонгилын өрөөнд, гадна орчинд юу болоод байгааг мэдэхгүй, балай хүн шиг болгочихсон гэдэг. Тэгэхэд нөгөө, хүн мөчилж алаад хоригдож байгаа Амгаланбаатар коридороор хорихын атаман шиг явдаг байсан гэх юм билээ. Тэхдээ “Хорин таван жилийн ялтай ялтанд шээх газар байна уу” гэж хашхичин, Чимгээгийн камерын онгорхой нүхээр хараад: чи муу энд байгаа юмуу” гэж заналхийлсэн гэдэг. Тэгээд ч зогсоогүй маргааш нь шөнийн 03 цагт камер онгойлгон орж ирээд 10-15 минут хэл амаар доромжилж, хэргээ хүлээ гэж дарамталж байгаад явсан гэдэг…Анх хоригдохдоо өмсөж ирсэн хувцсыг нь сар гаруй солиулаагүй, бие засах 00–ын цаас, ариун цэврийн хэрэгсэл байхгүй, өрөөндөө тавьсан хувиндаа бие засаад тэр муухай үнэртэйгээ холилдоод байдаг байсан юм билээ. Арга ядахдаа өгсөн хар цайгаар нь дотуур хувцсаа угааж өмсдөг байсан гэсэн…”гэж Ц.Марууш ярина билээ. Өнөөдөр хорих анги болгон иймгүй л дээ. Төв аймгийн мөрдөнгийн тэр подваль бол тагнуул, прокурорынхны зориуд бэлтгэсэн газар байх. Ц.Маруушийн ярилцлага дотор нэг ноцтой зүйл бий. ….Охин минь бас нэг сонин баримт ярьсан.Сэжигтнүүдийг аллага үйлдэхийнхээ өмнө нэг буудалд байрлаж байсан гэдэг. Тэр буудлын эзэн нь шүүх хурал дээр мэдүүлэхдээ, би буудлаа уг хэрэг явдал үйлдэгдсэн 1998 оноос хойш, 2002 оны үед нээгээд орлого муу байсан учир удаан ажиллаагүй хаасан гэсэн байгаа юм…! гэж Ц.Марууш ярилцлагадаа дурдаж билээ. Нөгөөх тагнуул,прокурор, шүүхийнхний шүүх хурал дээр нотлох баримтаар хөдөлшгүй тогтоогдсон” гээд байгаа нь иймэрхүү л юм билээ. Т.Чимгээгийн бие их муудсан, эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлье гэхээр хэвтүүлэхгүй байгаа гэсэн. Гэтэл Ерөнхий сайд нар, дарга даамлуудыг болохоор хүссэн цагт нь аль тохь тухтай эмнэлгүүдэд хэвтүүлж эмчилж сувилаад гаргадаг нь сонин байна. Монголын хууль, төрийн мафийн үйлчлэл гэдэг энэ яриангүй мөн биз дээ?! Миний өмнө аймшигт аллагын цорын ганц амьд гэрч Б.Булганы захиаг хэвлэсэн сонин байна.Б.Булган маань захидлаараа хориод жил төөрөлдүүлсэн энэ хэргийн хэд хэдэн учиг сэжүүрийг тайлж өгчээ. Гол нь “Энэ хоригдож байгаа хүмүүс алуурчид биш” гэж хэлсээр өөрөө арван сар хоригдсон гэнэ. С.Зоригийг хөнөөсөн аллага, түүнийг мөрдсөн, шалтгаан, хянасан, шүүх ажиллагааг ердөө энэ ганц өгүүлбэрээр тайлчихаж байгаа юм бишүү. Алуурчны үгээр хүмүүсийг сэжиглэж, баривчилж, ял тулгаж болдог юм бол, хэргийн газрын цорын ганц амьд гэрчийн үгээр энэ хөхүүл хүүхэн, малчин залуу хоёрыг сулалчихаж болмоор санагдаж байгаа юм. Сүүлийн үед С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн хэргийн үнэн мөнийг олох гэсэн, захиалагчийг илрүүлэх гэсэн шударга хүмүүсийг заналхийлэх, өөтүүлж шалгах, сүрдүүлж дарамтлах явдал илт ажиглагдах боллоо. Арай, жинхэнэ захиалагч алуурчид нь хуулийнханд нөлөөлөөд, буруу тийш нь хөтлөөд байгаа биш байгаа даа. Олон түмэн бол “Монголын мафи С.Зоригийн хэргийг дарж авахын тулд хамаг бузар аргаа хэрэглэж байна”.”Гэмгүй хүмүүсийг шоронд үхүүлээд хэргийг хаана”.“Захиалагчаар нь нас барсан юмуу, харьд гарсан хэн нэгнийг тодруулаад зүйл дуусгана” хэмээн шивнэлдсээр байна. Олон улсын парламентын холбоо (ОУПХ) манай эрхэм дээдсээс илүү энэ хэрэгт санаа зовж байгаа. Ажлын хэсгээ түрүү нэг удаа ирүүлсэн. Өнөө намар бүр илүү хүчтэй бүрэлдэхүүн ирэх юм гэсэн. Түрүүчийн ажлын хэсгийн танилцуулгаас үзвэл манайхан нээлттэй, ойголмжтой, бүх асуултад нь хариулт өгсөн байдлаар ажлын хэсгийг хангалттай ажиллах нөхцөлөөр хангаж чадаагүй юм байна билээ. Тэгээд ОУПХ С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор дахин ажлын хэсэг ажиллуулаад намрын чуулганаараа хэлэлцэнэ гэсэн. ОУПХ санаа зовж манайхны хийх ажлыг хийгээд байхад манай эрх баригчдын байгаа царайг! УИХ–ын дэргэд ажлын хэсэг, түр хороо байгууллаа гэсэн, таг чиг. Юу хийж байдаг юм бүү мэд. Уул нь УИХ гэдэг чинь ард түмний сонголтын байгууллага. Ард түмэндээ ил тод байх ёстой газар. С.Зоригийг хөнөөсөн аймшигт хэргийн талаар ард түмэндээ мэдээлж байхад буруудах зүйл байхгүй. Харин би бодохдоо ажлын хэсэг, түр хорооны удирдлагуудыг ил далд байнгын дарамтанд байлгаж байгаа юм бол уу гэж боддог. ОУПХ–ны ажлын хэсгийнхний гол эмзэглээд, мухарлах гээд байгаа асуудал нь уг хэргийн захиалагчийг нь олоогүй яллаагүй байж, гүйцэтгэгч гээд гурван хүнд “захиалгаар” гэсэн ял тулгасанд байгаа гэнэ. Ер нь ингэж болдог юм уу? Манай нэртэй хуульчид, хүний эрхийн төлөө тэмцэгчид бол үүнийг ноцтой алдаа завхрал гэж үзээд, бичээд байгаа л даа. Ер нь, УИХ-ын гишүүн, төрийн сайд хүнийг, асар богино хугацаанд хөнөөлгөхөөр захиалга өгч явуулсан хүн нь хэн юм?! Тийм өндөр дээд албаны хүнийг гэрт нь хөнөөчихөөд ир гэж 16 настай хүүхэд, хөхүүл эмэгтэй, малчин залуу гурвыг явуулж байдаг толгой нь эргэсэн хүн Монголд бий юу. Хэрвээ тийм аймшигтай захиалга өгсөн хүн байгаа бол гүйцэтгэгчдэд асар их мөнгө хөрөнгө өгсөн юм уу, амласан байж таарна. Нөгөө гурван хүн ч зүгээр л алчихаад ирье гээд хөдлөхгүй нь мэдээж. Хүний амь шүү дээ. Тэр дундаа, маргааш Ерөнхий сайд болж ч магадгүй байгаа хүний амийг ингэж амархан захиалж, гүйцэтгэсэн гэхэд хэн үнэмших юм. Захиалагчийн тухай хүмүүс янз янзаар л ярьж бичиж байна. Олон түмэн бол энэ хэргийн захиалагч нь уг хэргийг хориод жил нуун далдалж, төөрүүлж чадах авхаалж самбаатай, өндөр дээд эрх тушаалтай хүн л байж таарна гэдэг. Ард түмэн ханцуй дотроо шивнэлдэхдээ: С.Зоригийн аллагыг захиалагч, гүйцэтгэгчид нь бидний дунд гэмгүй царайлаад, инээж хөхрөөд явж байгаа л гэдэг юм. Д. Гэрэл даргаа, олон оймс элээсэн сэтгүүлч хүний хувьд, ард түмнийхээ хүсээд байгаа нэг л зүйлийг танд дамжуулъя. Энэ аймшигт хэргийн жинхэнэ захиалагч хэзээ нэг цагт заавал илэрнэ. Бараг л баталгаа нотолгоотой илэрч байгаа юм шиг яриад байсанзахиалагчийг илрүүлээд ард түмэндээ ил тод мэдээлчих юм бишүү. Эсвэл Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ хоёрыг суллаад явуулчих. Ард түмнээсээ уучлал гуй!

Г.ЖАМЬЯН (МУСГЗ)

1996 онд “Улаанбаатар” сонины урилгаар Японы олон ангит “Ошима” киноны бага Ошимагийн дүрд тоглосон жүжигчин Аяако Кубаяиши зочлон ирсэн билээ. Сонины редакцийнхан Автай сайн ханы өргөөнд уулзалт хийгээд зургаа татуулсан нь энэ. Зураг дээр арын эгнээнд хоёр охины дунд зогсож байгаа нь Аяако Кубаяиши… Хамгийн урд эгнээний дунд суугаа нь их Гүр Нямдорж.

Нэрт орчуулагч Г.Акимын эрхлэн гаргадаг “Ил товчоо” сонин Монголын чөлөөт хэвлэлийн түүчээ байсныг би одоо хүртэл мартдаггүй. 1994 онд Үржингийн Хүрэлбаатарын “Манцуйлсан Улаанбаатар” сонинд хөдөөнөөс би ирээд ажиллаж байсан үе. Манай сонины хоёр давхар цагаан байшингийн үүдээр Монголын нэртэй төртэй уран бүтээлчид цувдаг байв. Тэгэхэд л анх удаа Гүр Нямдоржийн царай зүсийг ойроос харж билээ. Сэлбийн гүүрний шавар арслан шиг хүрлийсэн бараан царайтай, үг дуу цөөтэй, хаанаас нь энэ ийм их авьяас гардаг юм бол гэж гайхмаар, ургуулан бодоход уул хадаар тэнэдэг “Геологийн хүн” баймаар хачин нөхөр харагдаж байсан сан. “Ил товчоо” сонин тэр үед Одоогийн Мэргэжлийн Хяналтын Ерөнхий газрын гуравдугаар давхрын баруун жигүүрт байрлаж байсан. Г.Аким манайхыг Булганы төвд байхад очиж байсан болохоор хааяа Ил товчоогоор орно. Тэгэхэд одоогийн УИХын гишүүн Л.Энх-Амгалан, Гүр Нямдорж, нэрт орчуулагч Ж.Нэргүй нар ажиллаж байсан үе. Энх-Амгалан чинь их сайхан уянгын шүлэгтэй залуу байлаа. Нямдорж бид хоёр тэгэхэд л үерхэлийн “тусгаар тогтнолоо” эхэлж байв. Хааяа манай сонингоор хүрээд л ирнэ. Би нэг давхарын 17-р өрөөнд ганцаараа сууна. Тэр өрөөг тамхины утаагаар манантуулж мань хүн зохиолынхоо санааг ярьж надад сэнхрүүлэг өгнө. Би өөрөө үргэлжилсэн үгийн зохиолын хүн биш учраас сайн ойшоодоггүй байсан бололтой юм. Дараа нь тэр ярьж байсан юм нь сонинд нийтлэгдсэнийг үзээд үнэхээр авьяасаар “өвчилсөн” хүн юм гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй болдог. Түүний бичсэн Хайкунууд хачин янзтай. “Дөрвөн намрын Энэ цагаан мөөгийг Дү Фүгийн ээжид өгөхсөн…” гэнэ шүү дээ. Яасан ч их чихэлдсэн авьяас байсан юм бэ? Сүүлд манай сонинд сэтгүүлчээр ирж бид хоёр нэг өрөөнд суудаг боллоо. Тамхиа баагиулж сууснаа нэг харахад гараад явчихсан байна. Удсангүй ороод л ирнэ. Мань хүн Беоломорканал буюу Цагаан далайн суваг ойр ойрхон угсруулна. Би ч бас дутахгүй тэр үеийн хямдхан орос янжуур ноцооно. Бид хоёр заримдаа бие биеийгээ олж харахааргүй утаан дунд суудаг сан. Орж гарч явах хоорондоо л хэзээ ч юм юмаа биччихсэн байдаг нь маргаашийн дугаараас нь олж хараад гайхдаг сан. Сэтгүүл зүйн болон зохиол бүтээлдээ тийм л үзэгдэж харагддаггүй сонин хүн байлаа. 1996 оны зун мань хүн “Оргил” рашаан сувилалд хэд хоносон юм. Тэгэхдээ арваад тууж биччихсэн давхиад ороод ирсэн дээ. “Үнгээрэн бар” гэдэг гайхалтай сайхан туужийг нь манай сонин цувралаар нийтэлсэн. Эл туужаар киноныхон хоёр ангит уран сайхны кино хийчихсэн бол өнөөдөр мөн ч үнэтэй бүтээл болж үлдэх байсан даа. Энэ талаар би сониндоо асуудал болгон бичиж байсан ч яагаад ч юм нүд, сэтгэлийнхээ хорхойслыг уран бүтээлээр “жирэмслүүлэх” тийм овсгоотой найруулагч олдоогүй л юм даа… Түүний анхны ном нь “Гүнд цэцэг”, удаах нь “Авга гүний эрчүүд” өгүүллэгийн ном юм. Хөвсгөл аймгийн “Мөнгөн үсэг” компанид 1993 онд хэвлүүлсэн энэ шар алаг хавтастай жижиг номд “Манай эриний хүн”, “Нинжмэд”, “Танихгүй хүн”, “Цочоод сэрсэн заяа”, “Авга гүний эрчүүд” зэрэг таван өгүүллэг нь багтсан байдаг бөгөөд энэхүү номоо 1994 оны 09.16-ны өдөр гарын үсэг зуран надад дурсгасан нь миний сэтгэлийн болон номын хойморт залаатай байдаг юм. Манай хүн гараар бичих гэж сийлж өгнө. Зураачийнх нь увдис ч байж болох юм. Нэрт орчуулагч Ж.Нэргүй бид хоёр Нямдоржийгоо нэг удаа Төмөр замаас Гуравдугаар хорооллын эцэс рүү нүүлгэлээ. Манайхны нэрлэдэг “аавын цээж” тэргэнд авсаархан ачааг нь аччихсан бараг ханхай шахуу тэвшин дээр нь бид хоёр ёндогонуулаад буучихлаа. Одоо бодоход садангийнх нь айл байсан санагдана. Гурвуулаа нүүдэл суудлаа тэмдэглэн ганц хоёр лонх юм султгаад тарсан сан… Энэ мэт олон сонин учрал бий ч заримыг нь хагасаллаа. 1998 оны намар оройхон Богд уул нойтон манантсан өдөр гэнэт миний өрөөнд Нямдорж маань ороод ирэв. Том ногоон борооны бөмбөгөн цув нөмөрчихсөн, сүртэй нь аргагүй, өөрийнх нь “Авга гүний эрчүүд” өгүүллэгийнхээ баатар шиг салхи татуулан суусан сан. Бид хоёрын сүүлчийн уулзалт тэр байжээ. Нямдорж маань Мөрөнгийн төвөөс зүүн хойхно байх “Түнэл” хэмээх хөвчийн жижигхэн сууринд бурхны хутгийг олж, тэндээ л уран бүтээлийн хийгээд насан хутгийн тэтгэлэгт тэтгэгдсэн билээ. Тэрбээр яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн болон уран зураг, шог зургийн нэрт мастер байлаа. Мөн асар их уншиж гэгээрсэн сэрэл сэтгэмжийн соёрхолтон бүлгээ. Ямар сайндаа л идэр есийн жавар тачигнасан шөнөөр Түнэлийн дан байшиндаа үстэй дээл, дах дэгтий давхарлаж өмсөөд гартаа хөвөнтэй бээлий углачихсан ном уншаад сууж байсан гэдэг юм. Ямархан нулимстай бөгөөд өөрийнх нь шүлэглэсэн шиг бас яруухан дуулал байв аа.

Хемингуайн романыг уншиж уншиж

Цонх руу харвал зүс бороо асгарч байдаг

Пушкиний шүлгийг уншиж уншиж босвол

Хаалгыг минь цасан шуурга дарсан байдаг

Нацагдоржийн шүлэгнээс бүрхээр тогоо хөлөрч

Намрын мөнгөн хяруу гялав цалав хийдэг

Гүлрансын шүлэгнээс сүмэн өвс анхилнам

Гүйцээ бусдыг нь би бичнэ… хэмээн тунхаглаад

Тэнгэрийн хяр дээгүүр даван одсон ч одоо ч Түнэлдээ тамхиа баагиулсаар суугаа мэт над руу авьяасынх нь гэрэлт шуурга давалгаалан ирсээр л байдаг юм даа. Г.Нямдоржийнхоо дурсгалд зориулж би “Түнэлийн эрин”, “Жирийн биш” хэмээхүй хоёр шүлэг чадан ядан бичиж “Зэлүүд сарны галбир номдоо оруулсан билээ. Саявтар тэрлэсэн гурав дахь шүлгийн минь хүлээн авна уу?

Түнэлийн тэмдэглэл

Аглагхан Түнэлийн сайвар гудамжинд

Авьяасын салхи хаанаас үлээхийг

Нэг л хүн мэддэг байсан гэх юм.

Нэр нь “Манай эриний хүн”… …

Хойшоо урагшаа сугарсан

Хэдэн шавар байшин

Ховч хүүхнүүдийн амны зугаа шиг

Одоо ч тэндээ л суугаа гэх юм

Лаа, чийдэнгийн гэрэл холилдсон

Лайтай харанхуйн хонгилоос

Хэмингуэйн роман хэл орж

Хэн нэгэн Пушкинтай сугадалцан

Ирж явах шиг үзэгдээд

Эндээ л төгсөнө… …

Бүрэнхий Түнэлийн хяр дээгүүр

Бүтэн сар мандахыг хүлээж

Асаасан тамхиа утаатай нь тохсон

Аль цагийн үлдээсэн дүр чинь

Яг л дэргэд сууж байх юм.

Яасан ч их тэсвэр хатуужил вэ?

Бид хоёрын холдсон харгуй дээрээс

Би ч бас тамхиа асаалаа, нөхөр минь

Д.НАЦАГДОРЖИЙН ШАГНАЛТ ЯРУУ НАЙРАГЧ Д.БАЯНТУНГАЛАГ