Month: June 2018

УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

-Хууль зүйн байнгын хороо хуралдаж Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар таныг томилсон. Өнөөдрийн нөхцөлд хүний эрхийн асуудал маш хурц хөндөгдөж байна. Та хүний эрх тал дээр ямар бодлого барьж ажиллах вэ. Хүний эрхийн дэд хороо ямар зарчмаар ажиллах вэ?

-Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар томилогдлоо. Дэд хороод нь харьяалагдах Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын тодорхой хэсгийг дагнан хариуцаж бодлогын баримт бичиг, асуудал боловсруулах буюу санал, дүгнэлт гаргадаг. Гаргасан дүгнэлтээ харьяалагдах Байнгын хороонд, шаардлагатай бол Байнгын хороогоор уламжлан УИХ-д өргөн мэдүүлэх, түүнчлэн хариуцсан асуудлын хүрээнд хянан шалгах чиг үүргийг хэрэгжүүлэх эрхтэй. Хүний эрхийн дэд хороо нь хүний эрх, эрх чөлөөний баталгаа, өршөөл, цагаачлал, иргэний харьяаллын асуудлыг эрхэлдэг. Өнөөдөр манай нийгэмд хүний эрхийн зөрчил бүхий л шатанд бий болчихсон. Хөдөлмөрлөх, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхээс үүдэлтэй зөрчлүүд их байна. Хүний эрхийн тал дээр би ямар бодлого барьж ажиллах вэ гэхээсээ илүү УИХ, төр засгийн зүгээс ямар бодлого чиглэл барин ажиллаж байна. Батлагдан гарч байгаа хууль тогтоомжийн хэрэгжилт ямар байна гэдэгт илүү анхаарлаа хандуулна. Хүний эрхийн хэрэгжилтийг хангуулах тал дээр онцгой анхаарал хандуулан ажиллах болно. Хүний эрх ихээр зөрчигдөж байгаа газар дээр нь очиж танилцах, иргэдтэй уулзах, сонсгол хийх зэрэг бүхий л хэлбэрээр ажиллана. Энэ парламентад сонгогдсоноос хойш Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн ажлын хэсэг, Хүүхэд хамгааллын тухай, Хүүхдийн эрхийн тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн хэрэгжилтийг хянах ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллалаа. Одоо Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай, Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын эргэлтэд хяналт тавих тухай хуулийн хэрэгжилттэй танилцах, холбогдох санал дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг ахлан ажиллаж байна.

Энэ бүхэн дээр эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрх хамгийн ихээр зөрчигддөг, эмзэг асуудлууд.

-Хүний эрх зөрчигдөж буй асуудал нийгэмд ингэж хүчтэй яригдаж, хүний эрх зөрчигдсөн талаар мэдээлэл их гарах болсон нь хууль тогтоох байгууллагын алдаанаас болж байна уу. Эсвэл хувь хүний хариуцлагаас шалтгаалж байгаа юм уу?

Монгол Улс НҮБын хүний эрхийн конвеницид нэгдэн орж гэрээгээр баталгаажуулсан хүний эрхийг иргэддээ эдлүүлэх үүрэг хүлээсэн. Гэхдээ төр энэ үүргээ төдийлөн хангалттай биелүүлж чадахгүй байгааг хүний эрхийг хамгаалагчид, байгууллагууд шүүмжилж байгаа. Түүгээр ч үл барам төрийн албанд хүний эрх хамгийн их зөрчигддөг гэдэг ч судалгаа байдаг. Хууль тогтоох байгууллагын гэхээсээ илүү хувь хүний, ажил хариуцаж байгаа албан тушаалтны хариуцлагагүй үйлдэл, үйл ажиллагаанаас болж байна гэж үзэхээр байгаа юм.

Иргэнээсээ илүү эрхтэй төр гэж байх ёсгүй. Төрийн эрх данхайх тусам иргэдийн эрх зөрчигддөг. Хүний эрх бол дан Монгол Улсын асуудал биш. Олон улсад хүний эрхийг тэргүүлэх асуудлаар эрэмбэлж буй энэ үед төр хайхрамжгүй хандаж болохгүй гэдийг хэлмээр байна.

-Хүний эрхийн дэд хороонд иргэдийн гомдол маш их ирдэг. Гэсэн ч асуудлыг шийдэхгүй удаадаг, шийдвэр гаргадаггүй гэдэг шүүмжлэл бий. Иргэдийн зүгээс ямар гомдол түлхүү ирдэг бол?

-Хүний эрхийн дэд хороо гэлтгүй УИХ, Байнгын хороод, гишүүдийн нэр дээр иргэдээс өргөдөл, хүсэлт их ирдэг. Үүний дийлэнх нь хүний эрхийн зөрчил, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэхтэй холбоотой хүсэлтүүд байдаг. Байнгын болон дэд хороо маань өөрөө энэ өргөдөл, гомдлыг хүлээн авч шийдвэр гаргадаггүй. Хариуцсан байгууллага, албан тушаалтанд нь хуулийн хэрэгжилтийг хангах талаар чиглэл өгдөг л дөө. Үүнийг ойлгоогүйгээ зарим иргэд асуудлыг шийдвэрлэж өгсөнгүй гэх гомдол гаргах тохиолдол мэр сэр бий. Иргэдээс удаа дараа ирүүлж байгаа гомдол, хүсэлтэд дурдсан асуудлыг зохицуулж байгаа хууль тогтоомж нь тухайн харилцааг бүрэн зохицуулж чадахгүй, хийдэлтэй байх тохиолдолд УИХ, гишүүдээс хууль санаачилах, Засгийн газарт чиглэл өгч цогц байдлаар асуудлыг шийдвэрлүүлэх зэргээр ажиллдаг.

Хууль зүйн байнгын хороо, Хүний эрхийн дэд хороонд иргэдээс ирүүлж байгаа гомдлын дийлэнх хувийг мөрдөн шалгах ажиллагаа удааширч байгаа, прокурор, шүүхийн хууль бус шийдвэрийн талаар байдаг. 2017 онд гэхэд иргэдээс 42 өргөдөл ирсэн бол 2018 оны эхний хагас жилийн байдлаар 32 өргөдөл ирсэн байна.

-Монгол улс хүний эрхийг хамгаалах талдаа хойрго гэдэг. Ялангуяа сүүлд гэхэд хүүхдийн паркийн тоглоом унаж хүүхэд гэмтсэн. Хөлбөмбөгийн талбайд тоглож байсан хүүхэд хаалганы төмөрт цохиулж амиа алдлаа. Хамгийн сүүлд эмийн сангийн хаалга тогтой байсныг мэдэлгүй 10 настай хүүхэд хаалга татаж тогонд цохиулж амиа алдлаа. Энэ мэтчилэн харамсалтай зүйлс их байна. төр хэрхэн анхаарах ёстой вэ?

-Өдөр тутам шахуу ийм харамсалтай, эмгэнэлтэй мэдээ дуулдаж байгаад сэтгэл маш их эмзэглэж байна. Ялангуяа томчууд бидний хариуцлагагүй, хайрхамжгүй үйл ажиллагаанаас болж хүүхдүүд эндэж, хохирч байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Ийм байхад хүний эрхийг хангах чиглэлээр хангалттай ажиллаж чадаж байна гэж үзэх ямар боломж байхгүй. Гэхдээ Монгол Улс Үндсэн хуулиндаа заагдаж баталгаажсан хүний эрхийг эдлүүлэх, Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенцид заагдсан хүний суурь эрхүүдийн баталгааг хангуулахын төлөө дотоодын хууль тогтоомжоо боловсронгуй болгох тэдгээрийг дагаж мөрдүүлэх чиглэлээр олон ажлуудыг хийж хэрэгжүүлж байна. Энэ чиглэлээр нэгдэн орсон гэрээ, конвенцийн заалтыг хэрэгжүүлэх чиглэлээр хийж гйүцэтгэсэн ажлаа Олон улсын байгууллагад тайлагнаж тэднээс ирүүлсэн санал, зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа. Иймээс шат шатандаа хуулиа дээдлэн мөрдөж хэрэгжүүлэх, хариуцлагаа дээшлүүлэх, сонор сэрэмжтэй байх шаардлагатай.

-Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар болж байнгын хороо хэлэлцэх эсэхийг нь дэмжлээ. Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь иргэдийн эрхийг маш ноцтойгоор зөрчиж байна гэдгийг хуульчид хэлж байгаа. уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага байгаа юм уу?

-Байнгын хорооны хуралдаанаар хуулийн төслийг хэлэлцэх эсэхийг шийдвэрлэсэн. Гэхдээ гишүүдийн олонх өргөн барьсан энэ хэвээр нь биш хэлэлцүүлгийн шатанд зарим өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай гэж үзсэн.

-Уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орвол Засгийн газар хэмжээгүй эрх эдэлж, хувь хүн байтугай төрийн буруутай шийдвэрийг эргэж харах боломжгүй болж байгаа гэдэг. Энэ зөв юм уу?

-Засгийн газар ч бай, Их хурал ч бай Үндсэн хууль, бусад хуулийн хүрээнд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх ёстой. Аль нэг институци давуу эрх эдлэх, хуулиас гадуур үйл ажиллагаа явуулах ёсгүй.

-Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсноор иргэд захиргааны асуудлыг шийдүүлэх боломжгүй болж байна. Ялангуяа ажлаас хууль бусаар халагдсан, аймаг, сум, дүүрэг, агентлаг, Засгийн газрын алдаатай шийдвэрийг хэн ч эргэж харахгүй болох юм билээ. Энэ бүхэнд хүний эрх зөрчигдөх тул иргэд хэнд хандах нь тодорхойгүй болж мухардалд орно. Яах ёстой юм бэ?

-Иргэд эрхээ эдлэх, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх боломж аль ч нөхцөлд байх ёстой. Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар иргэн нь “Төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй. Мөн Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх” эрхтэй. Энэ эрхэд ямар нэгэн хуулиар хязгаарлалт тогтоох ёсгүй. Иймээс Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцүүлгийн шатанд тал бүрээс нь ярьж шийдвэрлэнэ.

-Ц.Нямдорж сайд Захиргааны шүүхийг татан буулгана гэдгээ хэлсэн. Шүүх засаглалыг мухарлах энэ алхам ямар хор хохиролтой вэ. Ц.Нямдорж сайдын хэлж буйгаар Захиргааны хэргийн шүүхийн хоёр шүүгч асуудалтай гэж байсан. Хоёр шүүгчийн асуудлаас болж Захиргааны шүүхийг татан буулгах нь зөв үү?

-Үндсэн хуульд “Шүүхийн үндсэн тогтолцоо Улсын дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүх, сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүхээс бүрдэх бөгөөд эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр шүүхийг дагнан байгуулж болно” гэж заасан байдаг. Дэлхийн олон оронд захиргааны хэрэг маргааныг дагнан шийдвэрлэдэг шүүх үйл ажиллагаа явуулж байна. “Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино” гэдэг. Хэн нэгэн албан тушаалтан, шүүгчийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж системээр нь муулдаг, буруутгадаг үзэгдэл газар авсан нь маш хортой байгаа юм. Шүүх болон шүүмжлээд байгаа салбаруудад шударгаар сайн ажиллаж байгаа алба хаагч нар олон байгаа. Тэднийг хамааруулж, хохироож болохгүй.

Түрүүч нь №129(5972) дугаарт

Сумын алдарт уяач Г.Батболд даахиа үргээлгэсэн зээ хүүгийн хамт.

Хурдан морь унаад давхих нь битгий хэл, шилбүүрч унаж чадахгүй Х.Од-Эрдэнэ хүүг аав Г.Хангалхулан нь хээр дааган дээр мордуулж байхад нь найранд ирсэн хүмүүс юу ч хэлээгүйн дээр хориглоогүйг нутгийнхан нь ярьж байсан. Бүгд л “Гоё, сайхан байна. Эр хүн ийм л байдаг юм” гэж өхөөрдөж байсан болохоос “Чи хоёр настай хүүхдийг дааган дээр мордуулж болохгүй. Наад хүүхэд чинь амь насаа алдвал насаараа харамсаад ч барахгүй зүйл болно. Яг одоо буулга. Наадам нэгээр дуусч байгаа биш. Ийм нялх хүүхэд морь унуулж болохгүй шүү” гээд хорьж болиулах хүн байгаагүй гэсэн. Залуус, хойч үедээ үг хэлдэг ахмад настнууд хөдөөд байхгүй болсон нь эндээс харагдаж байна. Үеийнхэн нь ч нэгэндээ үг хэлэхээ больчихсон. Бүгд л өөр өөрийнхөө амийг бодож, дураараа аашилдаг үе Монголын хөдөөд ноёлох болсны гэрч бол энэ үйл явдал. Хэн ч үг хэлээгүй болохоор хоёр настай хүүхдээр морь унуулж болно гэж бодсон Г.Хангалхулан хээр дааганыхаа давхилыг үзэх гэж, магадгүй айрагдаж медаль авчих байх гэсэн горьдлого тээсэн бололтой. Тийм ч учраас зэрлэг цэнгэлийнхээ золиосонд хоёр настай хүүгээ гаргасан. Зөвхөн морь уралдуулах гэсэн хүсэл байсан болохоос хүүгээ бэртэж гэмтэх вий, амь насаа алдчих вий, мориндоо чиргүүлээд ороод ирэх вий гэсэн айдас Г.Хангалхулангийн толгойд орж ирээгүй ч байж мэдэх юм.

Сэтгэл судлаач Л.Болорчимэг: ХОЁР НАСТАЙ ХҮҮХЭД АЙДАСТ АВТСАН БАЙНА УУ, ҮГҮЙ ЮҮ ГЭДГИЙГ МЭРГЭЖЛИЙН СЭТГЭЛ СУДЛААЧ БОЛОН ЭМЧЭЭР ДҮГНҮҮЛЭХ ШААРДЛАГАТАЙ

Бид О.Мөнхжаргалын гэрээс зээ хүүгийнхээ даахийг үргээх ёслол хийж, хууль журам зөрчиж даага уралдуулсан Г.Батболдын гэр рүү хөдөллөө. Х.Од-Эрдэнэ хүү бидний араас торойтол харсаар хоцорлоо. Наранд божийтол борлосон энэ нялх хүү амьд явах хувьтай байжээ. Даага нь давхиж яваад замын ховилд эвгүй гишгэх юм уу эсвэл хулгана, зурамны нүх цөмрөөд бүдэрч унасан бол гэж бодохоос ч айдас хүрч, дотор эвгүй оргих ажээ. Бас уралдааны замд ээжийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй жаахан хүү хэрхэн айдаст автаж явсан бол хэмээн бодохоос ч гол зурж байна.

Сэтгэл судлаач Л.Болорчимэг “Бага насны хүүхдээр хурдан морь унуулсан хэрэг Дорнод аймагт гарсан. Хүү морь унах үед айдаст автаж уйлсан гэсэн. Дөнгөж оюун ухаан нь бүрэлдэж, ертөнцийн сайн сайхан болгоныг таньж ядан байгаа хүүхэд айж цочирдвол насан туршдаа сэтгэцийн өвчтэй болох тохиолдол ч байдаг. Тэгэхээр хоёр настай хүүхэд айдаст автсан байна уу, үгүй юү гэдгийг мэргэжлийн сэтгэл судлаач болон мэдрэлийн нарийн мэргэжлийн эмчээр үзүүлэх шаардлагатай. Багадаа айж, цочирдолд орсноос болж сэтгэцийн оёг өвчтэй болсон хүүхэд маш олон. Тэд эмчилгээ хийлгэж эдгэрэх магадлал маш бага хувьтай байдаг” хэмээн ярьж байсан юм.

О.Мөнхжаргал даага унаж уралдсан зээ хүү Х.Од-Эрдэнийн хамт

Г.БАТБОЛД: ДААГА УРАЛДУУЛАХ ГЭЖ БАЙГААГ СУМЫНХАН МЭДЭЖ БАЙСАН. ХЭН Ч БОЛЬ ГЭЖ ХЭЛЭЭГҮЙ ШҮҮ ДЭЭ

Дорнод аймгийн Баянтүмэн сумын гуравдугаар багийн малчин Г.Батболдын гэрт очсон юм. Гэрийн эзэд биднийг очих үеэр хонио ноосолж байв. Г.Батболд болон гэрийнхэн нь “Зээ хүүгийнхээ даахийг үргээж, даага уралдуулснаас болж их л асуудалд орж байна. Сүүлдээ хүн ирэхээр за ямар хүн ирж байгаа бол гээд айдаг болж байна” гэсээр угтсан юм. Хоёр нас гарантай жаахан хүү өвөөгийнхөө өвөр дээрээс салахгүй суух ажээ. Сумын алдарт уяач Г.Батболдынх зуу гаруй хоньтой, саалийн хэдэн үнээтэй, 50 гаруй адуутай айл гэнэ. Хэдэн удмаараа морь уяж байгаа юм байна. Г.Батболд ч аймагтаа морь айрагдуулчихдаг. Мөн сумын наадамд уясан морь нь түрүүлж айрагдчихдаг уяач гэнэ. Үүнийг нь батлах мэт гэрийнх нь хоймрын унинд дүүрэн медаль уяатай байна лээ. Сумын алдарч уяачаас яагаад хууль зөрчиж хурдан морь уралдуулах болсон талаар ярилцлаа.

-Дорнод аймгийн Засаг дарга захирамж гаргаж, зургадугаар сарын 1 хүртэл хурдан морь уралдуулахыг хориглох шийдвэр гаргасан байдаг. Тэгсэн та үүнийг зөрчөөд даага уралдуулчихсан байна лээ?

-Энэ асуудлаас болоод олон газраас манайд ирсэн. Бас хуулийн дагуу хариуцлага хүртэл хүлээчихээд л сууж байна. Хаа байсан холоос зориод ирж байгаа хүмүүст яг юу болсон бэ гэдгийг үнэн зөвөөр ярих нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Миний охиноос гарсан энэ хүү хөгшин бид хоёр дээр байдаг юм. Зээ хүүгийн даахийг хэзээ үргээх талаар ламаас асуусан тавдугаар сарын 18-ны билэгт сайн өдөр авах хэрэгтэй гэсэн юм. Ингээд өдөр судраа тохироод хүүгийнхээ даахийг үргээхээр болсон. Манайх тийм ч олон малтай айл биш. Гэхдээ монгол ёс байдаг. Намайг бага байхад хүүхдийн үс авахдаа гол усаараа цугларч бэсрэг найр наадам хийдэг байсан. Тэр уламжлал ёс заншлаа дагаад л даага уралдуулахаар болсон. Сумынхаа таньж мэддэг уяач нарт даага уралдуулна гэж хэлсэн. Сум даяар л зар тарсан байна лээ. Энэ үеэр ямар ч хүн морь уралдуулж болохгүй гэж хэлээгүй. Өвөл л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр морь уралдуулахыг хориглох шийдвэр гаргаж байсан талаар хэлж байсан. Түүнээс өөр нэг ч хүн ирээд хууль дүрэм зөрчиж байна. Уралдаан хийж болохгүй гэж хэлж, сануулаагүй. Миний хувьд хэд хэдэн алдаа гаргасан байгаа юм. Хууль, дүрэм журам чангарчихсан гэдгийг мэдээгүй явсан байна. Төр хуулиа мөрдөж ажлаа хийвэл хурдан шуурхай юм билээ. Би даага уралдуулах гэж байгаа гэдгээ сумынхаа Засаг даргын Тамгын газар, Морин спорт уяачдын холбоонд албан ёсоор мэдэгдээд зөвшөөрөл авах ёстой. Үүний дараа унаач хүүхдүүдийн хувцас хэрэглэл зэргийг шалгаад явуулах дүрэм журамтай болсон байна. Үүнийг мэдэлгүй шууд уралдаан хийснээс болоод энэ бүх асуудал үүслээ. Юм мэдэхгүйн гай гэж энэ байх. Уг нь зээ хүүдээ үсний найрнаар өвөө маань даага уралдуулж байсан гэсэн сайхан дурсамж үлдээе гэж бодсон юм. Түүнээс аагаа багтаасан баян цатгаландаа даага уралдуулж, бай шагнал өгөөгүй юм.

-Та хоёр настай хүүхэд даага унуулж уралдуулж байгааг тухайн үед мэдсэн үү. Яагаад болиулаагүй юм бэ?

-Би нутгийн дүүг даага уралдуулахаар хөтлөөд ирж байгааг харсан болохоос тийм нялх хүүхэд унуулж байхыг нь хараагүй. Даага давхиад ирсний дараа тийм асуудал болсныг мэдсэн. Үүнээс болоод улс даяар шуугиан болж байна. Дараа нь үүсэх асуудал ийм хурцаар тавигдана гэдгийг мэдээгүй явсан. азаар тэр хүү унаж бэртэлгүй ирсэнд баярлаж байна. одоо хууль ямар чанга болсон гэдгийгойлгож мэдсэн. Хоёр настай хүүхэд даага унаж байгааг мэдсэн бол би шууд л болиулах байсан. Гэхдээ даага уралдуулсан асуудлыг буруутгаж шийтгэж байгаа нь буруу зүйл гэж бодож байна. Ер нь амьдралтай шийдвэр гаргах хэрэгтэй байх. Таван сар гээд л цас орохгүй, зуны эхэн сар гараад ногоо ургадаг. Энэ үед уралдааныг хориглох нь буруу. Тийм болохоор уралдаан хийх товыг амьдралтай шийдэж өгмөөр байна. Миний хувьд зуны эхэн сар гарчихсан байхад л уралдаан хийсэн. Ямар өвөл хийсэн биш. Тэгэхэд шийтгэх арга хэмжээ авсан гэв.

Хоёр настай хүүхдийг дааган дээр уяж, баглаж байгаад уралдуулсан хэрэг явдал Баянтүмэн суманд ингэж л өрнөсөн байна. Монголын хөдөөд төр засаг ажлаа огт хийдэггүй нь энэ бүгдээс тод харагдах ажээ. Уг нь шинээр батлагдсан хуулийг олон нийтэд цагдаагийн байгууллага орон нутгийн захиргаатай хамтран сурталчилан таниулах ёстой. Хэрэв хууль зөрчвөл ийм ял шийтгэл оноодог гэдгийг ойлгуулах нь тэдний ажил. Энэ ажил орхигдож байгаагаас малчид хуульгүй юм шиг л амьдарч, эрх дураараа авирлаж байна. Мөн залуу малчдад хуулийн мэдлэг олгох, XXI зуунд дэлхий нийт хүүхдээр хурдан морь унуулах нь эрхийг нь зөрчиж буй ноцтой асуудал болсон гэдгийг ойлгуулах цаг нь болжээ. Монголын төр хуультай, хүүхдийн эрхийг зөрчвөл хамгаалдаг болсон гэдэг нь хоёр настай хүүхэд хурдан морь унуулсан энэ үйл явдлаар илэрч байгааг илүү олон хүнд хүргэх хэрэгтэй.

Бид сайхан амьдралыг цогцлоон босгохоор хөдөө хөхөрч, гадаа гандаж, адууны дэлэн дээр өдөржин давхиж яваа Г.Хангалхулан гэх 20 гаруйхан настай залуугийн мууг үзэх гээгүй юм шүү. Монголын хөдөөд олон мянган залуус яг л түүн шиг хууль, хүүхдийн эрхийг төр засаг хэрхэн хамгаалж байдгийг мэдэхгүй амьдарч байна. Тэдэнд шинээр батлагдаж байгаа хууль, журам, тогтоолыг хэрхэн биелүүлэх, хууль дагахгүй бол ямар хариуцлага хүлээлгэдэг вэ гэдгийг ойлгуулах цаг болсныг энэ үйл явдлаар харуулахыг зорьсон нь энэ. Г.Хангалхулан Х.од-Эрдэнэ хүүгээ одоо биш гар нь ганзаганд, хөл нь дөрөөнд хүрэх үед морь унуулж сургах ёстой гэдгийг сайтар ойлгосон биз ээ. Тэр цагт аав, хүү хоёр цэцэгт хөндийгөөр хурдан морьдоо давхиулж айраг, түрүү хүртэж баярлаж зогсох буй за.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хөгжмийн зохиолч, доктор, профессор Н.Жанцанноровтой ярилцлаа.

-Гадныхнаас япончуудыг морин хууранд дуртай үндэстэн, морин хуураар идэвхтэй хичээллэдэг хүний тоо нь хэдэн зуугаар яригддаг гэдэг. Ирэх сард Улаанбаатарт болох олон улсын Морин хуурчдын наадам тэндээс сэдэлтэй гэж дуулдсан…?

-Японд морин хуур сонирхогчид олноор бий болсон л доо. Идэвхтэй, дагнасан, оюун ухаан, хүч хөдөлмөрөө зориулсан 400 гаруй япон хүн морин хуур татдаг. Нэлээд хэдэн клубтэй, тэнд нь манайхан багшилдаг. Гол төлөөлөгчийн нэг нь УГЗ Аюушийн хүү Бат-Эрдэнэ. Дэлхийн морин хуурын холбоог байгуулах санаачилга гаргасан юм. Японы олон улсын, тэр тусмаа соёл урлагийн харилцаа нь их өргөн. Тэнд ажиллаж амьдардаг бусад орныхон морин хуурыг их сонирхдог. Бусад оронд ч сонирхон хуурддаг хүмүүс бас бий болсон. Энэ үзэгдлийг эмх цэгцтэй байлгах сонирхлын үүднээс Дэлхийн морин хуурын холбоог байгуулсан хэрэг. Монголд олон улсын Морин хуурчдын наадам анх удаа зохион байгуулсан нь үүнээс эхлэлтэй. Хоёр жил тутам нэг удаа зохион байгуулдаг. Нэг удаа зохион байгуулахдаа наадмаа, симпозиумтай нь давхар зохиодог. Дараагийн удаад нь зохион байгуулахдаа наадмаа уралдаантай хийдэг юм. Энэ жилийн хувьд зургадугаар сарын 30-наас долдугаар сарын 5-ны хооронд болно. Зургаа дахь удаагаа зохион байгуулагдах гэж байна. Гол зохион байгуулагч нь Дэлхийн морин хуурчдын холбоо. Дэмжиж хамтарч байгаа нь Нийслэлийн соёл урлагийн газар, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам, Үндэсний урлагийн их театр, Улсын филармони.

-Энэ жилийн наадмын онцлог нь юу вэ. Морин хуур урладаг гадныхан ирнэ гэв үү?

-Өнөө жилийн наадам хоёр уралдаантай. Морин хуур сонирхож тоглодог олон улсын хуурчид монгол уртын дуу, хуурын татлага гэх мэт бүтээлүүдээр уралдана. Үүнээс гадна олон улсын морин хуур урлаачид уралдана. Морин хуур гэдэг хөгжмийн зэмсэг дуурьслын хувьд хэр зэрэг сайжирч байна, ямар урлаачид ямар сэдэл гаргаж байна гэдгийг харах зорилготой. Монгол хүний сэтгэлийг илэрхийлдэг дуурьсал нь хадгалагдаж үлдээд, хөгжимдөхөд эвтэй, аятай, уур амьсгалд даацтай байх учиртай. Уур амьсгалд даацтай гэдэг нь чийг аваад, хатаад хөг нь өөрчлөгддөггүй чанарыг хэлээд байгаа юм. Дэлхий дахинд хийл, гитарыг хаана ч мастерын түвшинд хийгээд сурсан шиг морин хуурыг тэгж хийдэг болгох алсын зорилго, санаатай уралдаан. Морин хуурын хувьд хялгасыг хялгасаар хөрөөддөг учраас байгалийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд дуурьсал нь өөрчлөгдөөд гологддог талтай. Морин хуурыг дэлхийн хаана ч урласан стандарттай болох ёстой. Мэдээж хийл шиг дуугарч таарахгүй. Хийл шиг хийчихэж болно л доо. Тэгвэл монгол өвөрмөц дуу, чанар нь арилна. Тийм учраас хуур урлах нь оюун ухааны том уралдаан, өрсөлдөөн л дөө. Шалгарсан хөгжмийг хийсэн мастерийн нэр хүнд ч, үнэ нь ч өснө.

-Та өмнө нь манай сонинд ярилцлага өгөхдөө морин хуурыг гитар шиг болгомоор байна гэж ярьсан. Энэ наадмын алсын амбиц нь морин хуурыг дэлхийн хөгжим болгох гээд байна аа даа?

-Зөвхөн үндэсний хөгжмийн зэмсэг гээд монгол хүн хуурдаад явбал дэлхий нийтийг хамарсан хүчтэй үзэгдэл болж чадахгүй. Гитар шиг болгох хэрэгтэй. Гитарыг испани үндэсний гэж өнөөдөр хэн ч хэлэхгүй. Гитар гэдэг хөгжим ахуйн, урлагийн аль ч түвшинд бүрэн хэмжээгээр даяаршчихсан. Хийл, төгөлдөр хуур ч ялгаагүй. Ойр зуурын хэрэглээгээрээ гитар хамаагүй өргөн л дөө. Манайхан үндэсний юмыг минь хүмүүс биднээс илүү хийчихвэл яана аа гэсэн харам сэтгэлгээтэй. Өнгөрсөн зуунд байж болох ч одоо тэгээд хэрэггүй. Өнөөгийн ертөнцөд өөрийнхөө юмыг хэдий чинээ дарна, төдий чинээ унтарна. Аюулгүй байдалтай холбоотой биш л бол.

-Манайхан үндэсний юмандаа тэгж ханддаг шүү. Цэнгэлдэх хүрээлэнд хятад бөх түрүүлээд есөн хөлт цагаан тугийг тойрвол лав хүлээж авахгүй…?

-Манай үндэсний бөх, морь, сурнаас дэлхийд авах юм их бий. Малчин соёлтой холбоотой асар их юм дэлхийд хэрэгтэй байна. Борцыг Австралид ч юмуу худалдаалах стандартыг л бий болгох учиртай. Жишээ нь, утах арга байна. Утахдаа бид уураар биш, утаагаар утдаг. Аргал, арц, хар модны утаа энэ тэр чинь бүгд хүний бие организмд чухал үүрэгтэй гээд технологийг ашиглаж мөнгө төгрөг ч олох хэрэгтэй юм шиг. Дэлхийд гарна гэдгийг зөвхөн морин хуураар төсөөлөөд байж боломгүй санагддаг. Морин хуурыг онцлохоор хөгжмөө дэлхийд дэлгэрүүлэх нь гэж хөнгөн ойлгож болохгүй. Бид монгол хүний чадамжийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлэх гээд байгаа юм. Хүн бүр өөрийн эрхэлдгээ дэлхийд хүргэх боломж Монголоор дүүрэн байна. Тэгэхээр энэ наадмыг зугаа цэнгэлээс огт өөрөөр хүлээж авах шаардлага бий болчихсон.

-Та бид хоёрын яриа ганц морин хуур ч биш, монголчууд дэлхийд гарах тухай асуудал болоод хувирчихлаа. Жишээ нь, таны сая онцолсон борцоо дэлхийн хэрэглээ болгоход бидэнд хэр хугацаа хэрэгтэй бол?

-Аливаа зүйлийг үндэстний хязгаараас давуулж нийт хүн төрөлхтнийх болгохын тулд нэг өдөр, нэг жил, нэг арван жил хангалттай биш юм байна. Маш урт хугацааны зорилго, төлөвлөлт шаарддаг бололтой юм аа. Сүүлийн 30 жилийн зүтгэлийн нэг хэсэг нь энэ удаагийн наадам. Мэдээж бүрэн үр дүн биш. Тэгэхээр борцыг дэлхийд гаргахын тулд гурав ч юм уу, бүр 30 жил шаардаж магадгүй. Зорилгоо хараад мятаршгүй урагшлах нь л чухал. Монголчуудын өвөрмөц оюун санаа шингэж бүтсэн тэр зүйлийг бусад хүн хийж чадаагүй байх ёстой. Бусад хүн муудаа морин хуур хийж чадаагүй хэрэг биш л дээ. Бид муудаа гитар хийгээгүй ч юм биш. Үндэстнүүдийн өөрийнх нь онцлог хэн ч давташгүй зүйл хийлгэдэг юм. Давтагдашгүй тэр зүйлийнх нь үр шимийг бусад үндэстэн хүртэх учиртай. Дэлхий даяараа тэгж л соёлын ололт дээр тулгуурлаж явдаг. Төгөлдөр хуур, машин, компьютер гээд бидний хэрэглэж байгаа бүхнийг өөр үндэстнүүд хийсэн. Бас бидний чадсан юм тэдэнд дутагдаж байгаа. Тэдэнд дутагдаж байвал бид чаддаг юмаараа урд нь яваа гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл тэр зүйлээрээ дэлхийг хөтлөх боломж бидэнд бий. Чаддаг юмаараа дэлхийг хөтөлж байж л өрсөлдөөн яригдана. Өнөөгийн бүх үндэстний сэтгэлгээ, чадамжийн өндөрлөг дээр өөрийнхөө үндэстнийг хамт авч явна л гэсэн үг. Бүр тодруулж хэлбэл чадахгүй юмаа сурч, чаддагаараа хөтөлж байж бусадтай зэрэгцээ явна.

-Бусдын хийсэн сайхан бүхнийг хүртээд өөрийнхийгөө түгээж чадахгүй бол монгол гэдэг үндэстэн алга болох нь ээ?

-Магад ч үгүй. Үндэстний оршин тогтнох суурь асуудал нь маш энгийн. Өөрийнхөө юмыг хэдий чинээ ихээр устгаж, бусдын ололтыг төдий чинээ ихээр авах тусам үндэстний шинжээ гээсээр байна. Хүний амьдралын хоёр, гурван үед их сайхан юм шиг хэрнээ жар, зуун жилийн дараа өөрийгөө олохоо байж мэднэ. Үс нь хар, нүд нь онигороос цаашгүй болох аюултай. Миний хорин жилийн өмнө хэлсэн нэг үгийг хүмүүс одоо хэр нь эш татаад байгаа харагддаг. Дахиад хэлье. Аливаа юм ухаалаг хязгаартай. Технологи хэт шүтэх хязгаартай. Үндэснийхээ юмыг орхиж үгүй хийх хязгаартай. Цаашлаад яривал авч явах ч хязгаартай. Бид монгол юм чинь гээд Дели хотод долдугаар сард үнэгэн малгай, нэхий дээлтэй тоглолт хийж болохгүй. Харин урлагийн хувцсаа нэхий дээлтэй юм шиг хийх ёстой. Мотоциклээр малаа хариулах нь цаг, мөнгө хэмнэх сайн талтай. Тэглээ гээд малчин монгол байхгүй болохгүй. Гэхдээ мэдээж хязгаар бий. Тэр хязгаарыг нь урамшууллын тогтолцоогоор барьж болно. Урамшуулал монголчуудад их сайн нөлөөлдөг. Мэдээж халамжийг яриагүй байна.

-Дэлхийд гарч, дэлхийн хэмжээнд яригдаж эхэлсэн монголчуудын үнэ цэнэ, соёлын нэг нь морин хуур болсон гэдэгтэй олон хүн санал нийлэх байх. Морин хуур дэлхийд гарсан тухай сайхан жишээ хэлээч?

-Австрийн Шубертийн хөгжмийн их сургууль морин хуурын анги нээчихсэн. Манай консерваторид хийлийн анги гэж байгаа шиг тэнд морин хуурын анги байна. Арав, хорин жилийн дараа бид европ хүүхдэд морин хуур заадаг европ морин хуурын багшийг тивд нь очиж үзэх нь байна. Одоо монгол хүн монгол хүүхдэд хийл заадаг Ч.Чинбат гэдэг хүнийг үзэж байгаа биз дээ. Хорь, гучин жилийн дараа симфони оркестроос дутахгүй морин хууртай дэлхийн оркестр гараад ирэхийг хэн байг гэх юм. Өнөөдөр бид европчуудын, италичуудын хөгжмийг дэлхийн сонгодог гээд тоглож байсан. Тэдний бүтээснийг хүн төрөлхтөн 300 жилийн турш дэлхийн сонгодог гээд тоглож байна. Дараагийн 100 юм уу, 300 жил морин хуур гэдэг хөгжим дэлхийн сонгодог байх огт боломжгүй гэж хэлсэн хүн хаана байна? Хэдэн зууны дараа морин хуур дэлхийн сонгодог болохыг үгүйсгэх аргагүй. Боломжтой гэж би баталж чадахгүй. Гэхдээ боломжгүй гэж хэн ч хэлэхгүй. Италийн хийл урласан мастерууд “300 жилийн дараа Азийн үндэстнүүд бидний хийлээр найрал хөгжим тоглоно” гэж бодож зориогүй. Зүгээр л хүмүүст хүргэе, хүн болгоныг тоглодог байлгахыг зорьсон. Тэгээд сонгодог болсон. Бид тэр л үе дээрээ явж байна.

-Морин хуур дэлхийн сонгодог болох тухай яриа чихэнд чимэгтэйгээс гадна гарц, гаргалгаатай, биелэх боломжтой сонсогдож байна…?

-Би хувьдаа бүх юмаа хооронд нь уяж бодож сурах сан гэж их хүсдэг. Би өөрөө бодож чаддаггүй байх л даа. Гэхдээ хүсдэг юм. Манай археологийн олдворууд эрдэмтдийн тогтоосон хүн төрөлхтний түүхэн цаг хугацааны зарим үзэгдлийг наашлуулж цаашлуулах боломжтой болохыг харж байгаа биз. Нэг юм гараад ирэхээр “Өө хүн төрөлхтөн чинь төчнөөн жилийн өмнө тийм цоо шинэ хөгжим хэрэглэж байж. Төчнөөн мянган жилийн өмнө ийм хөгжмийг Монголын газар нутаг дээр хийчихжээ” гэцгээж байна. Хүн төрөлхтний түүхийн он цагийг эд юмнаас гадна оюун санаа нь наашлуулж, цаашлуулж болдог. Хялгасыг хялгасаар хөрөөддөг хуур гэдэг хөгжмийн зэмсэг эргээд технологийн ололтод тулгуурлаж бүтээсэн хөгжмийн зэмсгээс илүү үнэлэгдэх боломжтой. Технологиор хийсэн хөгжмийн зэмсгээ хүн төрөлхтөн “Бид их хөгийн юм хийжээ” гэж голоод “Монголчуудын бүтээсэн энэ зүйл нь урлагийн язгуур нь байна шүү дээ” гэж хүлээн зөвшөөрөхийг үгүйсгэх аргагүй. Тийм учраас соёлын түүх, онол, үйл явц, практикийг ч урагш хойш нь хөдөлгөх боломж монголчуудын оюунаар бүтсэн энэ хөгжимд байна.

-Морин хуурыг япончууд гайхалтай хуурддаг болсон юм байна. Өөр ямар улсуудад морин хуур хөгжим хурдтай хөгжиж байна вэ?

-Өмнөд монголчууд өөрийн морин хууртай. Гэхдээ манайхыг дагаад асар хурдтай явж байна. Хятад хүн маш сайхан хуурдаж байна. Намайг ингэж хэлэхээр хужаа цустай гэнэ л дээ. Яагаад болохгүй гэж. Бид Хятадын хуучираар хуучирдаж байхад тэд хуурдаж болно. Манай ятгачид хятад ятга бариад дэлхийн хөгжимчид болчихсон. Морин хуур бариад нэг хятад хүн дэлхийн хөгжимчин болог л дээ. Одоо европчууд морин хуурыг маш их сонирхож байна. Морин хуурыг дагаад монгол хувцас сонирхож байна. Тэдний өдөр тутмын гоёл, дадал болж эхэлж байна. Ингээд харахаар бид урагшилж байгаа. Мэргэжил мэргэжлээрээ, чаддаг чаддагаараа урагшилъя.

-Дэлхийн улсуудыг татаад байгаа морин хуурын давтагдашгүй чанар гэхээр таны түрүүн хэлсэн хүн байгалийн төгс зохицолтой холбогдоод явчих уу?

-Их товчоор хэлбэл хүн гэдэг амьтны хүн доторх сэтгэлийг “үймүүлж” чадах эгшиг морин хуураас гардаг. Хөгжим сонсоод сэтгэл хөглөгдчихлөө гэж ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ хөгжим сонсоод сэтгэлийнх нь хөг алдарч байгаа л хэрэг. Хөг орж байгаа биш, алдарч байгаа юм. Хөгжим сонсоод зөв гээд явж байсан замаа эргэж харахад хүрдэг. Явж буй зам маань болж байгаа юм уу гэж эргэлзэж эхэлдэг. Ээжийн тухай хөгжим сонсоод нулимс дуслуулж суугаа хүний сэтгэлийн хөг алдарч байгаа нь тэр. Шархыг нь сэдрээж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл хөгжмийн эгшиг гэдэг зүйл хүнийг сэдрээж, сэрээж, бужигнуулж, хүн гэдэг амьтныг хүн болохын хувьд нь сэрээж байгаа хэрэг л дээ. Хатуурсан, өгөөмөрлөлгүй болсон шинжийг нь арилгадаг. Цус нь өтгөрсөн хүний цусыг шингэлж байгаатай ялгаагүй эд. Хүн нийгэмшдэг ч бас хүн чанараа алддаг тал бий. Түүнийг нь л буталж цөмлөж хүн чанар руу нь аваачдаг зүйл бол яруу найраг, дүрслэх урлаг, хөгжим. “Чи энэрэх ёстой, чи өгөөмөр байх ёстой” гэдэг сэрлүүдийг өгдөг. Морин хуураас гарч байгаа эгшиг амьтай, сүнслэг зүйл. Онгирох, үндэстнээ өндөрт тавих гэсэн санаагаар энэ үгийг хэлж байгаа юм биш л дээ. Хүний ширхэг үсийг шинжлээд хүний тухай мэдээллийг бараг бүрэн авч болно. Тэгэхээр үс гэдэг амьтай зүйл. Амьтай юмыг амьтай юмаар үрэхээр амьд эгшиг гарна. Жинхэнэ хүн гэж бодогдох гүн чанар, морин хуурын эгшиг хоёр холбогдож буйг дэлхий дахин сонсоод мэдэрч байгаа хэрэг. Нэг л өөрийнх нь юм шиг мэдрэмж төрдөг. Жишээ нь, морин хуур сонсоод нэг л өөрийнх нь юм шиг мэдрэмж итали хүнд төрдөг гэсэн үг. Тийм учраас дэлхий дахин морин хуур руу хошуурч эхэлж байна.

-Цусанд шингэсэн чанар гэж ирээд ярьдаг даа. Тийм чинадийн, угийн шалтгаан байна уу?

-Ер нь малчин ахуй амьдрал, хандлагаа бид судалмаар шиг байна аа. Нийгэм, ахуй дэвшилтэй хамаатуулж, нийлүүлж судалмаар байна. Нүүдэлчин гэсэн нэр томьёотой би хувьдаа санал нийлдэггүй. Нүүгээд сүйд болдог улс биш шүү дээ, бид. Нутаг сэлгэдэг суурьшмал маягийн улс. Мал маллана гэдэг олон хүмүүсийн нийгэмшсэн хөдөлмөрийн үр дүн биш юм байна. Ганцаарчилсан, сондгойрсон хөдөлмөрийн үр дүн юм байна. Хоёрдугаарт, малжсан ахуй орчны хэрэглээний хэрэглэгдэхүүн нь бодит байдал дээрээ бэлэн байдаг эд юм. Тийм учраас бүтээмж нь бэлэн юман дээр цогцолдог. Тэр утгаараа хөдөлмөрийн үр шим гэдэг юм бусад иргэншлээс өөр. Хонио магтаж, хайрлаж өсгөж байгаад хүнсэндээ хэрэглэчихдэг. Хоол нь, хувцас нь гээд бүх юм нь хотондоо. Цай, эм тан гэрийнх нь гадаа. Тэрийгээ өөрсдөө бүтээчихдэг. Өөрсдөө бэлдэхдээ хүний царай харна гэж байхгүй. Эндээс анзаарахад ганцаарчилсан, бие даасан бүтцүүд ажиглагдаад байгаа юм. Манай урлагт гэхэд л монголчууд бүгдээрээ гоцлон тоглоочид. Найрал хөгжмийн гишүүд биш. Уртын дууг хоёр хүн зэрэгцээд дуулахаар л будилдаг.

-Хүн бүр гоцлоочид гэдэг сонин гаргалгаа байна шүү. Гэтэл орчин цагийн нийгэм хамтаараа, багаар тоглож байж амжилттай яваад байна. Тэгэхээр сэтгэлгээ хандлагаа өөрчлөх ухаалаг гарц, шийдэл олохгүй бол дэлхийгээс хоцрох нь дээ?

-Гоцлоод байх тусам уналт өндөр, хэдий чинээ нийлэх тусам хүч нь ихэсдэг нийгэм гэдгийг л бодох учиртай юм. Тэгэхээр түрүүн хэлсэн шиг судлахаас аргагүй. Судалж байж гарах арга замаа шинжлэх ухааны түвшинд хайх ёстой. Тэгэхгүй бол Чингисийн удам, хөх толботой гэж цээжээ дэлдэхээс хэтэрч чадахгүй. Барилга, зам барих аргыг тэр улсаас тэгж судаллаа гэдэг. Хүн нь яагаад байна вэ гэдгийг судлах л чухал болоод байна. Товчхондоо шинжлэх ухаанчаар нийгэмд хандах хэрэгцээ улам бүр нэмэгдэж байна.

-Өндөр хөгжилтэй улсаас барилга яаж барихыг сурахын өмнө хүнээ яаж сургаж байгааг нь харах хэрэгтэй гэсэн таны үгтэй санал нэг байна. Хүүхдээ хүчирхэг хүн болгохын тулд бид яах ёстой юм бол?

-Хүүхдэд аав, ээж хоёр нь хамгийн төгс хүн. Тийм жамтай. Тэгэхээр хүүхэд чинь ямар хүн болох нь танаас л шалтгаална. Хүүхдээ хүн болоход хоёр зүйлийг бодох ёстой юм шиг. Нэгдүгээрт, хүүхэд аливаа нэг юманд эргэлзэж сурах ёстой. Өөрөөр хэлбэл яагаад гэдэг асуулт тавьж сургах хэрэгтэй. Аавыг яагаад аав, ээжийг яагаад ээж, эгчийг яагаад эгч, ахыг яагаад ах гэсэн юм бэ гэж асууж сургахын өгөөж их. Тэр бүхэнд нь зөв тайлбар өгөөд явсан цагт “А бол эр эгшиг, тэгэхээр эр талыг дуудахдаа энэ эгшгийг хэрэглэдэг байх нь” гэх мэтээр цааш задраад явна. Ингэвэл хүүхэд аливаа зүйлд өнгөц хандахаа болино. Хоёрдугаарт дөрөв, таван нас хүрээд ирэхээр нь “Энэ ийм биш, тийм байж болохгүй юу” гэдэгт сургах ёстой. Яагаад дөрвөлжин гэр байж болдоггүй юм гэж бодож сургах учиртай. “Яагаад” гэдэг асуулт бол танин мэдэхүйн мэдээлэл, мэдлэг цуглуулах бааз суурийг тавьж байгаа юм. “Яагаад ийм байж болохгүй билээ” гэдэг хандлага төлөвшүүлэх нь бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэх асар том суурь тавьж өгч байгаа хэрэг. XXI зуунд дэлхий даяараа орчлон ертөнцийн тухай өөрийн гэсэн мэдлэг, гаргалгаатай хүний л тухай ярьж байна. Тийм хүмүүстэй бол үндэстэн оршин тогтнох эсэх тухай яриа асуудал биш.

…Далаад онд манай суманд давхар барилга ганцхан байсан нь сургууль. Үлдсэн зургийг нь харахад миниатюр аятай харагдах бяцхан мөртлөө давхар тэр барилга орон нутгийн хамгийн том ордон байлаа. Сум-нэгдлийн дарга, намын дарга нарын хонтоор дан байшинтай. Хонтоор гэдэг нь өнөө цагийнхаар бол оффис, орон нутгийн захиргааны ордон билээ. Тэр үед Тамгын газар нь хонтоор нэртэй болоод удаагүй байсан цаг гэсэн.

Манай сургуулийн үүдээр ороход “Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл мөн. Д.Нацагдорж”, “Хүний зүрхийг үгээр дулаацуулна. А.С.Пушкин” гэсэн бичиг, зохиолчийнх нь зураг байх. Энэ хоёр үгийг анх уншаад л сэтгэл зүрхэндээ тогтоож авсан билээ.

Аа тиим, бас нэг айхавтар үг байсан нь өнөөгийн ногоон хөдөлгөөнийхний тархинд цус харвуулмаар утгатай. Бүрх малгайтай өвгөний зураг ба “Байгалиас хишгийг нь горьдон сууж болохгүй, харин түүний оронд булааж авах хэрэгтэй. И.Мичурин” гэсэн бичиг байх. Энийг тогтоосон нөхдүүд л нинжа болсон байх гэмээр үг байгаа биз.

Физикийн кабинет гээд баахан сонин багажтай нэг анги дээд давхарт байх, харин доод талд биологийн кабинет гээд бас нэг ургамлын гербари, амьтны араг яс, хэн нэгний шүдний оромтой лааван алим зэргээр дүүргэсэн шилэн шүүгээтэй ангид манайх хэдэн жил хичээллэсэн. Тэртээ хойно “Пионерийн булан” хэмээх бяцхан байшин. Ар талд нь долоо наймдугаар байр хэмээх хоёр талдаа хаалгатай сууц. Долдугаар байранд би сууна. Байрын ард талд дээвэртэй чацуу цас хунгарлах ба өвлийн шөнө салхи улин исгэхийг чагнан, пийшингийн амаар улалзах цогийг ажиглан хэвтэж үлгэр ярина. Заримдаа чөтгөр мөтгөр, хар гар мар ярихаар багачууд нь айгаад, цөмөөрөө ороо нийлүүлээд өвөртөө орж унтдаг сан.

Зүүнтэй нь түлээний хашаа. Түлээний хашаанд хэдэн поошиг байх. Бид бүгдээрээ поошгин дээрээ ухраад хүртэл явж сурсан ба овоолгоотой үртэс өөд өгсүүлж, цаад руу нь тоормозлон буулгаж сурсан сан. Бас байрны хөвүүд шургааган хашаан дээгүүрээ алхаад тойрчихож чадна. Энэ бүхэн бол багш нарын нүднээс далд хичээллэдэг спорт.

Физикийн кабинетад нэг тийм, маневильдэж байгаад хоёр савааны үзүүрийг нийлүүлэхээр оч үсэрч тог цохидог машин байх ба ахлах ангид орж физик үзэхээр түүн дээр туршилт хийлгэдэг гэж дуулсан байв. Бушуухан том ангид орж түүнийг үзэхийн бөөн хүслэн. Хамгийн гол нь хүүхдүүд тэр машины шонд гараа хүргэн, өөрийн биеэр тогонд цохиулж, шинжлэх ухаантай улаан нүүрээрээ тулж үздэг байсан нь сонин.

Жигжидсүрэн гээд тоо физикийн багш эмэгтэй манайд хичээл оронгоо долоо наймынхнаас шалгалт авч байлаа. Зараа гэдэг хочтой Зандраа гэдэг хүүхэд асуугдаал “Ачаатай, ачаагүй хоёр машин явж байсан. Ачаатай нь удаан явж байсан. Яагаад гэвэл масс нь их” гээл ярьчихаад гартал, дараа нь нэг хүүхэд “уурших үзэгдлийн урвуу процессыг конденсаци гэнэ” хэмээн цээжилснээ дуржигнуулж байсан нь санаанд үлдэж. Юу нь мэдэгдэхгүй масс, конденсаци, процесс гэхчлэнгийн үгний цаана физик гуай ойртон ойртсоор… Гэтэл нэг удаа “том ангийн сахилгагүй хүүхдүүд өнөө машиныг чинь эвдэлсэн гэнээ” гэлцэн физикт хүрэх замд бөөн хар үүл нүүгэлтэж хүртэл байлаа. Гэвч удалгүй, “Электрофорны машин” хэмээх зөрж эргэдэг хоёр зээрэнцэгтэй тэр хэрэгслэл засагдаж, бид ч анги дэвшсээр хүсэн хүлээсэн тогондоо ээлж ээлжээр цохиулан хөөрцгөөж билээ.

Харин манай ангид байсан элдэв амьтны яс сонирхол их татна аа. Ургамал судлалын багш “хазаж болохгүй шүү” гэсэн сануулгатай үзүүлдэг шүдний ором бүхий алим, амандаа бариад үлээхээр заалт нь өгсөөд явчихдаг улаан шингэн бүхий термометр бас л сэтгэл гижигдсэн ертөнц байлаа. Шинжлэх ухааныг хав дарсан тэр шүүгээнүүдийг хичээлийн дундуур эргэн харж байгаад зэмлүүлдэг сэн.

Харин сургуулийн хаалгаар анх ороход уншигддаг Д.Нацагдорж, А.С.Пушкин хоёрын үг л намайг физик, биологиос булаан өдөр өдрөөр эзэмдсээр байсан юм.

Ингээд миний орогнох дуртай газар маань Пионерийн булан хэмээх жижигхэн цагаан байшин болов. Эзэн нь Пионерийн ахлах удирдагч Чанагчумаа багш маань. Би дөрөвдүгээр ангидаа билүү, бүлгийн дарга бүлгэмийн зөвлөлийн гишүүн хэмээх хүүхдэн –босс маягийн зиндаатай болсон тул Пионерийн буланд орох дархан эрхтэй болов. Гол нь тэнд сургуулийн номын сан байрлана. Дээд хэсэг нь шилэн нүүртэй, хоёр том шкаав дүүрэн ном, мэдээж тухайн үеийн журмын дагуу Лениний бүрэн боть, намын хурлын эмхтгэл энэ тэр томоохон зай эзлэх боловч цаана нь хүүхдийн зөндөө ном байна. Хичээл тараад тэнд сууж өдөржингөө ном унших дуртай сан. Чанагчумаа багш маань юм хэлэхгүй, өөрөө ажлаа хийгээд л суудаг, тэгж тэгж явах болохоор нь би ч гардаг сан. Жаахан хэнхэгтэй хүн байсан бол “Яг ямар ном уншаад байна, одоо тийм хичээлээ хий, явж нийгмийн тустай хөдөлмөрт оролц” гэхчлэнгээр авирлаж болох л байсан л даа. Харин багш маань намайг дуртай цагтаа өөрийнх нь өрөөнд нь хонтоорлож, шкаавыг дураараа онгичиж, хамаг юмыг нь урвуулж хаяхыг зөвшөөрдөг байсан юм.

Чанагчумаа багш уран хүн байсан болохоор нэг удаа сургуулийн усан сангийн голд бүрээ үлээж байгаа пионерийн баримал барьж билээ. Усан сан гэдэг нь усаар дүүргэж байгаад сургууль орчмын модыг усалдаг том сав байсан юм. Хэрвээ та “Голын тэртээх гацааны хавар” хошин туужийг маань үзсэн бол яг тэнд энэ тухай гардаг юм.

Манайд дүрслэх урлаг орж байгаад нэг удаа байгалийг харж зурах юм болов. Чанагчумаа багш бидэнд дэвтрийн нэг хуудас аваад, голд нь дөрвөлжин нүх гаргуулав. Ингээд тэр цоорхойгоороо уул усыг ажиглаж байгаад, хамгийн гоё хэсгийг сонгоод зурахыг зааж билээ. Энэ хичээл л намайг одоо болтол гэрэл зурагт дурлуулсаар байгаа бөгөөд хөдөө аялахдаа аппарат чирэх ажилтай болгосон юм. Мэдээж, мэргэжлийн зурагчин биш ч гэлээ, аяллыг маань утга учиртай, дүүрэн бэлэгтэй, баяр хөөртэй болгодог гэрэл зураг руу Чанагчумаа багшийн маань заасан тэр “цонх” хөтөлсөн хэрэг.

Анги дэвшихийн хэрээр сургуулийн номын сан маань арай бяцхан нь мэдэгдэх болов. Хүүхдийн зурагт номд би ахдаж, марксизмын бүтээлүүд надад ахдаж эхлэв. Ингээд бас нэгэн том арын хаалгатай хүн гарч ирлээ. Тэр бол сумын номын сангийн эрхлэгч Марууш гуай байлаа. Манай Цэ багшийн (Цэдэндамбаа багш) эхнэр. Пионерийн буланд шкаав дүүрэн ном байсан бол сумын номын санд байшин дүүрэн ном, бурхан минь!

Надад лусын сан үүдээ нээсэн мэт санагдаж, хаанаас нь эхлэхээ мэдэхгүй сүрдэн самгардаж билээ…Систем муутайдуу боловч Монголын болон дэлхийн утга зохиолын алтан сан руу чадах чинээгээрээ шумбан орж билээ. Марууш гуай сүүлдээ надад түлхүүрээ өгөөд явуулдаг сан. Том арын хаалга байгаа биз?

Манай үеийнхэн номд дуртай байсан нь их учиртай. Оюун санааны бараг цор ганц зугаа цэнгэл нь ном унших явдал байсан учраас л тэр. Харин өнөөгийн хүүхдүүд ном бага уншдаг, зөвхөн тэр үеийнхэн л номд дуртай байсан гэдэгтэй бол санал нэг их нийлдэггүй. Хэрвээ, надад кабелийн телевиз, ай пад, ухаалаг утас байсансан бол “Тэнгист аялагч Робинзон Крузо, түүнтэй учирсан гайхамшигт явдлууд” гэдэг номыг уншихын оронд киног нь үзчихээд л явчих байсан байх оо.

Үе үеийнхэн өөр өөрийн хувь заяатай, өөр өөрийн бэрхшээл, тус тусын тавилантай байдгийн жишээ л тэр байх. Тэр үед уншиж, таньснаа өнөөгийн багачуудынхтай харьцуулахад даанч өчүүхэн байдаг юм, ер нь. Гэхдээ улс үндэстнээрээ, танин мэдэх ба урагшлан хөгжих ер бусын эрмэлзэлтэй үед миний хүүхэд ахуй нас таарсан юм.

Кино болон бусад энтертаймэнт хэрэгсэл ховор болохоор бид биедээ уншсан номоо их ярьж өгдөг байсан. Номын хорхойтнууд ч хоорондоо их ойр байсан. Номыг дамжуулж зээлдүүлж их уншуулна. Манай сумын номын санд А.Дюмагийн “Монте Кристо гүн” зөвхөн эхний дэвтэр нь байдаг байж. П.Гансүх гээд нэг ах хоёрдугаар дэвтрийг нь уншихын мөн болсон нэгэн байх. Суманд шинэ багш, албан хаагч шилжиж ирэхээр л “Танайд Монтогрийсто гүн” байхгүй биз гэж сураглах.

Анх “Тунгалаг тамир”-ыг манай ангийн Түдэг хэмээх Түдэвваанчигийнхаас, “Робинзон Крузо” Намхайнямбуу гэж жаалаас, Димовын “Тамхи” гэдэг хувьсгалч зохиолыг Отгон сумын Шугаа гэж эгчээс авч уншиж байсан ба Наваансүрэнгийн “Минжийн хангай” романыг Отгон сумын сургуулиас гарсан нэг жаал хонины ээлж тааруулан уулзах зуураа ярьж өгсөн нь санаанд байна. Хожим санахад номыг нь хэд давуулаад уран сайхан ярьсан байдаг юм. Аймгаас ирсэн нэг нөхөр бидэнд “Фонтамас” үзсэнээ ярьж өгөөд “хамгийн сүүлд нисдэг машиныхаа утаагаар агаарт “Фонтомас” гэж гарын үсгээ зураад явдаг” тухай хуучилсан юм. Сүүлд киног үзэхэд, машинаар нисдэг нь үнэн боловч гарын үсгээ бус киноны “төгсөв” гэдэг үгийг бичдэг юм билээ.

Бас киногоо ч ёстой “гурван ДИ” ярьж өгнө “Цагаан морьтой хүн баруун талаасаа гарч ирээл дндр дндр гээл давхиж байсан чинь…” гээл ярьж өгнө. Ном кино ярьж өгдөг хүүхдийг бусад нь их хүндэлнэ ээ. Тийм болохоор номын ертөнц надад танин мэдэхүйн баяр хөөрөөс гадна, ер бусын хүндлэл авчирч, орчин тойронд маань хүлээн зөвшөөрүүлнэ.

Уншсан ном, үлгэрээ ярих хүүхдүүдийн дунд төдийгүй, томчуудын дунд ч нэр хүнд олоход тусалж байлаа. Тэр үед хадланд явна гэж гоё юм байсан. Айл бүрээс нэг хүн хадланд явах учиртай боловч ихэнх нь хүүхдүүдээ илгээнэ. Яг л “Анхны алхам” кинон дээр гардаг шиг хэдэн хашир өвгөчүүл шимээсгээр хадаж, багачууд өвсөө хамах, эргүүлэн хатаах, тэмээгээр зөөх ажил хийнэ. Хамгийн гол нь хадланчид хонь гаргаж шинэ шөл уух тул махсаагаа гаргана. Бүтэн сар мах амсахгүй байж байгаад лавшаа идэхээр ямар амттай байдгийг хэлээд юүхэв дээ. Өнөө юун цагаан сар, юун наадам гэгчээр.

Дээр нь үе тэнгийхэнхэнтэйгээ тэнд нийлж дарвих ч сайхан. Нэгдлийн хэдэн номхон тэмээгээр өвс ачих ч зугаатай, тэнгээ тэнцүүлж чадахгүй өрөөсөн бөөрнөөс нь зүүгдээл чирэгдэж явах ч хөгжилтэй. Бидний хүүхдийн амралт, пионерийн зуслан тэр л байлаа.

Өглөө оройн сэрүүнд өвсөө хадчихаад, үдийн халуунд цайгаа уугаад, шимээсгээ давтан амрах хөгшчүүл хачин сайхан хууч хөөрнө. Тэнд л би алмасын домог анх сонсоод, тэр шөнөө Уртын хавцлын хаа нэгтэйгээс “Дэлт Сундуй эм алмаст хөөгдөн гарч ирэх” аятай сэрвэлзэн хонож билээ.

Ахмадуудын хууч ярианы хажуугаар би уншсан ном, үлгэрээ тэдэнд ярьж өгнө. Сүүлдээ жаахан ядраад, залхуу хүрээд ирэхээр ямар нэг сонин зохиол, ном чангаар ярьж эхлэх. Ах нар “Муу дэлдийсэн золиг, амаа тат. Ажил хийлгэхгүй яах гээд байгаа юм бэ” хэмээн уцаарлах боловч өөрийн эрхгүй сэм чагнасаар нэг мэдэхэд шимээсгээ ч юмуу, өвсний сэрээгээ тулчихсан амтархан чагнаж зогсдог сон. Сүүлдээ манай бригадын дарга Дүгэрсүрэн гуай надаас “ажлын цагаар юм ярихгүй” гэсэн амлалт авч байж хадланд явахыг зөвшөөрдөг болсон доо.

Миний хамгийн анх таньсан дарга, төрийн албат бол Нямаанбуу багш байсан санагддаг. Сургуулийн захирал л даа. Өнөө болтол надад төрийн жинхэнэ албат гэхээр л манай захирал санаанд буудаг даа. Намайг Шилүүстэйн сургуульд ороход захирал байсан, 10 дугаар анги төгсгөхөд захирал байсан, дунд нь хөдөлсөн эсэхийг мэдэхгүй. Ярвагар биш атлаа эрхэмсэг, ууртай биш атлаа сүрдэм нэг хүн байх. Хэн нэгнийг загнаж уурлаж байхыг бид огт хараагүй боловч бүгд эмээнэ. Ялангуяа, хүүхдүүдэд их санаа тавина. Дамаан дотуур байрны хүүхдүүдэд. Байрны хүүхдүүд хүйтэн өрөөнд өглөө босохдоо хөлөө шаланд хайруулж ханиад хатгаа тусна гээд хөвөнтэй ширмэл олбог маягийн зүйл өгдөг сөн. Орноосоо босоод гутлаа өмстлөө түүн дээр гишгэх ёстой. Найм төгсдөг жил бидэнд сургуулиас бүр союз цана хүртэл өгч байсан. Суманд байтугай, аймагт ховор тэр эдээр байрны хүүхдүүд Ягаан толгой руу гулгадаг байлаа.

Сумын сургуулийн дотуур байранд цагаан сар их сайхан болно. Гэрээсээ хол дотуур байранд суугаа хүүхдүүдэд сургуулиас сайхан бэлэг, ёслол бэлдэнэ. Өглөө эрт Нямаанбуу захирал биечлэн ирж хүүхдүүдтэй золгоод, жилийн турш нөөсөн нандин бэлгээ тараахад сумын байтугай хотын хүүхдэд ховор олддог алим жимс гарч ирдэг сэн.

Харин долоо, наймд орсон хойно манайд уран зохиол орж “Монголын нууц товчоо” заахад нь Нямаанбуу гуай маань захирал төдийгүй хэл, уран зохиолын багш болохыг мэдсэн сэн.

Хамгийн сүүлд сумынхаа сургуулийн анхны 10 ангийн төгсөлт болж, биднийг алсын замд үдэхэд Нямаанбуу захирал банкет хийлээ. Тэр үеийн хүлээн авалтыг банкет гэдэг байсан юм.

Хүүхдүүдийн өмнө идээ будаа засснаас гадна, энд тэнд архи тавьсан нь биднийг цочроомоор байв. Захирал багш бидэнд дунд сургуулиа амжилттай төгсгөсөнд баяр хүргэж, сумын сургуулийн анхны 10 дугаар ангийн төгсөгч болсныг тэмдэглээд хундага өргөлөө.

Зүгээр ч өргөсөнгүй, энэ хатуу идээ амьдралын чинь замд бишгүй таарна. Хэн ч хорьж чадахгүй. Сэтгэлийн тэнхээ, биеэ авч явах чадварыг чинь сорих болно гэсэн утгатай сургаал бас дайж билээ. Сурагч ахуй насны турш захирал хэмээн эмээж ирсэн тэр хүний өргөсөн хундаганд би ёс болгон уруулаа хүргээд тавьж билээ. Нэг л бахадмаар, бас сүрдмээр мэдрэмж төрөөд байсан сан.

Анги дааж байсан Цэндээхүү багш, Доржпагам багш, Гомбожав багш, Доржсүрэн багш, Хадбаатар багш, Бадам-Одсэр багш, дотуур байрын Дагва багш бас энэ хорвоод багш л болох гэж төрөө болов уу гэмээр сайхан ахмадууд байсан Бө багш, До багш, анх надаар шүлэг бичүүлж ханын сонинд гаргаж байсан Цэрэннамжил багш, сургуульд ганцхан хувь байсан зарим номыг надаар уншуулаад бусдад маань яриулдаг байсан Тэрбиш багш..гээд олон сайхан хүмүүсийг дурснам. Тэр үед залуухан багш нар байсан манай ангийн Ганаагийн ах Чимиддаш багш, үе дамжсан сурган хүмүүжүүлэгч Чимидцэеэ багш гээд олон хүнийг дурсамжаа хүүрнэсэн ахмадууд болсныг харахад бас л сайхан.

Манай сургуулийн наян жилийн ой болж байгаа юм. 1938 онд тэр үеийн жишгээр ганц гэр ганц багштай байгуулагдаж байжээ. Яг л “Түмний нэг”-ийн Чимид багшийн сургууль шиг. Тэгээл гэрээсээ байшин, байшингаасаа цогцолбор болон хөгжсөөр иржээ.

Сургуулийн хананд байсан мэргэдийн үгтэй бичээс, пионерийн булангийн дүүрэн номтой хоёр шкаав, долдугаар байр, түлээний хашаан дахь цирк, бие биедээ ярьсан ном, хоёрдугаар дэвтэр нь олдоогүй үлдсэн цуврал, сумын номын санчийн арын хаалга, хадланд гардаг ханагар хөгшдийн хууч эд бүгд цөмөөрөө л миний сургууль байлаа. Сургуулийнхаа ойгоор энэ бүхнийг тэр чигээр нь дурсан санах сайхан байна.

Намо гүрүви!