Month: May 2018

Монголчуудын өв соёл болох сур харвааг түгээн дэлгэрүүлэх их үйлсэд өөрийн мэдлэг оюун, ур чадвар, арга туршлагаа харамгүй зориулж ирсэн эрхэм бол Хүндэт мэргэн, спортын мастер, нум урлаач, судлаач Төмөрхүүгийн Батмөнх гуай юм. Түүнийг анх нум сум сонирхож эхэлж байхад улсын хэмжээнд хүүхэд, томчууд нийлсэн ердөө 70 хүрэхгүй харваачтай байжээ. Харин өнөөдөр энэ тоо 500 гаруй болж өссөн нь яах аргагүй Ч.Батмөнх гуайн хүчин зүтгэлийн үр шим билээ. Эх орондоо төдийгүй, тив алгасан дэлхий дахинд үндэснийхээ сурыг сурталчилан таниулж яваа түүний ертөнцийг уншигч та бүхэндээ толилуулж байна. Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангийн маань хүндэт зочин Ч.Батмөнх гуайнх аравдугаар хороололд амьдардаг юм билээ. Биднийг очиход хүүхдүүдийн цалгилсан инээд хөөр, баяр баясгалан угтав. Гэрийн эзэгтэй Ч.Батням гуай “Манай хүүхдүүд ирчихсэн ёстой нэг бужигнацгааж байна аа” гэж инээсээр хоймор өөдөө урилаа. Т.Батмөнх, Ч.Батням гуай хоёр ханилаад хагас зуун жилтэйгээ золгож буй ажээ. Дөрвөн сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөж, арваад ач зээгээ тойруулан суух энэ буурлууд үнэхээр жаргалтай харагдав.

Үр ач, залуу хойч үедээ үлгэр дуурайлал болсон тэд Баянгол дүүргийн “Шилдэг гэр бүл”-ээр шалгарсан байна. Т.Батмөнх гуайн бага хүү Б.Баясгалан “Өнөөдөр манай гэр бүлд олон баярт үйл явдал тохиож байна аа. Ээжийн маань төрсөн өдөр. Бас аав, ээж хоёр маань дөнгөж сая дүүргийн Засаг дарга С.Одонтуяагаас “Шилдэг гэр бүл” өргөмжлөлөө авчихаад ирсэн юм” гэлээ. Тийм болохоор Т.Батмөнх гуайнх хөл хөдөлгөөн ихтэй байсан нь энэ ажээ.

Эднийх яг л урлан шиг. Модлог цэцэгс тасалгаа бүрийг чимэх нь ой модыг санагдуулахын сацуу амар амгаланг мэдрүүлнэ. Хойморь дахь хананд нь гэрийн эзний сур харваанд гаргасан амжилтуудыг илтгэх медалиуд ярайна. Бас орон орны онцлог хийцтэй нум, сумны цуглуулга нүд хужирлана. Эртний болон сүүлийн үеийн хийцүүд харагдах аж. Хамгийн он удаан нь 500 жилийн настай. Архиологийн хайгуулаар агуйгаас олдсон эд гэнэ. Мөн “Мандухай хатан” кинонд зориулж урласан нум ч байна лээ. Үүнийг Т.Батмөнх гуай багштайгаа хамтран урлаж байсан юм байна. Түүний цуглуулгад буриад, хятад, унгар, япон, англи, индинчуудын нум, баруун монголын урианхай нарын модон хавчаахай зэрэг сонин содон хийцтэй олон нум, сум байв. Зочны өрөөний тэргүүнд хадаг яндар болсон нэгэн нум, сумыг хүндэтгэлтэйгээр залсан нь содон тусав. Энэ нь 2002 онд үндэсний сур харвааг хөгжүүлэх Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн зарлигийг хүлээж авсан нум аж. Т.Батмөнх гуайн өөрийнх нь урласан тэрхүү нум Төрийн тэргүүний зарлигийг хүлээж авсан болохоор ийнхүү хүндэтгэлтэйгээр шүтэн дээдэлдэг байна. Эднийх гурван өрөөтэй. Гэрийн эзэн биднийг өөрийнхөө өрөөг сонирхуулахдаа “Багшийн дээд сургуулиас хайрласан гал голомт минь байгаа юм” гээд хаалгаа нээв. Энэ өрөөгөөр дүүрэн нум байлаа. Энэ үед гэргий Ч.Батням гуай “Манайх нэг бодлын ажлын байр ч юм шиг байна уу” гэж инээснээ “Хүүхдүүд бүгд тусдаа гарсан болохоор хөгшин бид хоёрт болоод л байдаг” гэв. Энэ өрөөнд Т.Батмөнх гуай өөрийнхөө урласан нумуудаа хатаадаг юм байна. Нэг нумыг бэлэн болгоход бүтэн жилийн хөдөлмөр ордог аж. Учир нь үндэсний нумын онцлог нь урдаа эвэртэй, дундаа хус модон хавчуургатай, ард нь малын шөрмөсийг нэг бүрчлэн салган зулж цавуудаад хатаахад ийм хугацаа зарцуулдаг гэнэ. Ингэж байж нум уян шинж чанартай, бат бөх болдог юм байна. Гэрийн эзний энэ хобби гэр бүлийн бизнес болон өргөжихийн зэрэгцээ олон хүнд сур харвааны ач холбогдлыг мэдрүүлж, үндэсний өв соёлоо хүндлэн дээдлэх ухамсрыг төлөвшүүлж байгаа нь сайшаалтай. Түүнийг сурынхан “Батмөнх багш аа” гэж ихэд хүндэлдэг. Хаалганы хонх дуугарч эрэгтэй, эмэгтэй хоёр “Багш байна уу” гэсээр орж ирэв. Тэд Завхан аймгаас зорьж ирсэн шавь нар нь ажээ. Бүсгүй нь турьхан биетэй ч сур харваанд хурдацтай өсч яваа гэнэ. Түүнийг Ч.Эрдэнэчимэг гэдэг бөгөөд аймагтаа дээд сургуульд сурдаг оюутан юм байна. Өнгөрсөн жилийн наадмаар аймгийнхаа наадамд хоёрдугаар байрт шалгарсан боловч сургалтын нумаар харвасан гээд шагналт байраас мултарчээ. Ингээд багшаасаа мэргэжлийн нум, сум авахаар холоос зорьж ирсэн нь энэ гэнэ. Т.Батмөнх багш түүний таталтын хүчийг хэмжигч багажаар тодорхойлоод өөрт нь тохирсон сайхан нум бэлдсэн гээд гаргаж ирээд “Эзэн Чингэс хааныхаа ертөнцийн талыг эзэлсэн эвэр элэгтэй шөрмөсөн артай монгол нум авсанд баярлалаа. Ажил үйлс нь нум шиг хүчтэй, сум шиг хурдан бүтэж байх болтугай. Мэргэн болоорой” гэж ерөөгөөд өгөхөд бүсгүйн нүд гэрэлтэж, хачин их баярлаж байлаа. Ч.Батмөнх гуай “Завхан, Говь-Алтай аймаг мянган харваачтай болох зорилт тавьсан байгаа. Үндэсний сур харваа маань улам өргөжин тэлж байгаад туйлын баярладаг даа” гэв. Энэ мэтчилэн Т.Батмөнх багшийг зорин ирэх сурынхны хөл тасардаггүй бололтой. Түүнээс зөвлөгөө авахаар, нумаа засуулж, янзлуулах гэсэн өөр багш нарын шавь нар ч зорьж ирдэг юм билээ.

БАГА АНГИЙН БАГШААС ХАРВААЧ БОЛСОН ТҮҮХ

Т.Батмөнх багш 1946 онд Говь-Алтай аймгийн Шарга суманд төржээ. Инженер юм уу, математикийн багш болох зорилготой байсан ч Архангай аймгийн багшийн дээд сургуульд 1963-1966 онд суралцаж төгссөн байна. Ингээд сургуулиа дүүргээд Говь-Алтай аймгийн Халиун суманд нэгдүгээр анги дааж авчээ. Сумын хэмжээнд нэгдүгээр ангийн хоёр бүлэгт нийт 60 гаруй хүүхэд элсэх ёстой байсан ч тэн хагасдаа ч хүрээгүй байна. Хоёр ангийг нэгтгээд байхад хүүхэд нь цуглахгүй байсан болохоор Т.Батмөнх багшийг аймгийн төв рүү буцаажээ. Тэрбээр аймагтаа ирээд дөрөвдүгээр анги төгсгөөд дараа жил нь нэгдүгээр анги дааж авсан байна. Тэр үед Рэнцэндорж багшийн мундаг тайлбартай “Дасгалын арга” гэдэг толийг барьж ажилладаг байсан шинэхэн залуу багш яамны орлогч сайдад ихэд тоогджээ. Түүний хичээл дээр суусан тухайн үеийн орлогч сайд Шагдарсүрэн гуай “Танай аймаг мастер” багштай юм байна” гээд цол олгож, мандаж явж байсан удаатай. Улмаар дааж авсан анги нь монгол бичгийн олимпиадад ангиараа улсад хоёрдугаар байрт шалгарч байжээ. “Шавь нар маань тун ч сайхан бичдэг хүүхдүүд байсан даа” гээд Т.Батмөнх гуай сурагчдаа дурсан ярив. Ингээд тэрбээр 1966 онд Багшийн дээд сургуулийн монгол хэлний ангид урилгаар ирж суралцжээ. 1975 онд сургуулиа төгсөөд Газар зүйн тэнхимдээ багшаар үлдсэн байна. Ардын багш Батсүх гэдэг хүнийг залгамжлан физик, газар зүй хичээлийг заажээ. Тэрбээр энэ мэргэжлээрээ Багшийн дээд сургуульд 20 гаруй жил багшлахдаа “Ус чандмань эрдэнэ” гэсэн хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж, Туулын сав дагуу их судалгаа хийж байжээ. Т.Батмөнх гуай 1965 оноос нум эвшээлгэж эхэлсэн түүхтэй аж. Харин 40 гаруй жилийн турш нум урласан байна. Тэрбээр газар зүйн боловсрол олгодог багшийнхаа ажлын хажуугаар сур харвах, нум урлах, соёлын энэхүү үнэт өвийг судлах ажлыг орхиогүй байна. Тухайн үед нэг хүн хоёр ажил зэрэг явуулж болохгүй гэсэн болохоор сонирхлоо дагаж, сур харваагаа сонгожээ.

Нум урлана гэдэг бол хэн бүхний хийчихдэг ч ажил биш. Т.Батмөнх гуай энэхүү нямбай чимхлүүр ажилд 1973 оноос суралцаж эхэлжээ. Улсын мэргэн Ядамсүрэн, Дашцэрэн гэж хоёр мундаг уран багшийгаа дагаж анхандаа нум засч сэлбэдэг байж. Яван чангарсаар багш нараасаа урмын үг их сонсдог болжээ. Тэрбээр 100 гаруй хүнд нум урлах арга, ухааныг заасан гэнэ. Тэднээс одоо 30 орчим нь л тууштай ажиллаж байгаа юм байна. Ингээд бодохоор нум урлана гэдэг тийм ч амар хялбар ажил биш бололтой. Түүхий эд, материалын олдоц тааруу болохоор яалт ч үгүй эдийн засгийн чадал шаарддаг биз.

Т.Батмөнх багш шавиар баян хүн. Газар зүйн мэдлэг олгосон олон, олон шавь нар нь Монгол орны өнцөг булан бүрт ажиллаж, эхнээсээ тэтгэвэртээ суужээ. Тэгвэл сур харвааны шавь нарын нас жил ирэх тусам залуужиж байгаагаараа онцлогтой. “Ер нь би багш байхын заяатай шүү” гээд Т.Батмөнх гуай шавь нараараа ихэд бахархах юм билээ. Тэрбээр сум, дүүрэг, аймаг хотыг баг тамирчидтай болгож, сур харвааг хөгжүүлэхэд чин сэтгэлээсээ зүтгэж байгаа нэгэн. Хотод бол өвөлдөө зааланд, зундаа сурын талбайд л өнждөг аж. Тэрбээр Говь-Алтай аймагтаа сур харвааг хөгжүүлэхийн тулд “Засагт хаан” клубийг үүсгэн байгуулсан бол нийслэлд “Дөрвөн уулын мэргэчүүд” дугуйланг хичээллэдэг юм. Энэ оны хүүхдийн сур харвааны нээлт өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болоход Т.Батмөнх гуайн олон шавь нар цэц мэргэнээрээ уралдацгааж, нэлээд амжилт гаргасанд тэрбээр туйлын баяртай сууна лээ. Сонирхуулахад, “Засагт хаан клуб”-д жил хичээллэсэн Анхбаяр хүү алтан медалийн эзэн болсон бол охидоос Гэрэлмаа хүрэл медаль хүртжээ. Харин насанд хүрэгчдийн харвааны нээлтэд түүний хоёр шавь мастер болон дэд мастер болсон байна.

ГАДААДАД ҮНЭЛЭГДСЭН ГАВЬЯАТ

Т.Батмөнх гуай дэлхийн олон оронд үндэсний нумаа сурталчилж, үзэсгэлэнгээ гаргаж байжээ. Мөн жил бүр болдог Дэлхийн үндэсний сурын холбооны чуулганд хэдэнтээ илтгэл тавьж, олон улсынханд монгол нум, сум, өв соёлынхоо талаарх судалгааны ажлуудаа танилцуулж байсан юм. Тэрбээр жуулчдыг татахад сур харвааг том түлхэц болтол нь хөгжүүлж чадсан эрхэм юм. Түүний урласан нум сум дэлхийн 50 гаруй оронд түгсэн байна. Тухайлбал, АНУ-аас манай улсад сууж байсан Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд сур харвааг ихэд сонирхож, Т.Батмөнх багшид хүүхдээ шавь оруулж, уралдаан тэмцээнд сойж байсан нь хэвлэлийн шарласан хуудаснаа ч үлдсэн байдаг. Ер нь Т.Батмөнх багш монгол тулгатны үндэсний сур харвааг хөгжүүлэхэд ч нэлээд хүчин зүтгэсэн хүн билээ. Буриадууд үндэсний нумтай болчихлоо. Халимаг, Тува, Өмнөд монголчууд нум сумаа заалгаж, шавь орж, харвадаг болсон байна. Бас Т.Батмөнх багшийн буянаар нум сумаа урладаг болсон улсууд ч бий. ОХУ-ын Буриад улс гэхэд сүүлийн арваад жилд 300 гаруй нум авсан гэнэ. Буриадууд үндэсний нумтай болгосон Т.Батмөнх гуайн гавьяаг үнэлж, 2006 онд Чингэс хааны мэндэлсний 800 жилийн ойгоор Улаан-Үүдэд болсон Алтаргана наадам дээр Биеийн тамир, соёлын гавьяат цол хүртээжээ.

Сур харваа бол эрүүл мэндэд чухал ач холбогдолтой спорт болохыг гэрийн эзэгтэй онцлов. Тэрбээр анхандаа нөхрийнхөө сонирхлыг тийм ч их ойшоодоггүй байсан бол яваандаа ойлгож, улам дурлах болсон гэнэ. Энэ тухайгаа Ч.Батням гуай ярихдаа “Сур харваагаар хичээллэсэн өндөр настай хүмүүсийн нуруу нь цэх, хараа нь хурц байдаг юм. Манай хөгшиний нүдний хараа хүртэл залуугийнхаараа шүү. Бас эрүүл мэндэд тун тустай, хүнд тэвчээр хатуужил олгодог спорт. Ер нь өөрийгөө ялан дийлж чадсан хүн амжилтад хүрдэг. Бусад спортыг бодвол өөрөө өөртэйгээ өрсөлддөг онцлогтой” гэв. “Алтны дэргэд гууль шарлана” гэгчээр Ч.Батням гуай чамгүй мэргэн. Гэхдээ ямарваа нэгэн тэмцээн уралдаанд оролцдоггүй, сонирхлоороо энэ спортоор хичээллэдэг гэсэн. Т.Батмөнх гуай сурынхаа талаар ярихдаа “Манай нэгэн ахмад мэргэн шавьдаа хэлж байсан гэдэг. “Сур харвана гэдэг бол өргөөшөө бяр, уртаашаа ухаан байдаг юм шүү. Үүнийг чадвал харваач болно” гэж хэлж байсан нь үнэн юм. Хамгийн гол нь нум сум галт зэвсэг гарах хүртэл яагаад гайхамшигтай байсныг мэдэх гэж гадаадынхан их ирж байна. Нэг үеэ бодвол манай улс сур харвааг хөгжүүлэх тал дээр бодлогоор ажиллаж, анхаарал хандуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд сур харваанд залуус их идэвхтэй нэгдэж байгаад хөгшин би баярладаг даа” гэв.

Т.Батмөнх гуайн удамд нум урладаг хүн хараахан байхгүй ажээ. Гэхдээ шар сүүнээс хуванцар гаргах нээлтийг хийж Төрийн шагнал хүртэж байсан Ж.Сандаг гуай түүний нагац ах нь байсан гэнэ. Нутгийнхандаа “Уран Сандаг” хэмээн нэрлэгддэг тэрбээр тун ч гарын ур дүйтэй нэгэн байсан тухай тэд дурсан ярина лээ. Одоо Т.Батмөнх гуай 12 жилийн сийлбэртэй нум урлаж байгаа ажээ. Улсын баяр наадмаас өмнө ард түмэндээ дэлгэж, үзэсгэлэнгээ гаргахаар зэхэж байгаа гэсэн. Түүний урласан нум төрийн бүхий л хүндэтгэлд хамгийн дээд бэлэг болдог. Төрийн ордонд байдаг Ерөнхийлөгчийн өргөөний хоймор дахь хоргонд заларсан есөн төрлийн зэвтэй сум бүхий нум бол түүний бүтээл юм. Сонирхуулахад, Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд байхдаа АНУ-д айлчлахдаа Ж.Бушид бэлэглэсэн нум сумаа мөн л эднийхээр урлуулж байжээ. Энэ тухай гэрийн эзэгтэй ярихдаа “Тэр үед нумыг танай хийж чадсан юм чинь хайрцгийг нь бэлд гэдэг байгаа. Анх удаа гоёлын хайрцаг хийж билээ. Нум урлахаас ч хэцүү байсан шүү. Дахиж ийм хайрцаг хийгээгүй” гээд инээв. Т.Батмөнх гуайн энэ үйл хэргийг төр үнэлж, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор энгэрийг нь мялаасан юм билээ. Түүний баримталдаг зарчим бол “Нум урлахад тоо чухал биш. Хамгийн гол нь чанарыг эрхэмлэх ёстой” гэж байв.

НУМ УРЛАХ ЭРДМЭЭ ТОМ ХҮҮДЭЭ ӨВЛҮҮЛЖЭЭ

Т.Бөтмөнх гуай гэргий мөн л Говь-Алтай аймгийн Шарга сумынх ажээ. Эхээсээ гурвуулаа бөгөөд бүгд элэг бүтэн энх тунх амьдарч байгаа гэнэ. Гэхдээ Ч.Батням гуай багадаа хамаатныдаа өргүүлжээ. Тэрбээр “Би өсгөсөн болон төрүүлсэн аав ээжийнхээ хайранд өссөн азтай хүн. Өргөсөн аав, ээжээсээ хоёулаа. Дээрээ нэг ахтай байсан. Аав, ээж хоёр маань сум орондоо сайн малчин депутат хүмүүс байсан. Говь-Алтай аймгийн Говийн хөгжил нэгдлийг үүсгэн байгуулсан анхны гишүүн Э.Чойжилжав гэж хүн байлаа даа. Анх нэгдэл байгуулагдахад манайх 276 үхэр нийгэмчилж байсан юм. Харин ах маань малын эмч Шагдар гэж хүн байсан юм” гэв. Т.Батмөнх гуай эхнэртэйгээ танилцсан түүх нь сонин. Тэд нэг сумынх хэрнээ бие биенээ таньдаггүй байжээ. Архангай аймгийн Багшийн дээд сургуулийн буянаар учирсан түүхтэй юм билээ. Т.Батмөнх гуайг төгсөөд явахад нь эхнэр нь нэгдүгээр курсийн оюутан болж иржээ. Тэртээх он цагийн дурсамжаа сөхөхдөө “Тухайн үед цэргийн алба хаахад гурван жил болдог байв. Эхнэрүүд нөхрөө халагдаж ирэхийг гурван жил хүлээдэг байсан. Үүнтэй адил би эхнэрээ гурван жил хүлээсэн дээ гэж хөгшинөө цаашлуулдаг юм” гээд Т.Батмөнх гуай инээж билээ. Ч.Батням гуай сургуулиа төгсөөд таван жил бага ангийн багшаар ажиллажээ. Ингээд 1975 онд конкурсдэж, Багшийн дээдийн Түүх газар зүйн багшийн ангид суралцаж төгссөнөөсөө хойш ерөнхий боловсролын сургуульд багшилсан байна. Говь-Алтай аймгийн хоёрдугаар арван жилд ажиллаж байгаад хотод ирээд 72, 47 дугаар сургуульд тус тус багшилжээ. Олон хүүхдийг газар зүйн мэргэжилтэн болоход үндсэн суурийг сайн тавихын төлөө ажиллаж байсан дүүргийн нэрийн хуудас болсон багш юм. Тэрбээр Баянгол дүүргийн мэргэжлийн ба ур чадварын аваргыг 13 жил хамгаалжээ. Ч.Батням гуай “Багш гэдэг хүн шавь нараараа бахархаж, омогшиж явдаг онцлогтой.Олон олон мундаг шавь төрүүлсэн дээ. Одоо зарим нь Их дээд сургуульд багшилж, Газар зүйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан хийж байна” гэв. Одоо тэрбээр МУБИС-ийн Клиник пропессор, үндэсний сургагч, зөвлөх багшаар ажилладаг байна. Тэдний том хүү дулааны инженер мэргэжилтэй ч аавынхаа эрдмийг өвлөж, нум урладаг болжээ. Дунд охин нь менежер хийдэг бол бага хүү нь эдийн засагч мэргэжилтэй юм байна. Ач, зээ нар нь бүгд сур харваагаар хичээллэдэг ажээ. Т.Батмөнх гуй сур харвааг зааж сургахдаа огтхон ч цааргалж, түвэгшээдэггүй. Бас үнэрхдэггүй. Нум эвшээлгэж суръя гэсэн хэн бүхнийг уриалгахнаар угтаж авдаг байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Чилийн өмнөд нутаг яргай загас нутагшуулах өндөр боломжтойг иргэд нь олж харж чадсанаар өдгөө тэр хавь яргай загасны фермүүдийн гол нутаг болжээ. (Эх сурвалж: SalmonChili)

Яргай загасгүй Чили дэлхийн яргай загасны зах зээлийг атгаж, экспортоосоо жилд гурван тэрбум ам.доллар олж байна. Чилийн энэ тэсрэлтийг дэлхийд bil­lion dollar industry гэж тодотгодог. Монгол хэлнээ хөрвүүлбэл тэрбум долларын эдийн засаг гэсэн утга гарч ирнэ. Тэрбум долларын салбар нэг л босчихсон бол өөрийгөө улам хөгжүүлээд явчихдаг онцлогтой учраас Чилийн яргай загасны аж үйлдвэрийн салбар 2007-2009 оны бактерийн хямралаа давж, шинэ стандартуудыг нэвтрүүлж, шинэ инновациудыг бий болгон хөгжиж байна.Тэрбум долларын эдийн засгийг босгож ирдэг арга, менежмэнт цэнхэр гаригийн улс орнуудад хэдийнэ бий болсон тухай ярихаас өмнө яргай загасгүй Чили хэрхэн яаж яргай загасны зах зээлийн гол тоглогч болсон түүхийг сонирхъё.

Андын нуруу даган сунасан Чилийн нутгийн Антарктид тив рүү ойртсон өмнөд хэсгийн байгаль, цаг уур “Яргай загасны эх орон” гэгддэг Норвегийнхтой төстэй болохыг чиличүүд анзаарч л дээ. Гаднаас яргай загас авчран нутагшуулж, үржүүлж эхэлсэн түүх нь ердөө энэ. Байгаль цаг уурын нөхцөл төстэйг анзаарч шинэ төрлийн загас үржүүлээд дэлхийгээс валют олох боломжтойг олж харсан иргэдийнх нь оролдлогоос эхэлсэн бизнес Чилийг тэрбум, тэрбум ам.долларын экспорт хийхэд хүргэсэн юм. Хэсэг иргэд боломжийг олж хараад хөдөллөө ч хөрөнгө оруулалт, бодлогын дэмжлэггүй тохиолдолд дэлхийн бизнес болж хөгжих аргагүй. Иргэдийнх нь энэ оролдлого эдийн засгийн шинэ салбар бий болгохыг хүсч зорьсон Засгийн газрынх нь бодлоготой нийлсэн учраас яргай загасны фермийн аж ахуй бий болгох судалгаа, хөрөнгө оруулалт асуудалгүй шийдэгджээ.

Ингээд л фермд үржүүлсэн яргай загас хэмээх шинэ бизнес дэлхийд давамгайлах болж. Чили өдгөө яргай загасны экспортоороо Норвегийн дараа хоёрт жагсдаг. 2003 оноос хойш дэлхийн яргай загасны хэрэглээний 34 хувийг хангаж байгаа. Бидний зэсийн зах зээлийн голлох тоглогч гэдгээр нь андахгүй Чили улс энэ бизнест орж ирсэнээр яргай загасны бизнес загварыг 180 градус өөрчилсөн юм. Өмнө нь дэлхийн зах зээл дээр нийлүүлэгддэг яргай загасны 70 хувь нь байгалийн, 30 хувь нь фермийнх байснаас гадна жилд нэг сая хүрэхгүй тоннын нийлүүлэлттэй байв. Гэтэл яргай загасны зах зээлийн өнөөдрийн зураг нь тэс ондоо. Өдгөө дэлхийн яргай загасны зах зээлийн 70 хувийг фермд үржүүлсэн загас эзэлж байна. Үлдсэн 30 хувь нь байгалийнх.

Тэрбум ам.долларын экспортын салбар бий болгох бодлогын үр дүнд чили виноны экспорт өдгөө дэлхийд тавд эрэмбэлэгдэж байна. Монголчуудын амтархан уудаг дарсны нэгд Чилийн вино зүй ёсоор багтдаг. (Эх сурвалж http://www.worldstopexports.com/chiles-top-10-exports/)

Чилийн экспортод тэрбум ам.доллар давсан бүтээгдэхүүн олон бий. Зэс, загас, жимс, самар, мод, вино зэргийг дурдаж болно. Экспортын орлогоороо аравт жагссан махны тухайд тэрбум ам.доллар хараахан хүрээгүй байна. Гэхдээ Чилийн Засгийн газар махны экспортоо тэрбум ам.долларт хүргэх бодлого бариад эхэлчихсэн. (Эх сурвалж: http://www.worldstopexports.com/chiles-top-10-exports\)

Нэг сая тонн ч хүрдэггүй байсан зах зээлийн өнөөгийн хэмжээ гурван сая тонноор яригдаж байна.

Чилийн яргай загасны аж үйлдвэрийн салбарт 30 мянган хүн ажил эрхэлдэг. Эдийн засгаа солонгоруулж, уул уурхайгаас хамаарах хамаарлаа бууруулах тухай яриа Чилид аль эрт 1930-аад оноос өрнөсөн түүхтэй. Энэ яриа нь 80-аад оноос бодитой ажил болж үр дүнгээ өгч эхэлсэн юм. Дахин онцлоход яргай загасны экспорт Чилид жилд ойролцоогоор гурван тэрбум доллар оруулдаг, billion dollar industry болоод буй. 300 гаруй жилийн түүхтэй Чили вино гэнэтхэн л 1980-аад оноос дэлхийн зах зээлд нэвтэрч, 2017 оны байдлаар дэлхийд тавд жагсаж, хоёр тэрбум америк долларын экспорт хийж байгаа нь мөн л Чилийн эдийн засгийг солонгоруулах бодлого, уул уурхайгаас орж ирсэн мөнгийг энэ салбарын хөгжилд цутгасаны үр дүн гэгддэг.

Өнгөрсөн гуравдугаар сарын сүүлээр Монгол Улсын Засгийн газраас Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогодоо олон нийтийн анхаарлыг хандуулахад чиглэсэн форум зохиосныг олон нийт санаж байгаа байх. Бидний хувьд форумын гол фокус нь хөдөө аж ахуйн салбар хуралдаан байсан юм. Эдийн засгийн бодлогын реформын тулгын гурван чулуу болох уул уурхай-хүнд үйлдвэр, хөдөө аж ахуй-хөнгөн үйлдвэр, худалдаа аялал жуулчлал дэд бүтцийн салбарууд хоорондын уялдааг засаг яаж харж байгаа нь сонирхол татсан хэрэг л дээ. Тэр хуралдааны үеэр ХХААХҮ-ийн сайд Б.Батзориг салбартаа хувьсгал хийнэ гэж тунхаглаж байв. Сайдын хэлээд буй хувьсгалыг тухайн үед хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээр дотоодоо хангаад, илүү гарсныг нь гадагш экспортлох юм байна гэж ойлгоод өнгөрсөн юм. Хөдөө аж ахуйн салбарт хийх хувьсгалын тухай яриа сүүлдээ махны экспортод тулгарсан асуудал, газар тариалангийн болон мал аж ахуйн бүс нутгаа зааглах шалтгаан гэх мэт өнөө л форум бүр дээр ярьдаг түмэн бэрхшээл рүү халтирсан учраас өөр нарийн гарц гаргалгаа олж хараагүй билээ. Гэхдээ салбар хуралдаанд нэг сонирхолтой панелист харагдсан. Гадны улсын Засгийн газрын дэмжлэгтэй төслөөр 10 орчим жил зүтгэсний эцэст сарлагийн ноолуур билүү, хөөврийг экспортын бүтээгдхүүн болгосон туршлагаа ярьсан нь содон, шинэ сонсогдсоныг онцолъё. Тэр хүн одоогоор жилдээ гурван сая долларын экспорт хийдэг болсон гэж ярьсан нь салбар хуралдааны үеэр сонссон цорын ганц сонирхолтой жишээ байсан юм.

Нийтлэлийнхээ эхэнд Чилийг онцолсон нь цаанаа нарийн учиртай. Тэдний явсан зам бидний одоогийн явж буй зам ерөнхийдөө давхцаж байснаас гадна Чилийн хөгжлийн явцдаа туулсан зам нь баларч амжаагүй байна. Канад, Австрали хэдийгээр уул уурхай өндөр хөгжсөн орнууд боловч анхнаасаа чөлөөт зах зээлийн системтэй учраас Монголын уул уурхайн салбартай шууд харьцуулаад харчихаж болдоггүй. Чилийн өнөөгийн эдийн засгийн хөгжил нь нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээр 22000 орчим ам доллар. Манай улсын Тогтвортой хөгжлийн бодлого 2030-д тавьсан зорилт болох 18000 ам доллараас ялимгүй илүү гэсэн үг. Эндээс цаашлуулаад ухахаар 2032 он орчмын бидний төсөөлж буй Монгол Улсын хөгжил өнөөгийн Чилийн хөгжил хоёр дүйх бололтой харагдаж байна. Б.Батзориг сайдын хуралд сууж байхад Чилийн хэрэгжүүлж буй бодлого, эдийн засгаа олон тулгууртай болгох төлөвлөгөөний амжилттай шийдлүүд, A Billion Dollar Industry буюу тэрбум давсан долларын экспорт хийх бизнесүүдийг босгож ирж буй тогтолцоо, туршлага өөрийн эрхгүй санаанд бууж байсан юм.

Чилийн яргай загасны экспорт Норвегийн дараа дэлхийд хоёрт ордог.

Өдгөө олон улсад “Тэрбум долларын эдийн засаг”-ийг босгож ирдэг арга, менежмэнт нэгэнт бий болчихсон. Эдийн засагт тэрбум долларын орлого авч ирэх шинэ бизнесийг босгодог Чилийн жор гэхэд л юун түрүүн уул уурхайн салбартаа суурилдаг. Чилийн зэсийн экспорт 17 тэрбум, бусад ашигт малтмалын экспорт нь 17 тэрбумаар хэмжигддэг. Тодруулж хэлбэл Чили улс уул уурхайгаасаа жилд 34 тэрбум ам доллар олдог. Уул уурхайн орлогынхоо тодорхой хувиар санхүүжүүлж байгуулсан Fundación Chile хэмээх байгууллага тус улсын хөгжилд онцгой үүрэгтэй ажилладаг. Fun­dación Chile бол инновацилаг төслүүдэд хөрөнгө оруулах венчур хөрөнгө оруулагчдыг олох, улсад үнэ цэнэ бий болгох шинэ бизнес моделиуд боловсруулж, технологи дамжуулах үйл явцыг дэмжих үүрэгтэй байгууллага. Дэмжиж хамтарсан старт ап компанийнх нь үйл ажиллагаа тогтворжтол тулж түшиж, чиглүүлж зүглүүлэх гол зарчим Fundación Chile-д үйлчилдэг. Өнөө компани нь хөл дээрээ зогсонгуут харин төсөл дэх хувь эзэмшлээ зарж, дараагийн төслүүдэд хөрөнгө оруулдаг.

Тус байгууллагын хамгийн амжилттай хэрэгжсэн төслүүдийнх нь нэг бол нийтлэлийн эхэнд дурдагдсан яргай загас. Тэд улсынхаа өмнөд нутагт яргай загас үржүүлэх тусгай технологи боловсруулж, үүн дээрээ Норвегийн яргай загас үржүүлэх технологийг нэмж нутагшуулж илүү төгөлдөржүүлсэн юм. Ингэж ажилласны эцэст Чилийн яргай дэлхийд гарч ирснээс гадна Fundación Chile энэ технологио япончуудад өндөр үнээр зарсан байдаг. Товчхондоо Fundación Chile бол экспортын шинэ боломжийг олж нээдэг “инновацилаг институт”. Тус сан яргай загаснаас гадна нэрс жимсний экспортын салбар зэрэг олон чиглэл гаргаж ирснийг түүхээс нь харж болно.

Засгаас зохион байгуулсан форумын хөдөө аж ахуйн салбар хуралдаанд Б.Батзориг сайдын урилгаар ирж мэдээлэл өгсөн ГХЯ-ны Гадаад худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрын дарга В.Энхболдын хэлж байгаагаар өнөөдөр манай улсын нийт экспорт 6.2 тэрбум ам доллар, үүний зургаан тэрбум нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн юм байна. Үлдэж буй 200 сая долларыг нь хөдөө аж ахуй, газар тариалан, мал мах, ноос, ноолуур хамаг бүхнээ хамж шимж зараад дэлхийгээс олж ирдэг аж.

Эндээс анзаарахад Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэх бодлого бол ерөөсөө л экспортын бодлого. Бүр тодруулж хэлбэл экспортоо төрөлжүүлэх бодлого болж таарч байна. Тэрбум долларын эдийн засаг шинээр босгож ирдэг Чилийн туршлагаас харахад олон юмыг хамж шимээд тэрбум доллар хүргэх гэж зүтгэх биш нэг бүтээгдэхүүн, нэг төрлийн малыг ч юмуу барьж аваад, түүн дээрээ фокуслаж инновацилаг, шинэ бизнес модельд тулгуурласан экспортын бүтээгдэхүүн гаргах чиглэлд анхаарч, сэтгэлгээндээ өөрчлөлт хийх цаг ирчихэж. Тэгэхээр юуны түрүүнд Fun­dación Chile -ийн Монгол хувилбарыг байгуулъя. Тэр байгууллагаа тэрбум доллар доллар босгох үйл явцын гал тогоо болгомоор байна. Тэрбум долларын салбар босгож ирэх “Гал тогоо”-гоо галаар таслахгүй байхын тулд харин уул уурхайн салбар нь одоогийн зургаан тэрбумын экспортоо хэд дахин нэмэгдүүлж, магадгүй 20 тэрбумын экспорт хийдэг салбар болж хүчирхэгжих хэрэгтэй байна.

Сүүлийн үеийн мэдээ гэвэл Чили дараагийн тэрбум долларын салбар руугаа зүтгэж байна. Үхрийн мах, стейкний экспортын чиглэлээр том ажил эхлүүлсэн тухай мэдээлэл хөвөрч буй. Fun­dación Chile 2025 он гэхэд Чилиэс дэлхийд экспорт хийдэг 250 уул уурхайн ханган нийлүүлэгч төрүүлэхээр зориод эхэлчихсэн. Тэгэхээр уул уурхайд үйлчилгээ үзүүлдэг салбар нь хүртэл тэрбум долларын экспорт хийдэг салбар болж гарч ирэх бололтой.

Fundación Chile-ээс ч илүү амбицтай 2010 онд эхлэлээ тавьсан Start-Up Chile төслийг онцлохгүй өнгөрч болохгүй. Төсөл эхэлснээсээ хойш дэлхийн 79 орны энтерпренерүүдийг Чилийн нийслэл Сантьягод цуглуулаад байна. Сантьяго өдгөө энтерпренерүүдийн төв болсон нь чиличүүд болон дэлхийн технологи сонирхогчдын гайхлыг төрүүлсэн итгэмээргүй ч гэсэн үнэн бодитой явдал болоод байгаа юм. Start-Up Chile 2010 онд нээлтээ хийснээс хойш 1300 гаруй жижиг бизнесүүдтэй хамтран ажиллаад байна.

Төсвөөс санхүүжүүлдэг Засгийн газрын уг хөтөлбөрийг дэлхийн 50 гаруй улсад хуулбарлан авч хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн. Лондонгийн Эдийн засгийн сургууль дахь Innovation Co-creation Lab-ийн орлогч захирал Christian Busch “Start-Up Chile-ийн анхдагч санаачилгыг олон улсад тун таатайгаар хүлээн авч хэн бүхэн яриандаа байнга дурддаг болсон” хэмээн онцолсон удаатай. Энэ санаачилгыг анх тухайн үед Чилийн Засгийн газрын энтерпренер шип, инновацийн зөвлөх асан, бизнес эрхлэгч Николас Шеа гаргасан түүхтэй. Хөтөлбөрт ирээдүйтэй бизнес санааг шалгаруулан авч санаачлагчид нь ямар нэг барьцаагүй 10 сая чили песо болон түүнээс дээш хэмжээний санхүүжилт өгдөг. Үүнээс гадна Чилид ажиллах нэг жилийн хугацаатай виз олгодог юм. Christian Busch энэ ажлыг “Чили улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг хурдасгах зорилготой санаачилга” хэмээн олзуурхан дүгнэж байна.

QMC группын захирал М.Дагватай хамтран бичив.