Month: April 2018

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

---

-УИХ-ын гишүүн Д.Гантулга гишүүнийхээ бүрэн эрхээс түдгэлзэх өргөдлөө М.Энхболд даргад өгсөн гээд байгаа. Энэ асуудлын хүрээнд УИХ-ын гишүүний Халдашгүй байдлын дэд хороо хуралдсан боловч Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэртэй холбоотойгоор хуулийн мухардалд орсон гэх юм. Хуулийн мухардалд орно гэдэг ойлголт байдаг юм уу?

-Харин тийм зүйл л яриад байх юм. УИХ-ын гишүүний ёс зүйн асуудал хөндөгдөж, яригдаж байгаа энэ үед хуулийн мухардалд орно гэдэг зүйл байхгүй. д.Гантулга гишүүний өргөдлийг шахаж шаардаж өгүүлээгүй. Яахав ээ, Үндсэн хуулийн цэцийн гаргасан шийдвэртэй холбоотойгоор хуулийн хүрээнд мухардлаа, гацлаа гээд МАН-ын гишүүд яриад байгаа. Гантулга гишүүн өөрөө бүрэн эрхээсээ түдгэлзэх өргөдлөө өгсөн тохиолдолд явуулах л ёстой.

Монголын төр ингэж асуудлаа шийдэхгүй бол хууль мухардсан нэрийн доор монгол төрийн нэр хүнд улам унаж байна. Хууль тогтоох байгууллагын гишүүд мөн л юм бол төрийн нэр хүндийг өргөх алхам хийх хэрэгтэй. УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой янз бүрийн яриа гардаг. Ялангуяа Их хурлын гишүүдийн ирцтэй холбоотой асуудал сошиал хүрээнд газар авч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч Их хурал ирцээ бүрдүүлэх тал дээр шаардаж байгаа. Их хурлын гишүүд нийгэмд үүссэн бухимдлыг арилгахын тулд ажиллах ёстой л доо. Тухайлбал, манай нам дээр гэхэд Б.Наранхүү гишүүнтэй холбоотой ирцийн асуудал яригддаг байсан. Хаврын чуулган эхэлснээс хойш Б.Наранхүү гишүүн бүлгийнхээ гишүүдтэй уулзаж “Ирцийн асуудлаас болж намынхаа нэр хүндийн асуудлыг яриулж байгаа болохоор би хариуцлагатай байна” гэдгээ хэлсэн.

УИХ-ын гишүүд өөрсдийнхөө ёс зүйтэй холбоотой асуудалд өөрсдийгөө үнэлээд, алдаа дутагдал байгаа бол үүнийгээ зөв засаад явах хэрэгтэй. Тиймээс монгол төрийн нэр хүндийг унагаж буй гэмт хэрэгт холбогдсон хүнээ МАН хамгаалахгүй, хариуцлага тооцоод явуулах шаардлагатай гэдгийг хатуу анхааруулж хэлье.

-МАН-ын гишүүд болон Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдоржийн хэлээд байгаагаар гишүүн бүрэн эрхээсээ түдгэлзэх хуулийн заалт байхгүй. Харин гишүүнээсээ бүрэн чөлөөлөгдөх заалт бий. Д.Гантулга гишүүний хувьд түдгэлзэх өргөдлөө өгсөн гээд байх юм. Ерөнхийдөө бол түдгэлзэх хуулийн заалт байхгүй гэдэг утгаараа МАН-ынхан гишүүнээ авч үлдэх гэж байна гэсэн хардлага бий…

-Хуулиар зохицуулаагүй бол зөвшөөрсөн гэдэг агуулгыг илэрхийлдэг. Нэгэнт түдгэлзэх тухай асуудал байхгүй бол түдгэлзэх хүсэлтээ гаргасан хүнийг шийдээд явах боломжтой. Гэмт хэрэгт холбогдсон асуудал нь үнэхээр олны анхаарлыг татсан том сэдэв учраас д.Гантулга түдгэлзэх өргөдлөө өгөх биш, УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзах өргөдлөө шинээр гаргаж өгөөд асуудлаа хурдан шийдсэн нь дээр. Гантулга гишүүн түдгэлзэх өргөдөл гаргасан бол татгалзах өргөдөл гаргах боломжтой.

-Хуулиндаа УИХ-ын гишүүн бүрэн эрхээсээ түдгэлзэх заалт байхгүй гэдгийг мэдчихээд Д.Гантулга гишүүн тэр цоорхойг ашиглан зориудаар түдгэлзэх өргөдөл өгсөн байж болох уу. Одоо бол түдгэлзэх өргөдлөө өгчихсөн чинь гэнэт хуулинд түдгэлзэх заалт алга гээд байна л даа?

-Мэдээж хуульчид нь тэгж зөвлөсөн байж таараа. Гэхдээ ийм байдлаар өдөр хоног авах гэсэн аргацаасан амь тариа хэрэглэж болохгүй ээ. Үнэхээр явуургүй харагдаж байгаа. Ард түмэн хүссэн хүсээгүй гэмт хэрэгтэй холбоотой энэ асуудлыг нэг талд нь гаргаж шийдэх шаардлага тавина. Тэр үед Их хурлын гишүүд ард түмнийхээ асуултад бүдэрнэ. Хугацаа алдах тусам энэ бүхэн улам даамжирна. Тиймээс Их хурал тэр дундаа МАН-ын бүлгийн гишүүд яаралтай арга хэмжээ авах ёстой.

Д.Гантулга гишүүнээсээ татгалзвал энэ асуудал илүү хурдан шийдэгдэх боломжтой.

-Д.Гантулга гишүүн бүрэн эрхээсээ татгалзлаа гэхэд тойрогт нь нөхөн сонгууль явж таарна. Тэр үед МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр гарчихна гэдэг болгоомжлол эрх баригчдад байгаа юм биш үү?

-Намбарын Энхбаяр Хэнтийгээс гарч ирнэ гэсэн баталгаа байхгүй. Гэхдээ МАН-ын дарга Ухнаагийн Хүрэлсүх ялна гэдэг итгэл үнэмшил надад үнэндээ байхгүй байгаа гэдгийг хэлчихье.

Улс төрийн томоохон хүчний хувьд Ардчилсан нам энэ тойрог дээр анхаарал хандуулж ажиллана. Нэр дэвшигчээ ялуулахын тулд бид бүх хүчээ дайчилна.

-Яагаад У.Хүрэлсүх ялна гэдэг итгэл үнэмшил байхгүй гэж. Эрх барьж буй намын дарга, Ерөнхий сайд хүн. Бярдаад ч болтугай зүтгэх юм биш үү?

-Хэд хэдэн чухал асуудал нөлөөлж байна. 2012-2016 оны хооронд Ардчилсан нам засаглаж байхдаа Засгийн газраа унагааж байсан. Хоорондоо толхилцож, эв нэгдэлгүй явсан. Лидерүүдээ дагасан бүлэглэлүүд бий болсноор ард түмэн “Та нар энэ асуудлуудаа шийдээд ир” гээд биднийг цөөнх болгосон. Яг энэ алдааг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд МАН хийлээ. У.Хүрэлсүхийн удирдлагаар Засгийн газраа огцруулсан.

Хоёрдугаарт, МАН өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд 3.2 тэрбум ам.долларын зээл авчихаад ганц барилга, нэг км зам ч тавьсангүй. Үүнийг ард түмэн хараад сууж байна. 2016 оны Их хурлын сонгуулиар МАН-ынхан “Ардчилсан намынхан 1.9 тэрбум ам.долларын өр тавьсан” гэж суртал ухуулга явуулсаар байгаад Ардчилсан намыг унагасан. Гэтэл өөрсдөө Ардчилсан намынхны авч байснаас 1.3 тэрбум ам.доллар илүү зээлчихээд юу ч хийсэнгүй. Ардчилсан намынхан 1.9 тэрбум ам.доллараар ямар их бүтээн байгуулалт хийснийг ард түмэн мэдэж байгаа. МАН ийм том том алдаануудыг гаргасан.

У.Хүрэлсүх шударга ёсыг бий болгоно гэж лоозогнож гарч ирсэн. Харамсалтай нь гарч ирснээсээ хойш ганц ч юм хийсэнгүй. Өөрөөр хэлбэл төрийн албыг зарж борлуулдаг 60 тэрбумын асуудал, Эрдэнэтийн 49, 51 хувь, хууль хүчний байгууллагуудын бусармаг үйл ажиллагааг цэгцэнд нь оруулна гэдэг амлалтын цуурай нь ч арилаагүй байна. Даанч энэ хүн юу ч хийсэнгүй дээ. Тиймээс МАН ялна гэдэг итгэл үнэмшил надад огт алга.

-Монгол төрийн нэр хүнд өдрөөс өдөрт унаж байна. Үүнийгээ мэдсээр байж асуудалд нэр холбогдсон хүмүүсээ нэг талд нь гаргаад шийдэж чадахгүй байгаа нь улам л Их хурлын нэр хүндийг унагах байх даа…

-Хүссэн хүсээгүй хэвлэл мэдээлэл, сошиал орчин Их хурлын гишүүдийг хариуцлагатай байлгах, гишгэсэн мөр бүрээ эргэж харах, ард түмний төлөө ажиллах тэр алхам руу шахаж байгаа. Тийм ч учраас зарим Их хурлын гишүүд дутагдлаа зөв болгоод явж байна.

Монголын хувь заяа их. Ард түмэн шударга төр, эв нэгдэл, эдийн засгийн үр өгөөжтэй шийдлүүдийг хүсч байна шүү дээ. Ард түмний хүсээд буй хүлээлтийг хангасан Их хурал байгаасай. Цаашдаа глобалчлагдсан энэ ертөнцөд Монгол Улсынхаа нэр хүндийг өндөрт өргөж чадна гэж харж байгаа.

-Д.Гантулга гишүүнтэй холбоотой энэ асуудал холбогдох хуулийн заалтгүй гэдэг утгаараа гацчих болов уу. Эсвэл нэг талдаа гараад л шийдэгдэнэ гэдэг итгэл үнэмшилтэй байна уу?

-Д.Гантулга гишүүнтэй холбоотой уг асуудал дээр Ардчилсан нам тодорхой байр сууриа илэрхийлсэн. Бүлэг Д.Гантулга гишүүний асуудлыг Их хурлаар заавал хэлэлцүүлэх ёстой. Тэр нь хуулийн хүрээнд байна уу, үгүй юу тэр нь чухал биш. Хүмүүсийн хүлээгээд буй гэмт хэрэгтэй холбоотой асуудлын хариултыг гаргаж өгөх ёстой гэж байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл Ардчилсан намын бүлэг ард түмэнтэйгээ байр суурь нэг байгаа гэж ойлгож болно.

-Ардчилсан намын бүлэг хуралдаад Эрдэнэс Таван толгойн хувьцааг нээлттэй болгох хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа тухай асуудлаар хэлэлцсэн байна лээ. Гол агуулга нь юунд чиглэж байгаа бол?

-Эрдэнэс Таван толгой Монголын том үүц. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ тодорхой хугацаанд унаснаас болоод хэсэг хугацаанд алдагдалтай ажилласан. Харин өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр өссөн. Түүнчлэн борлуулалтын хэмжээ ч нэмэгдсэн. Тиймээс Чалкогийн өрийг бүрэн төлж дууссан.

Эрдэнэс Таван толгой өсөлттэй байгаа энэ үед бид хувьцааг нээлттэй болгох хэрэгтэй. Уналтын үед нээлттэй болгоод үр дүн байдаггүй. Өсөлттэй үед нь нээлттэй хувьцаа гаргаад иргэд 100 мянган төгрөгийн ногдол ашиг авлаа гэж бодоход ирэх жил уналттай байгаад ногдол ашиг авч чадахгүй тохиолдолд “Яагаад миний ногдол ашиг багасчихав” гээд хяналтаа тавьж ажиллана. Нэг үгээр хэлбэл иргэдийн хяналт сайжирна. Тиймээс өсөлттэй байгаа энэ үед нь Эрдэнэс Таван толгойн хувьцааг нээлттэй болгох ажлыг яаралтай хийх ёстой. Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар уг хуулийн төслийг Ардчилсан нам хамтран өргөн барьж байгаа.

-Өсөлттэй үед нь шийдвэрээ гаргах болов уу. Манайхан ниргэсэн хойно нь хашхирсаар байгаад одоо бүр эргэлзээ бий болчихож?

-1072 хувьцаа олгох шийдвэр аль эрт гарсан. Ногдол ашгаа өгөх шийдвэрийг маш яаралтай Засгийн газар гаргаж чадвал МАН-ын хувьд асар том амжилт болохоор байна. Ерөнхийлөгчөөс гарсан энэ санаачилгыг Их хурал дээр авч гарахын тулд манай намын бүлэг бүх хүчээ дайчилж ажиллана.

-Эрх баригчид зөв зүйтэй санал санаачилга, хуулийн төсөл байна гэж байгаад ямар нэгэн шалтаг, шалтгаан хэлвэл яах вэ?

-65 гишүүн шийдэж байна гэдэг бол эрх баригчид шийдэж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл бид санаачилж байгаа боловч шийдэж байгаа нь МАН-ынхан. Тэд 65 кнопоороо энэ асуудлыг шийднэ. Хэрэв уг хуулийн төслийг дэмжилгүй унагана гэвэл МАН-ын 65 гишүүн ард түмнийхээ эсрэг ажиллаж байна гэсэн үг. Уг хуулийн төслийг дэмжсэнээрээ МАН ард түмний дунд шалан дээр унасан намын нэр хүндээ сэргээх нэг том боломж. Энэ боломжоо ашиглах хэрэгтэй.

Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнээр 28 жил ажилласан, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч Рэгжийбуугийн Нямдоржтой уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Явуу найрагч “Өнгө нэхий дээлийнхээ дал мөрийг хүүлж үе тэнгийн залуусыг давж явсан удаатай” гэж шүлэглэсэн нь бий. Та багадаа мэдээж барилдаж ноцолдож байсан байх. Чухам яагаад монгол үндэсний бөхтэй холбогдож, томоохон зүтгэлтэн нь болтлоо энэ салбарын төлөө зүтгэх болов?

-Би арван хүүхэдтэй, дараалан таван хүү төрсөн айлын хүүхэд шүү дээ хө. Миний дараагийн дүү надаас жил зургаан сараар дүү, улсын заан Р.Давааням юм. Айлын хүүхдүүд ойрхон төрснөөрөө найзалдаг. Тэгэхээр би чинь хувь заяагаар дүүтэйгээ их ойрхон байж таарна аа даа. Манай дараагийн хоёр дүү бас хоорондоо их ходий. Давааням бид хоёр чинь өвөртөө унтаж, аргалд цуг явна, тоосго хамт цохьдог, зодолддог, барилддаг, бүх юманд л холбоотой хоёр байхгүй юу. Манай суманд тийм онцгой том бөх ч байгаагүй. Дүү маань их бяртай. “Энэ муу эрэгэн духалчихаад их бяртай юм аа” л гэж өхөөрдсөн маягтай ярихаас бөх болно гэж хэзээ ч ярьж байгаагүй. Яагаад гэвэл манай сум олигтой бөхгүй болохоор улсын цолтой том бөх Говь-Алтайн Чандманиас төрөх юм гэж яаж мэдэх вэ дээ. Тийм хүнтэй хоорондоо ноцолдоод өсчихсөн болохоор бөхөөс хол байсан гэж хэлбэл алдас болох байлгүй. Хүүхэд байхад парадуктараар бөх чагнана. Парадуктараа нэг нь чихэндээ бариад тойрч суусан бусдадаа “Тэгж байна аа” гээд л дамжуулна даа. Хувь заяагаар би ингэж л улсын заан хүнтэй нэг эхийн хэвлийгээс мэндэлж, нэг дор өссөн байна.

-Анх улсын цолтой хэн гэдэг бөхийг харж байв?

-Багаасаа ноцолдоод өссөн болохоор бөхөд хачин сонирхолтой болчихгүй юу. Таван эрэгтэй хүүхдийн найз гэхээр сумын хорь гучаад жаал байна биз дээ. Манай аав биднийг цуглуулж байгаад хавийн зүлэг ногоог халцайтал барилдуулна. Нутагтаа байхад би улсын цолтой бөх үзээгүй. Есдүгээр ангид байхад манай суманд нэг том баяр болж аймгийн арслан Чонохүү, Чандманийн харьяат Жаргалсайхан арслан, аймгийн заан Пүрэвээ нарын том цолтой бөхчүүд ирж барилдсан. Миний хамгийн анх үзсэн том цолтой бөхчүүд эд. Аравдугаар ангидаа аймгийн зааланд барилдаан болоход Завхан аймгийн арслан Арилдий, Баянхонгор аймгийн арслан улаан Лодой, Увс аймгийн арслан Түмэннасан ч билүү эдний барилдааныг л үзсэн. Хотод их сургуульд оюутан болоод нэг хөгшин хүнтэй цуг ирсэн. Тэдний хүү нь Улаанбаатарт сурдаг байсан юм. Тэр залуу ээж бид хоёрыгоо алсыг харагч дээр суулгалаа. Нөгөө эмгэн чинь зайлуул ямар юмных нь алсыг харахав, нүдээ аньчихаад эрихээ эргүүлж, маани уншсаар бууж ирсэн. Уулан дээр хөлөөрөө гардаг хүн чинь агаарт хий гарахаар толгой нь эргэлгүй яахав. Би ч гэсэн төмрөөс нь зуурсаар нэг юм бууж ирсэн. Тэндээсээ дагуулаад Морин тойруулга дээр аваачлаа. Тэнд цэргүүд ирлээ. Морь булгиуллаа. Хөдөөнөөс ирсэн болохоор тэр нь их гоё юм аа. Тэгээд барилдлаа. Тэгсэн тэр салааны цэрэг Дашдоржийн Цэрэнтогтох гэж нэг сайхан залуу байна. “Энэ Цэрэнтогтох бол энэ жилийн наадамд Бээжин аваргаар зургаа давж улсын начин болсон хүн” гэцгээнэ. Үзүүр түрүүнд Бээжин аваргатайгаа үлдсэн Цэрэнтогтох нь бас хаячихлаа. Анх удаа ингэж улсын цолтой бөх харлаа.

-Давааням заан хэдийнээс амжилт гаргаж эхлэв?

-Далан гурван оноос улсын идэрчүүдийн аварга болоод барилдаад эхэлсэн. Дүүгийнхээ барилдааныг харах гэж Спортын төв ордонд ороод урд талынхаа хүнээс өндөр болох гэж 406-гийн пальтогоо тайлж шалан дээр эвхэж тавиад л үзэж гарна даа. Тэр үеэс бөхчүүд намайг таних болсон.

-Та ухамсарт амьдралынхаа бүхэл бүтэн 28 жилийг зориулсан Монголын үндэсний бөхийн тэргүүн гэдэг нэр хүндтэй албанаасаа бууж, тамгаа дараагийн багийнхандаа гардуулах боллоо гэсэн. Амьдралынхаа утга учир болсон ажил албаа хүлээлгэж өгнө гэхээр сэтгэл жаахан гунигтай л байгаа байх даа?

-Би физикч, хуульч хүн болохоор жаахан ном уншсаных аливаад сэтгэл зүйгээ бэлдээд явдаг дадал заншил байна аа, надад. Физикийн анги төгсөөд байхад хуулийн салбарт криминилистик гэдэг хичээл заалгана гэж авсан юм. Хуулийн ангид шүүх-сэтгэл судлал гэдэг хичээл ордог юм байна. Физикийн ангид сурч байхад ерөнхий сэтгэл судлал үздэг. Хуулийн ангид тэр хичээлийг заадаггүй учраас би заах болсон. Хичээлтэйгээ холбогдуулан хүний сэтгэл зүйн үзэгдэл процессын талаар жаахан уншаад, өөртөө тодорхой зүйлсийг шингээж авсан минь амьдралд их хэрэг болдог. Би Дейл Карнегийн номыг их ярьдаг. Энийг уншаад миний сэтгэлд цоо шинэ ертөнц нээгдсэн юм. Бухимдалгүй амьдрах зарчим бичсэн хүн шүү дээ. Тэр зарчмаар бол болох гэж буй үйл явдлын хамгийн муу үр дагавартай эвлэрэх ёстой. Би үүнийг яагаад хэлж байна гэхээр МҮБХ-г би 28 жил удирдаад өгнө гэдэгтээ сэтгэл зүйн хувьд бэлтгэлтэй байсан учраас тийм их гуниг харуусал надад байхгүй. Хүнд хайрлах юм байна аа. Хорин найман жилийн хөдөлмөр бол том хөдөлмөр. Бид энд шургуу, шударга, шуналгүй ажилласан улс. Тэр зарчим маань үргэлжлээсэй гэсэн хүсэл маань ч биелсэн.

-Бат-Эрдэнэ аваргад хөлгийнхөө жолоог атгуулсандаа та их баяртай байгаа юм аа даа?

-Бурханы шашнаар Богд Зонхов ч юмуу, Наймдугаар Богд Жавзундамба хутагт шиг Монгол бөхийн оройн дээд хүн гэвэл улсын наадамд арван хоёр түрүүлчихсэн, УИХ-д дөрвөн удаа сонгогдохдоо Байнгын хорооны даргын алба хашсан, Засгийн газарт сайд хийгээд салбар удирдчихсан, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөөд Монголын хүн амын бараг тавин хувийн санал авсан Монгол Улсын даяар дуурсагдах дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ шүү дээ. Ийм оройн дээд хүнд Монголын үндэсний бөхийн холбоог гардуулаад өгч байгаа болохоор маш уужуу тайвуу, амгалантай байна даа. Бат-Эрдэнэ аварга бидний хүмүүжил ойролцоо, хөдөөний хүмүүс. Аварга чинь бизнес хийж байхдаа “алт ухахгүй, амьтны амь таслахгүй, архи зарахгүй ээ” гэж андгайлсан хүн юм билээ. Энийг нь бодоход л гайхамшигтай ёс суртахуун. Бөхийн өргөөнд ямар нэгэн дэл сул юм байлаа гэхэд “Бат-Эрдэнэ аварга авчих болов уу” гэж ой ухаанд багтах нь байтугай бодож ч чадахааргүй тийм итгэл үнэмшлийг төрүүлсэн хүн.

-Та бүхний санаачилгаар Бөхийн өргөө боссоноор зарим хүмүүсийн шуналын дэв шүглэж, монгол бөхчүүд талцаж хэрэлдээд эхэлсэн юм шиг санагддаг…

-МҮБХ гэдэг байгууллагыг 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд байгуулаад өнөөдрийг хүртэл монгол бөхөд жаран шинэ зүйлийг хийлээ. Эдийн засгийн хэлээр бол макро түвшний ажлууд ч байна, микро түвшний ажлууд ч байна. Монголын үндэсний бөхийн холбоог байгуулж, Монгол бөхийн өргөөг бүтээн босгон, Монгол бөх судлалыг үүсгэн хөгжүүллээ. Өнөөгийн залуус 1921 оны ардын хувьсгалыг маш амархан зүйл гэж бодоод байдаг даа. Тэрэн шиг Бөхийн өргөөг маш амархан бүтчихсэн зүйл гэж ойлгоод байдаг юм. МҮБХ байгуулагдаж, бөх барилдуулах эрх манай холбоонд шилжсэн чинь Спортын төв ордоны удирдлага тэнд барилдуулахгүй гэж хорьсон. Дагвасүрэн арслангийнхаа буянаар Анагаахын дээд сургуулийн зааланд нэг хэсэг барилдуулдаг байлаа. Үзэгчид багтахгүй болохоор лоож нь шажигнаж тэр чигээрээ нурах гээд айлгадаг байлаа шүү дээ. Тэндээс өөрийн гэсэн орд өргөөгүй л бол бөх хөгжихгүй юм байна гэдгийг дэд тэргүүн Д.Данзан бид хоёр яс махандаа шингэтэл ойлгосон. Тэгэхэд Данзан хоёулаа Их сургуулийн 401 тоот өрөөнд сууж байгаад найман сектортой, гэр хэлбэрийн дугуй өргөө байна гэж анхны хар зургийг нь гарган зурж байлаа. Тэр хар зургаа тэргүүлэгчид болох Худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны дэд сайд Мандалсүрэн, Барилгын цэргийн удирдах газрын дарга Жаргал, Даваасамбуу гуай нартаа танилцуулаад эхэлсэн юм. Хэрвээ тэгж л зураагүй байсан бол ордон болон сүндэрлэх ч үгүй байсан байж магадгүй. 1993 онд барилгын ажил эхлээд 1998 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд ашиглалтад орсон доо. Хүнд шунал гэдэг муухай нисванис байна шүү дээ. Тиймээс Бөхийн өргөө босуутаа л тэдний шуналыг хөдөлгөсөн нь тодорхой. Хэрүүл маргаан 2002 оны Их Эеэс эхэлсэн дээ.

-Жаран ажлын эхлэл ч мундаг тавигдаж байжээ?

-Монгол бөхийн барилдааныг цаг хугацаатай болгон, Монгол бөх ойлголтыг тодорхойлж, монгол бөхийн аксиомыг томьёоллоо. Мөн шинээр харцага, гарьд цолыг бий болгож, бөхийг компьютерийн программтай болгон, “Монгол бөхийн нэвтэрхий толь”-ийг туурвисан. Микро түвшинд бол барилдах бөхчүүдийг цахимаар бүртгэж, барилдааны тасалбарыг цахимаар зарах, барилдааны шүүлт хийхдээ камерын бичлэг ашигладаг болох тухай асуудлыг шийдлээ. Өндөр чансаатай бөхчүүдийн даваа үнэлэх, Дөрвөн уулын хишиг, цолны хүндэтгэлийн, бизнес, нийтийн монгол бөхийн, сумын цолтой бөхчүүдийн, цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн зэрэг барилдааны олон төрлийг бий болголоо.

-Бөхчүүдийг алдаршуулсан ямар ажлууд зохиов?

-Бөхчүүдэд зориулсан эзэнтэй дуу бий боллоо, алдартай бөхчүүдийн хөшөө дурсгалыг босголоо. Улс, аймаг, сумын цолтой бөхчүүд, жаяг дэгийн багийн гишүүдийн хүндэтгэлийн малгай бий болсноор ард түмэн бөхчүүдээ хичнээн хүндэтгэж байна вэ. Улсын аваргуудын хөргийг бүтээлгэж, Бөхчүүдийн алдрыг тэмдэглэдэг болсон. Ахмад дархан аваргуудыг түрүү бөхийн байгаар байлж байна. Үндэсний бөхөд гаргасан амжилтаар нь бөхчүүдийг төр засгийн дээд шагналаар шагнуулсан гээд тоочоод байвал олон ажил бий. Бөхчүүдийн нийгмийн асуудлын тухайд 45-аас дээш насны бөхчүүдийг цолны хишигтэй болгож, бөхийн бай мөрийг нэмэгдүүлэн, бөхчүүдэд олгодог тусламж, тэтгэмж, шагнал урамшлын тогтолцоог бий болгосон доо.

-Эдийн засгийн талаасаа ч бөхчүүдийн ахуй хангамж сайжирсан гэх юм билээ. Ёс жудаг талаас хийсэн зүйл их байгаа байлгүй?

-Ижил цолтой бөхчүүдийг амжилтаар нь эрэмбэлдэг болсон. Өндөр ойн жилээр цол өсгөж олгодог байсныг зогсоолоо. Улсын баяр наадмаас өөр аль ч шатны, ямар ч хэлбэрийн барилдаанд улс, аймаг, сумын цол олгохгүй болгосон зэргээр монгол бөхөд шударга ёс тогтоох ажлууд хийсэн.

-Зохиолч, бичгийн хүний хувьд та бөхийн талын хэвлэл мэдээллийг нэлээд хөгжүүлсэн биз?

-Монгол бөхийн мэдээллийн хангамж сайжирсан. “Монгол бөх”, “Манлайн баясгалан”, “Үндэсний бөх” сэтгүүлүүдийг анх гарган монгол бөхийн тогтмол хэвлэлийн эхийг тавилаа. “Бөх” сониныг бий болгон, тогтмолжуулсан. “Үндэсний бөх.мн” сайт ажиллуулж байна. “Цэнгэлийн манлай” бие даасан нэвтрүүлгийг бий болголоо. Хамгийн гол нь Монгол бөхийн номын санг бүрдүүллээ дээ. Монгол бөхөд одоо шинжлэх ухааны түвшинд хандах болсон гэдгийг шинээр ажиллах нөхдөдөө би хэлж байгаа.

-Монгол бөхөд сэргээн хэвшүүлсэн зүйл юу байдаг бол?

-За, бөхийн шавааг сэргээсээн. Мартагдсан нэр томьёог сэргээлээ. Улсын цолгүй бөхчүүдийн барилдааныг явуулах болсон. Бөхийн менежментийн хувьд гэхэд Их Эе, Цэцдийн зөвлөлийн хурлыг бий болголоо. Жил бүр уриа дэвшүүлэн, түүнд бодлогоо чиглүүлэн ажилладаг арга барилыг нэвтрүүлсэн. Наадмаас наадмын хооронд болох барилдааны хуваарийг гарган бөхчүүд, үзэгчдийг мэдээллээр хангаж байна. Наадмын товхимол гарган түүхэн баримт бүрдүүлэн, барилдаан бүрийн тэмдэглэл хөтөлж, судалгааны хэрэглэгдэхүүн бэлддэг болов. Монгол бөхийг дэлхийд таниулсан ажлууд гэхэд Гиннест болон ЮНЕСКО-д бүртгүүлж,сумод монгол хүүхдүүдийг анх явуулсан маань ямархан үр дүнтэй ажил болсныг монголчууд маань сайн санаж байгаа нь лавтай. Бөхийн цол дуудаачдын улсын уралдааныг бий болгон, Үндэсний бөх, урлагийн үзүүлбэр хосолсон шинэ шоу цэнгүүнийг “Миний нутаг сайхан” тоглолтоор үүсгэн, түгээн дэлгэрүүллээ. “Тэнхээт эрсийн тэнгэрлэг аялгуу” авьяаслаг бөхчүүдийн концертыг бий болгосон чинь хүмүүст жигтэйхэн их хүрсэн шүү. “Хөдөөгийн хүчтэн”, “Нутгаа дуурсгана” шигшмэл барилдаануудыг тусгайд нь явуулдаг болов.

-Тоочоод байвал ч өөр олон л ажил байгаа болов уу?

-Аймгийн начин цолтны барилдаан байна. Монгол бөхийн өмсгөлийн жишиг тогтоосныг дурдахаас аргагүй. Бөхчүүдийг соён гэгээрүүлэх ажил олныг зохион байгуулсан даа. Дүрс бичлэгээр маргаантай барилдааныг шүүх ажлыг туршаад эхэлчихлээ. Үндэсний бөхийн барилдаанд улсын алдар цолтой бөхчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх журмыг батлан гаргаж хэрэгжүүлж байна. Бөхчүүдээс барилдааны болон барилдааны бус үед допингийн шинжилгээ авдаг болсон. Жудгийн журмыг батлан хэрэгжүүлдэг боллоо. Барилдах бөхчүүдийг урьдчилан цахимаар бүртгэдэг болов. Барилдааны тасалбарыг онлайнаар худалдаалж эхлэв. Аварга, арслан, гарьд цолтнуудад зодоглох бүрт нь нэмэгдэл урамшил олгодог боллоо гээд тоочоод байвал жараас ч олон ажил байгаа даа.

-Амьдралынхаа зорилго болгож явсан Бөхийн холбооныхоо ажлаас хөндийрчихдөг юм байж. Цаашид та юу хийж бүтээх зорилготой байгаа чинь сонирхолтой байна л даа?

-Залуу хүн ирээдүйгээ төлөвлөнө, жар хүрсэн хүн үлдсэн амьдралаа төлөвлөнө гэж би сүүлийн үед яриад байгаа юм. Энэ их үнэн томьёолол шүү. Хорин настай хүнд бол ирээдүй нь цэлийгээд хаа хүрэх гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй, хаашаа ч үсчээд байж болно. Жар хүрсэн хүн үсрээд ная хүрье гэж бодоход үлдсэн амьдрал үндсэндээ тодорхой юм л даа. Тэгээд би үлдэх амьдралаа гурван зүйлд зориулъя гэж байгаа. Монгол бөхийг ард түмэн баяр цэнгэл болгон ашиглаж ирсэн. Гэтэл Монгол бөх маань Монгол эр хүн бэлтгэх дэг сургууль юм байна. Энэ асуудлыг шинжлэх ухааны түвшинд судалж, амьдралд хэрэгжүүлэх ажлыг хийе гэж Данзан бид хоёр сэтгэл шулуудсан. Монгол бөх дэг сургууль юм бол хүүхдийг хэдэн наснаас нь ноцолдуулах юм, цэргийнхэн болон оюутан залуусыг хэрхэн хамруулах вэ, суманд байгаа залуусыг яах юм, ямар сургалт явуулах юм гэх мэтийг шийдэх шаардлагатай. Сумын наадамд байгалиасаа авьяастай хэдэн нөхөд барилдаж ноцолдоод явж байгаа чинь баяр цэнгэлийн байдалтай зүйл. Харин суманд байгаа тав зургаан зуун залуусыг монгол бөхөөр бэлдэж амьдралаа алдчихдаггүй, архинд живчихдэггүй, амьдралын аар саар бэрхшээлд шантардаггүй, адуу малыг дэлдээд сүүлдээд зогсоож чаддаг ийм эр хүн яаж болгох вэ гэхээр сургалтаар бэлдэнэ. Залуусыг Монгол бөхийн дунд ингэж хутгалдуулахын тулд ямар боломж байгаа, ямар орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Энэ бүгдийг шийдэх шаардлагатай. Энэ ажлыг “Монгол бөхийн хөгжил сан”-гаар хийнэ.

-Та өөр ямар ажил хийхээр төлөвлөж байна?

-Бидний хийх хоёрдахь ажил бол нийгмийн гэгээрлийн ажил. Хүнд зөв үзэл, зөв бодол, зөв тэмүүлэл төрүүлэх ажлыг нийгмийн гэгээрлийн ажил гэж томьёолъё л доо. Өмнө нь би “Яаж жаргах вэ”, “Амьдрал таньсан хүний үг” гэсэн хоёр номыг “Нийгмийн гэгээрэл сан”-гаас гаргасан. Мөн “Дуулах өдөр” нэртэй эрүүл мэнд гэгээрлийн ажлыг Бөхийн өргөөнд зургаадахь жилдээ явуулж байна. “Яаж жаргах вэ” ном арван таван мянган хувь, “Амьдрал таньсан хүний үг” ном таван мянган хувь борлогдсон. “Яаж жаргах вэ” номоос хүмүүс “Өөрийн байгаа амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх”, “Хүн бүрийн жаргал зовлонгийн ногдвор тэнцүү учир бүгд бусдад атаархах явдалгүй”, “Хүний амьдралын утга учир нь бусдад тус болох явдал” гэх зэргийг ухаарч амьдралдаа хэрэгжүүлж яваа нь надад ирүүлсэн олон арван захидлаас мэдэгддэг. “Амьдрал таньсан хүний үг” номд Монголын нийгэмд танигдсан 12 алдартай хүнээс авсан ярилцлага орсон юм. Тэр хүмүүсээс урьд нь асууж байгаагүй “Хүний амьдралын утга учир юу вэ”, “Таны бодлоор яаж амьдарсныг зөв амьдарсан гэх вэ”, “Хүний амьдралын зовлон, жаргалын шалтгаан юу байдаг бол. Та юу гэж боддог вэ”, “Хүн бэрхшээлийг яаж даван туулах вэ” гэх мэт нэлээд олон содон асуултууд асуусан. Энэ номыг уншсан хүмүүс тэр амьдрал таньсан хүмүүсийн хариултаас их зүйлийг ухаарч, үр хүүхдээ хүмүүжүүлэхдээ тэдний хэлснийг өөрсдийнхөө амьдралд мөрдөж яваа тухайгаа олон захидлууд ирүүлж, дараагийн цувралыг гаргахыг хүсэж шаардсан байдаг. Ингэхээр нэг хүний ухаарч ойлгосон зүйл нөгөө хүнд зөв бодол, зөв үзэл, зөв тэмүүлэл төрүүлж амьдралд нь ач тусаа өгч байдаг байна. Ийм болохоор хүн бүр амьдралаас юу ойлгосноо бусдад түгээж байх нь нийгмийн үүрэг гэж үзэхээр зүйл юм. Тэр хүн заавал өндөр боловсролтой, гадаад дотоодод сургууль төгссөн байх албагүй. Биологийн ухааны эрдэмтэн Т.Содной гуай Говь гурван сайханд нутагтай Равжир гэдэг бүсгүйтэй уулзсан тухайгаа “1992 онд юм байна. Дэлхийн нүүдлийн мал аж ахуйг насаараа судалж яваа нэгэн хүн АНУ-аас манай оронд ирж, би тэр хүнтэй хамт Өвөрхангай, Өмнөговь, Дундговь, Төв, Хэнтий нутгаар сар шахам явахдаа Өмнөговь аймгийн Булган сумын малчин, улсын аварга адуучин Аюурзана гэдэг айлд буулаа. Америк зочин маань уламжлалт зангаараа элдвийг асууж сонирхсоор бидний яриа манай шинэ Үндсэн хуулийн “Мал төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалт руу орлоо. Аюурзанын гэргий Равжир “Тэр заалт чинь буруу. Түүний оронд мал аж ахуйн материаллаг бааз төрийн хамгаалалтад байна гэж заах байсан юм. Хамаг хашаа хороо, худаг усаа устгачихаад энэ төр юугаараа мал хамгаалах юм” гэж билээ. Монголоо мэддэг, малаа мэддэг Равжир шиг задгай ухаантай хүн эдүгээ цагийн манай төрд тун хэрэгтэй байна” гэж дурсан бичсэн байдаг. Ингэхээр ажилчин, малчин, дарга удирдагч, багш, эмч хэн ч бай бусдад санаа өгч зөв явахад нь чиг болох ойлголт бодомжуудтай байх тул түүнийгээ түгээж байх учиртай юм байна. Энэ бол нийгмийн гэгээрлийн ажил. Энэ чиглэлээр бид ажиллана. Бидний хийх гуравдахь ажил бол сум хөгжлийн ажил юм. Би Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын хүн. Сумынхаа нутгийн зөвлөлийн даргаар ажилладаг. Бид сумын 90 жилийн ойгоор 2014 онд 21 залууд бөмбөгөр цагаан гэр авч өглөө. Ард иргэдэд шашин номын үйлээ явуулах хөөрхөн дуган барьж өгөв.

Сургууль маань 2016 онд 90 нас хүрэхэд нутгийн зөвлөл зохион байгуулж, ард иргэдээс дээд тал нь нэг сая, доод тал нь 30 мянган төгрөг цуглуулж, зуун сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийв. Энэ үйл ажилд манай сургуулийн захирал ихэд баярлаж “Манай сургууль шиг ийм анги кабинеттэй сургууль Монголын 335 сумд байхгүй” гэж хөөрөлхөж байсан. Эрэгтэй эмэгтэй, технологийн кабинет, дуу хөгжмийн кабинет, физик, химийн лаборатори, багш нарын контор гээд үнэхээр сайхан тоноглогдсон. Багш нар урам зориг дүүрэн ажиллаж байгаа. Одоо манай сумын нутгийн зөвлөл 2024 онд тохиох сумынхаа 100 жилийн ойг угтаж “Чандмань-100” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Сумдаа ой болох хүртэл 540 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг Улаанбаатар хотод суугаа ард иргэдээс хийх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Цэцэрлэг, сургууль, соёлын төвөө шинэ шатанд гаргана, сумын төвөө ногоон болгож, цэвэр цэмцгэр сууринг бүтээнэ, хүмүүсийн орлогыг нэмэгдүүлнэ, оюун санааны хүрээнд өөрчлөлт хийнэ, намчирхах үзлийг арилгаж, эв эеийг бэхжүүлнэ гэх мэт ажил төлөвлөж байна. Сумдаа хийж буй энэ ажил санаачилгаа бусад суманд нэвтрүүлэх зорилгоор “Монголын сум хөгжлийн холбоо”-г байгуулан ажиллуулна. Танай сонин ч бас “Эх орон сумаас эхэлнэ” гэсэн тогтмол сайхан булан эрхэлдгийн хувьд хамтран ажиллах байх гэж найдаж байна.

Сэтгэл судлалын үндэсний төвийн гүйцэтгэх захирал, сэтгэл судлаач Б.Ууганцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Эрдэмтэд олон жилийн турш судалгаа, эрэл хийсний үр дүнд хүнийг аз жаргалтай болгодог хамгийн чухал зүйлийг олсноо зарласан. Тэр судалгаагаар хүнийг хайр аз жаргалтай болгодог гэжээ?

-Хайр-харилцаа. Ер нь бол харилцаа. Хайр гэдэг нь ганц бие дээр яригддаггүй. Хоёр болон түүнээс дээш хүн дээр яригдаж байгаа юм. Хайр гэдэг харилцаа. Хүмүүс хоорондоо харилцаа тогтоосноор бидний амьдрал утга учиртай болдог. Хүн харилцаанаас өөрийгөө ойлгож, эргээд нөгөө хүнээ мэдэх бололцоотой гэдэг талаас нь хийсэн судалгаа байдаг.

-Манайхан “Энэ ингээд хайр даадаггүй юм” гэцгээгээд байдаг. Хайрыг нь даахгүй байхад үргэлжлүүлж хайрлана гэдэг хайрлагч хүнээс маш их тэвчээр шаардах хэрэг болов уу?

-Нийтлэг байдлаар харахад бид хайр гэдгийг буруу тодорхойлоод байдаг. Эрхлүүлж байгаагаа, юм хэлэхгүй өөгшүүлж байгаагаа хайрлаж байна гэж ойлгоод байгаа байхгүй юу. Тэр хүнийг өөгшүүлж, буруу юм хийсэн ч дахин давтан хийх боломжийг нь олгоод байна гэдэг чинь хайрлаж байна гэсэн үг биш. Хайр өөрөө олон загвар, хэлбэртэй. Хайр болоход олон юм хэрэгтэй. Итгэл, хүндлэл, халамж байх ёстой. Үр хүүхдээ хайрлах эцэг эхийн хайр. Найзууд нэгнээ хайрлах, эсвэл эцэг эхээ хайрлах хайр байна уу энэ бүхэн итгэл, хүндлэл, халамж дээр тулгуурлаж зогсдог. Итгэдэг байх, хүндэлдэг байх, дээрээс нь халамжилдаг байх нь хайрын гурван тулгуур, багана. Тухайн хүнээ халамжлаад эсвэл хэтэрхий итгээд байгаа ганц шинжээ хайр гэж андуураад байдаг. Хайр болоход энэ гурван зүйл бүрдэж байж “Энэ хайр юм байна” гэж тодорхойлдог.

-Сүүлийн үед бурханлаг бай, нигүүлсэнгүй бай, юмыг уучилж өршөөдөг бай, хүлцэнгүй, тэвчээртэй бай гэсэн зөвлөгөө нийгмийн сүлжээнд их явж байна. Зарим нь шашинлаг шинжтэй сургаал ч байх нь бий?

-Бидний амьдралын бүхий л харилцааг хууль зохицуулж чадахгүй. Хуулийн зохицуулж чадахгүй зүйл дээр заавал ч үгүй шашны ойлголтууд орж ирдэг. Биднийг итгэл бишрэлээр маань дагуулж, сайн байлгахын тулд хэлж байгаа нэр томьёо нь шашин тал руугаа байж болох юм. Тийм хэдий ч хүний амьдралд гол үйлдлүүдийг нь өөрчлөх, тийм үйлдэл рүү чиглүүлж байгаа загвар юм болов уу. Бурханлаг бай гэхээр агаар дээр хөвөөд нисэхгүй ч гэсэн аль болохоор өөрөө өөртөө болон бусдад ууч сэтгэлээр хандаж, бусдыг боддог байх. Бурханлаг байх гэдэг нь сэтгэл судлалын хэлэн дээр юу гэж хөрвүүлэгдэх вэ гэхээр юманд наанатай цаанатай байх л гэсэн үг. Юмны нэг талыг бариад байхгүй гэсэн үг. Юманд ууч сэтгэлтэй, нөгөө хүнд ямар байгаа бол “Энэ хүн ямар шалтгааны улмаас ингэж хэлэх болов” гэж шалтгааныг нь боддог байна гэдэг бурханлаг шинж. Бид одоо юуг хэлээд байна вэ гэхээр тэр хүний гаргасан үйлдлийг нь хараад зөв бурууг нь дэнслээд байгаа юм. Гэтэл тухайн хүний үйлдлийн цаана тэр үйлдлийг хийх болсон шалтгаан гэж нэг юм байгаа шүү дээ. Тэрийг чинь л монголчууд юу гэж хэлээд байгаа юм бэ гэхээр “Юманд наанатай цаанатай ханддаг шүү. Бас хүнийг ойлгодог шүү” гэдэг чинь л тэр шалтгааныг нь олж хэлээд байгаа хүнийг л хэлээд байгаа юм. “За энэ маань хэлье гэж хэлээгүй, хэл нь халтираад хэлчихсэн байх”, “Үүнийг хийе гэж хийгээгүй байх. Ард нь зайлшгүй энэ хүнд ямар нэг шалтгаан байсан болоод л ийм юм хийчихлээ дээ” гэж боддог хүнийг л наанатай цаанатай, ухаантай хүн гэдэг. Үүнийг л бид ууч сэтгэл гээд байгаа юм. Үүн дээр яалт ч үгүй хүний үзсэн, мэдсэн, харсан, уншсан туршлага чухал. Ялангуяа ахмадаас сонссон үг гэдэг бол үүнд маш их нөлөөтэй. Юмыг уучилдаг байх, юманд хурдан түргэн ханддаггүй байх. Ер нь хурдан түргэн хандана гэдэг уурлахын эх үндэс. Уурлана гэдэг нөгөө хүнээ гомдоохын үндэс. Уурлуулж байна гэдэг эргээд тэр хүн нь нөгөө хүндээ юм санахын үндэс. Юманд тунгаах, бодох сэтгэл бага болоод байна л даа. Англи хэлнээс орчуулагдсан нэг зүйл бий. Шүүмжлэлт сэтгэлгээ гэж. Үүнийг бид шүүмжлэл гэдэг талаас нь хараад юмыг шүүмжлэх ёстой юм байна гэж ойлгоод байдаг. 2000 оноос хойш, сүүлийн хориод жилд монголчууд маань шүүмжлэлт сэтгэлгээ гэж байх ёстой юм байна гээд байдаг. Тэгтэл тэр чинь шүүмжлэлт сэтгэлгээ биш тунгаан бодох сэтгэлгээг хэлээд байгаа юм. Юмыг тунгааж боддог, яагаад ингэсэн юм бол, ямар учраас ингэсэн юм бол, шалтгаан нь юунд байгаа юм бол гэж тунгаан бодох нь бидний хувьд бага болчихжээ. Настайчуул “Юм болоогүй байхад түрүүнд хөдөллөө” гэж ярьдаг даа. Юмны түрүүнд дуугардаг, юмны түрүүнд хөдөлдөг, сэтгэл хөдлөл харилцаагаа удирдаж чаддаггүй, тийм нэг зан бидэнд яалт ч үгүй суучихлаа. Гэхдээ энэ нь монгол хүний уг мөн чанарт байсан зүйл үү гэхээр тийм биш.

-Монгол хүн юманд уужуу ханддаг?

-Тийм. Юманд тайвуу ханддаг, боддог. Хэлэх гэж байгаа үгээ боддог. Юмны түрүүнд дуугарахгүй байх, хэлэх гэж байгаагаа дотроо сайн бод, тунгаа гэдгийг суулгаж ирсэн. Уг нь бид тийм хүмүүс байхгүй юу. Бид угаасаа ууртай, бухимдуу эсвэл ийм байсангүй. Монголчууд бид нэгнийгээ маш сайн уучилж чаддаг, өршөөж чаддаг, сэтгэлээ цайруулж чаддаг. Бидний хувьд хамгийн том баяр бол Цагаан сар. Өнгөрсөн жил болсон, өмнөх жил болж өнгөрсөн бүх юмнуудаа тайлаад бие биетэйгээ золгодог. Өмнө нь байсан бүх юм цагаадлаа, одоо хоёулаа харилцаагаа эргээд шинээр эхлүүлье гээд ах дүү, амраг садан, найз нөхөд эвлэрдэг. Харилцаагаа дахиад шинээр эхлүүлэх боломжийг манай уламжлал, баяр маань хүртэл олгоод байдаг. Гэтэл бусад улсын хувьд харилцаандаа дахин эхлэх, шинэчлэх боломж байна уу гэж харахаар хэцүү. Бид энэ бүхнийг баяраараа, уламжлалаараа, хийж ирсэн заншлаараа цайруулж, эерэг болгож ирсэн. Тийм болохоор юман дээр бодолтой, юмны түрүүнд гүйлгүй, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө барих ёстой. Сүүлийн 20-иод жилд сэтгэл судлалд нэг чухал салбар гарч ирсэн, EQ гэж. Бид IQ буюу оюун ухааны чадамжийг сайн мэддэг. Оюун ухааны чадамжаас EQ (Emotional Quotient) буюу сэтгэлийн хөдөлгөөнөө удирдаж залуурдах тэр чадвар хүнд илүү чухал юм байна. Хичнээн мундаг оюун ухаантай байгаад байдаг. Хүнд түүнийгээ ойлгуулдаггүй, хүнийг ойлгодоггүй. Тэр хүн нийгэмдээ хэлхээ холбоо, өөрийнхөө ач холбогдлоо үзүүлж чадахгүй байгаа байхгүй юу.

EQ-гийн асуудал үнэхээр тулгамдаж байна. Одоогийн монголчууд тэр дундаа улаанбаатарчуудын тулгамдсан асуудал. Нэгнийгээ ойлгох, нийгэмд хүлээцтэй байх. Юманд нэг секунд ч болтугай тэсэх нь маш чухал. Мөрийг нь ялимгүй шүргэхэд л уурлана. Тэсрэхэд л бэлэн явдаг. Лифтний урдуур ороход л цохиод авахад бэлэн. Замын хөдөлгөөнд оролцож байхад ногоон гэрэл асч эхлээгүй байхад, дөнгөж асахад л араас сигналддаг. Энэ чинь сэтгэлийн хөдөлгөөнөө өөрсдөө удирдаж чадахгүй байна, өөрөө тэр юмандаа дадаж чадаагүй байна гэдгийг л харуулаад байгаа юм.

-Муудалцсан, өөрийгөө гомдоосон хүнээ мартдаггүй. Бүр насан туршдаа түүндээ хонзогнож үр хүүхдээ хүртэл тэр хүний эсрэг болгодог. Нэг хүнд ингэж олон жилийн турш таагүй сэтгэгдэлтэй явах нь тухайн хүндээ ямар хортой вэ?

-Тэмдэглэлт баярууд маань сэтгэлээ цайруулах боломжийг олгодог. Тэдгээр баяртаа хэр шингээж байна вэ гэхээр бас их учир дутагдалтай. Идэж ууж баярлахаасаа илүүтэй, харилцааны нөхцөлөө сайжруулах, өмнө нь байсан харилцааны үе шатаа дахин нэг шатаар ахиулах зэргээр бололцоо олгох ёстой. Тэгэхгүй бол сэтгэлээ цайруулж, цагаатгахгүй “Тэр тэгсэн, энэ надад ингэж хандсан” гэдэг бодлоо 10, 20, 30 жил тээгээд явчихаар эхлээд зан харилцаанд нь нөлөөлж байгаад сүүлдээ авир араншинд нь нөлөөлж эхэлдэг. Ууртай болдог. Хүн өөртөө нэг юм оруулахад сав нь дүүрнэ шүү дээ. Түүндээ бачуурдаг, уурладаг, стресстдэг, орилдог, хашхирдаг. Эсвэл юм болгоныг буруу талаас нь хардаг болчихдог. Юманд ууч сэтгэлээр хандаж уучилна гэдэг энэ сэдвийг хөндөн ярилцаж байгаа маань нийгэмд маш их хэрэгтэй. Энэ сэдвээр ярилцаж байгаадаа сэтгэл зүйч хүний хувьд баярлаж байна.

-Хайр дутагдсан хүн, хайрлагдаж байгаа хүний хооронд асар их ялгаа харагддаг. Хайр дутагдсан хүнийг хайрлаж эхлэхэд ямар эерэг өөрчлөлтүүд гарч ирдэг вэ?

-Хүн харилцаа, хайр, халамжаар байнга цангадаг. Хүний үндсэн таван хэрэгцээ бий. Хайрлуулах, халамжлуулах, хүндэтгэх, хүнийг хайрлах хэрэгцээ нь чухал шатанд орж явдаг хэрэгцээ л дээ. Хайрынхаа хэрэгцээг мэдэрч чадахгүй байгаа хүн яадаг вэ гэхээр ерөнхийдөө хийрхэл ихтэй байдаг. Бусдыг буруутгах, өөрийгөө буруугаар, доогуур үнэлэх, эсвэл өөрийгөө хэт их дөвийлгөх, бусдыг үнэлэхгүй, бусдад хүндэтгэлгүй хандах зэрэг олон сөрөг шинжүүд илэрдэг. Ер нь бусдаар хайрлуулаагүй хүн хайрын өлсгөлөнд орчихдог. Өлссөн хүнд хоол, цангасан хүнд усыг нь өгөх ёстой. Тэрэнтэй адилхан хайраар дутсан хүнийг хайрлах ёстой. Хайрлуулах гээд байгаа тухайн хүнийг бид мэдэрдэггүй. “Энэ угаасаа тэнэг, мангар юм байна. Хүнтэй нийлдэггүй, зожиг юм” гэдэг ч тэр хүн цаанаа халамжлуулах, хайрлуулах, хүндлүүлэх хэрэгцээ нь дээд зэрэгтээ тулчихсан явж байдаг. Нийгмийн өдөр тутмын амьдралыг харж байхад бид нэгэндээ аятайхан үг хэлдэг бил үү. Нэгэндээ сайхан урам өгдөг бил үү. Гаргасан алдааг чинь уучиллаа гэж нүүрэн дээр нь хэлдэг бил үү. Энэ их дутагдалтай. Сайхан үг, урмын үг, дэмжлэгийн үгээр дутаад байгаа хүн хайрын өлсгөлөнд нэрвэгдчихсэн байдаг.

-“Би чинь өнчин өрөөсөн, багаасаа л ядуу тарчиг өссөн юм”, “Би эцэг, эхээ алдсан, азгүй хүн”, “Ээж минь намайг багад хаяад явчихсан”, “Би бусдаас эрхтэн дутуу” гэх мэтээр өөрийгөө өрөвдүүлэх гэсэн, хэн нэгэнд гомдоллосон, өөрийгөө л өнчирч хагацахын зовлонг амсч яваа мэтээр ташаардаг хүмүүс бий. Энэ сэтгэлгээнээсээ яаж гарах ёстой вэ?

-Үүнийг бид яаж харах ёстой вэ гэхээр би дээр ярьсан, цангасан хүнд ус өгдөг, өлссөн хүнд хоол өг гэсэн шүү дээ. Тэр хүмүүс чинь бидэнд дохиогоо өгөөд байгаа байхгүй юу. Намайг хайрлаач ээ, намайг хараач ээ, энд нэг зовсон, шаналсан хүн байна шүү гэдгээ шууд ил хэлэхгүйгээр дам байдлаар өөр үгээр илэрхийлээд байдаг. Тэгж шаналж байгаа хүмүүсийг эргэн тойронд байгаа хүмүүс нь зөвөөр харж, хүлээж авах ёстой. Зөв харсан юмаа зөв хэлэх ёстой. Зарим хүнд зөөлөн, заримд нь хатуу үг ташуур болох нь бий. Байгаа үнэнийг нь зөвөөр нь, сэтгэл зүйг нь эвгүй байдалд оруулахгүйгээр, шархлуулахгүйгээр бид оновчтой үгийг хэлэх хэрэгтэй. Бид яадаг вэ гэхээр тухайн хүнийг тойроод л тэр хүний тухай ярьж л байдаг. Нэг ч хүн ойртож очиж юм хэлдэггүй. Тухайн зовж байгаа хүнийг тойрч байгаа тойргийг задлаад тойргийн гадна байгаа хүмүүс тэр хүн дээр нэг нэгээрээ эсвэл хэсэг бүлгээрээ очиж тусламж үзүүлэх ёстой. Энэ бол маш сайн жишээ. Тийм учраас нийгэм хамт олны дунд зөв хүн төлөвшдөг гэдэг чинь тэр. Харилцаан дотор л хүн аз жаргалтай болдог. Бүх хүнд зовлон бий. Бүх хүнд жаргал бий. Хүн болгон өөрийн гэсэн зовлон, жаргалтай. Үүнийг л бид сэтгэл зүйн хувьд ойлгох хэрэгтэй. Энийг сэтгэл зүйн боловсрол гэж нэрлэдэг. Фэйсбүүк, инстаграмаас зарим хүн дандаа жаргаад байгаа юм шиг харагддаг, гудамжинд алхаад явахаар зарим хүн дандаа зовоод байгаа юм шиг харагддаг. Тэгтэл тийм биш. Бүх хүний ард жаргал бий. Бүх хүний ард зовлон бий. Ингэж л бид юмыг зөв тэнцвэржүүлэх хэрэгтэй. Зовж шаналж байгаа хүнд очоод зөв, үнэн үгийг олж хэлж байна гэдэг EQ-тэй хүний шинж. EQ өндөртэй хүмүүс байна, тийм хүмүүсийг бий болгоно гэдэг бол нийгмийн маш чухал үнэт зүйлийг бүтээж байна гэсэн үг. Тийм учраас хоорондоо ярьдаг байх, нэгнийхээ асуултад хариулдаг байх, нэгнийгээ сонсдог байх гэдэг чинь өөрөө маш чухал ур чадвар болоод байна. Үүнийг манайхан тоодоггүй. Та долоо хоногт хэдэд нь хүнийг сонсдог юм. Хэдэд нь хүнээс асуудаг юм, хэдэд нь хүнийг ярихад дэмждэг юм гэдгээ бодох ёстой. Хүнийг юу хамгийн аз жаргалтай болгодог вэ гэхээр бусад хүний танд өгч байгаа тусламж, та буцаагаад бусдад өгч байгаа тусламж биднийг баланслуулдаг байхгүй юу. Хэн ч надад туслахгүй, хэнд ч би туслахгүй бол тэр хүн харилцаанаас өөрийгөө хүн гэж мэдрэхгүй байгаа. Би хүн гэдгээ ойлгохгүй байгаа байхгүй юу. Харилцаанаас өөрийгөө ойлгож байгаа хамгийн гол арга зам бол бусдад туслах, бусдаас туслалцаа авах. Гэтэл бусдаас тусламж аваад яадаг юм гэдэг хүмүүс бий. Тэд бүгдийг чадаж байна гэж ойлгоод байдаг. Бусадтай харилцаатай байхын тулд бусдаас дэмжлэг, туслалцаа авч байх ёстой. Туслалцаа гэхээр материаллаг зүйл бодоод байдаг.

-Бясалгал хийж, иогоор хичээллээд байгаа хүмүүс чухам юуны тулд тэгж суугаад байдаг юм?

-Бид түмэн шидийн дуу шуугиан, гэрэл, үнэр зэрэг тоо томшгүй мэдээллийг мэдрэхүйн эрхтэнүүдээрээ дамжуулан авдаг. Тэр болгон нь тархины тодорхой үелзлүүдийг бий болгож сэтгэлийн хөдөлгөөнүүдийг бий болгодог. Таагүй үнэр үнэртвэл сэтгэл тавгүйрхэнэ, дургүй өнгөтэй харвал тэрнээсээ холдох зэргээр бид хариу үйлдэл үзүүлдэг. Тэр олон үелзлүүдээ тайван байлгахын тулд л бясалгал, иог зэргээр хичээллээд байгаа байхгүй юу. Тархиныхаа олон хэлбэлзлүүдийг багасгаж, тархиа тайвшруулах, нэг үелзэлд оруулахын тулд бясалгал гэх мэтийн өөрөө өөртэйгөө харилцах, дотогшоо хандах, өөрийгөө сонсох зүйлийг хийгээд байгаа юм.

-Та сэтгэл судлаач, мэргэжлийн хүний хувьд монголчуудад хандаж яавал аз жаргалтай байхыг зөвлөнө үү?

-Юуны төлөө амьдраад байгаа вэ гэдэг зорилгоо маш сайн тодорхойл. Зорилго тань хэрэгжих явцдаа дандаа хүмүүстэй хамт явна. Хүмүүстэй ойлголцох, хүмүүст өөрийгөө зөв ойлгуулах, хүмүүсийг зөв ойлгох чиглэлд сайн анхаараарай гэж хүсье.