Month: April 2018

Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн спортын анхдугаар наадам ирэх сарын 2931ний өдрүүдэд Улаанбаатарт зохион байгуулагдана. Анхдугаар спортын наадамд дифлимп, паралимп, тусгай олимпийн төрөлд 493 хүүхэд өөр, өөрсдийн ангиллын дагуу өрсөлдөх юм. Тэмцээний талаар Монголын үндэсний паралимпийн холбооны ерөнхийлөгч Д.Нямхүүтэй ярилцлаа.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн спортын анхдугаар наадам найман төрлийн спортоор явагдах юм байна. Ямар ямар спортын төрлөөр зохиогдох вэ?

-Анхдугаар спортын наадмаар найман төрлийн тэмцээн уралдаан явагдана. Үүнд жүдо, хонхот бөмбөг, шатар, хөнгөн атлетик зэрэг төрлүүд багтаж байна. Анхдугаар спортын наадамд 493 хүүхэд оролцох болно. Энэ тэмцээнийг цаашид жил бүр зохион байгуулна. Эхний удаад төвлөрсөн тусгай сургуулийн хүүхдүүдийг түлхүү хамруулж байгаа.

-Монголд байгаа хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн хэдэн хувь нь спортын арга хэмжээнд хамрагддаг вэ?

-Монголд хөгжлийн бэрхшээлтэй 20-30 мянган хүүхэд байдаг юм билээ. Үнэнийг хэлэхэд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд хандсан спортын арга хэмжээ зохиогдож байгаагүй. 2009 онд би энэ ажлыг авсан цагаас хойш хүүхдүүд рүү хандсан арга хэмжээ зохиох талаар ярилцдаггүй байсан. Олимпийн наадам, тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнүүдийн хооронд бага хугацаа байсан учраас амждаггүй байлаа. Одоо нэг талаасаа амьсгаа авч байна. Нөгөө талаасаа ирээдүйн тамирчдын эх суурийг тавихын тулд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг татан оролцуулж, дотроос нь шинэ залуу тамирчдыг бэлтгэх шаардлага гарч байгаа юм. Энэ тухай саналаа Биеийн тамир, спортын улсын газрын дарга Ц.Шаравжамцад хэлэхэд нааштай хүлээн авч “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн спортын наадмыг зохион байгуулъя, наадмыг хийхэд БНХАУ-ын “Гранд Чайна спорт” групп дэмжиж ажиллах боломжтой” гэж хэлсэн. Үүнийг ч бид баяртайгаар хүлээн авч хамтарч зохион байгуулж байгаа. Цаашдаа энэ арга хэмжээ өдөрлөгүүдийг өргөжүүлж, цар хүрээг нь тэлж өгөхийг зорьж байна.

-Хөдөө орон нутагт аж төрж буй хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд анхдугаар спортын наадамд оролцох боломжтой юу. Татан оролцуулахын тулд зохион байгуулагчид ямар ажил явуулж байгаа вэ?

-Анхдугаар наадамд хөдөө орон нутгаас цөөхөн хүүхэд оролцож байгаа. Дараагийн тэмцээнүүнэд илүү олон хүүхэд хамрагдах байх. Үүний тулд бид хөдөө орон нутагт салбар холбоодыг байгуулахаар ажиллаж байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд рүү хандсан ажил хийхэд хэд хэдэн байгууллагууд хамтарч ажиллах шаардлагатай байгаа. Халамжийн байгууллага, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулиуд ойр ажиллах хэрэгтэй. Мөн орон нутгийн удирдлагууд дэмжиж ажиллах хэрэгтэй байна л даа. Гэтэл энэ тал дээр манайд санаачилга их муу байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд, иргэдийн нийгэмд амьдарч байгаа орчныг сайжруулахын тулд арга хэмжээ авч байгаа албан байгууллагууд гарын арван хуруунд багтахаар цөөн.

-Тэмцээд оролцсон хүүхдүүдийг цааш нь хөгжүүлэх талаар танай холбооноос ямар ажил явуулж байгаа вэ?

-Спортын шинжлэх ухааны эрдэм шинжилгээний төв шинээр байгуулагдсан байгаа. Анхдугаар спортын наадмаас шалгарсан хүүхдүүдийг тус төвтэй хамтарч ямар спортын төрлөөр илүү амжилт гаргах магадлалтайг нь тогтоож өгнө. Өмнө нь сагсны авьяастай хүүхэд хөнгөн атлетикаар хичээллэдэг байсан асуудал алга болно гэсэн үг. Амжилт гаргах хамгийн өндөр магадлалтай спортын төрөл рүү нь оруулаад хичээллүүлнэ. Ингэснээр илүү үр дүн гарч шинэ залуу тамирчид олноор төрөн гарах болно.

-Төрөөс ямар дэмжлэг үзүүлдэг вэ?

-Сая Засгийн газраас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тусгайлсан агентлаг байгуулах шийдвэр гаргаж байна. Энэ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрх ашгийг хамгаалахад том түлхэц болно гэж би хувьдаа харж байгаа. Манай холбоо энэ байгууллагатай ойрхон хамтарч ажиллах болно. Мөн УИХ-ын гишүүн асан С.Оюун тусгай олимпийн ерөнхийлөгч хийж байхдаа хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг дэмжиж ажиллаж тэмцээнд оролцуулж байсан.

-Тусгай олимпт орсон хүүхдүүдийг хаанаас олж, хэрхэн бэлтгэсэн бэ?

-Монголын Үндэсний паралимпийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Оюунбат дауны хомсдолтой, аутизмтай хүүхдүүдийг гудамжнаас олж бэлтгэл сургуулилт хийлгэж тусгай олимпт оролцуулж байлаа. Ийм хүүхдүүдтэй эцэг, эх сэтгэл зүйн хувьд хамгийн хүнд зовлон бэрхшээлийг туулдаг юм билээ. Гэхдээ хүүхдийг нь ийм ажиллагаанд татаж оролцуулахад хандлага нь өөрчлөгдөж дэмжиж байсан. Тусгай олимп гарч ирсний дараагаар БНСУ-ын тусгай олимпийн хороотой хамтарч хэд хэдэн олон улсын тэмцээнд оролцож байсан шүү.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг спортоор хичээллүүлэхийн ач тус нь юу вэ?

-Олон сайн талтай. Жишээ нь, тэргэнцэртэй нэг хүүхэд байхад дэлхийн нийгмийн хандлага нь эрүүл хүүхдүүдтэй хамт сургадаг болсон. Анги хамт олон нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг ад үзэхгүй байхаар хүмүүжсэн байдаг тул нөгөө хүүхэд хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгээ мэдэхгүй өснө. Энэ ч утгаараа олон найз нөхөдтэй байдаг. Харин манайд тусгай сургуульд хашчихдаг. Нийгэм энэ хүүхдүүдийг ойлгохгүй учраас бусад нь хараад доог тохуу хийнэ. Ийм ч учраас хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд гутарч өөрийгөө дорд үзэх гээд байдаг талтай. Спорт бол тэр хүүхдүүдэд өөртөө итгэх итгэл төрүүлж, эрүүл хүүхдүүдээс зарим талаараа илүү гэх сэтгэхүйг суулгаж, нийгэмшүүлж өгдөг. Ер нь хүүхэд тоглож наадаад, спортоор хичээллэж эхлэх үедээ эрүүл ч бай, хөгжлийн бэршээлтэй ч бай сэтгэл ханамж авдаг. Энэ бол хүүхдүүдийг энэ нийгэмд сайн хүн болгохыг зорьж байгаа хэрэг.

-Өнөөдөр Монголын хөгжлийн бэрхшээлтэй тамирчид бэлтгэлээ яаж базааж байна вэ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй тамирчдад зориулсан ордон байгуулагдах юм бол бидэнд том боломж нээгдэнэ. Өнөөдөр суугаа волейболын тамирчид энд тэндэхийн спорт заалуудыг шөнө нь угааж өгчихөөд, цалинд нь бэлтгэлээ хийж байгаа. Жүдо бөхийн тамирчид стандарт бус зааланд эрүүл тамирчидтай хамт бэлтгэлээ базаадаг. Стандарт зааланд бэлтгэл хийх боломж нөхцөл хомс байгаа учраас тамирчдаа БНХАУ, БНСУ, Япон зэрэг орнууд руу аваачиж хамтарсан бэлтгэл хийлгэж олон улсын тэмцээнд бэлддэг.

-Монголын паралимпийн үндэсний холбоо цаашид ямар зорилго тавьж ажиллаж байна вэ?

-Бид 2012 оны Лондонгийн олимпийн дараагаас 2016 оны олимпийн наадамд бэлтгэж медаль авах зорилго тавьж ажилласан. Үүний үр дүнд хоёр хүрэл медаль авсан. Одоо ирэх олимпийн наадамд алтан медаль авахаар төлөвлөөд явж байна. Мөн залуу үеийн тамирчдыг бэлтгэхээр ажиллаж байгаа.

О.ДАШНЯМ

Налайх дүүргийн Алтангадас одонт, Кёкүтэнхо Н.Цэвэгнямын нэрэмжит 10 жилийн “Голомт” цогцолбор сургуулийг 1988-1998 онд суралцаж төгссөн 10Г ангийг энэ удаагийн “Нэг анги” буландаа онцолж байна. Тус ангийнхан 20 жилийн дараа буюу өнөөдөр төрөлх сургууль дээрээ уулзалдах гэж байгаа юм. Ангийн хүү Ц.Амаржамц “Бид бүхэнд “нэг ангийнхан” гэж дуудагдах эрхэм үнэт зүйл бий. Одоо бид бүгд гэр бүлтэй болж, ажил амьдралын их хөл дунд дор бүрнээ завгүй бужигнаж байгаа ч “Манай ангийн охид, хөвгүүд” гэж нэгнээ дуудах нь сэтгэлд маш дотно өөриймсөг сайхан байдаг. Арван жилийн цэвэр ариун нандин үерхэл нөхөрлөл, дуу хуур, инээд хөөр, нэгнээ бяцхан гомдоож байсан гээд бүх зүйл хүүхэд насны минь гэгээн дурсамж, мартагдахааргүй мөчүүдээ бид үргэлж сэтгэлдээ тээж явдаг” гэж ярьсан юм. 20 жилийн ойн уулзалт болох учраас ангийнхныгаа бүртгэж, хэн маань хаана, юу хийж байна гээд нэгнийхээ сургийг гаргаж эхэлжээ. Эдний ангийнхан 19 охин, 21 хөвгүүдтэй. Ангийн онц сурлагатан Н.Сайнбилэг багын хичээл сурлагадаа хичээмтгий, өндөр, туранхай, цовоо сэргэлэн хүү байж. Тэрээр байгаль орчин, биологийн чиглэлээр өдгөө доктор хамгаалж, БНХАУ-д, таван хүүхэдтэй, гэр бүлээрээ амьдарч ажиллаж байгаа гэнэ. Ангийн хоёр ч хүүхэд АНУ, Шведэд амьдарч байна. Хөдөө орон нутагт буюу “Таван толгой” ХХК, “Оюу толгой” ХХК-д ангийн дөрвөн нөхөд ажиллаж байгаа ба тэд ажлын байдлаас шалтгаалаад энэ удаагийн уулзалтдаа ирж амжихгүй нь гэдгээ уламжилжээ. 10Г ангиас нийт хоёр хос төрөн гарчээ.

Ангийн хүү С.Батнасан ярихдаа “Амьдралын зам алдаа оноогоор дүүрэн байдаг ч манай ангийнхан дунд алдахаасаа онож яваа нь олон. Бүгд л сэтгэл бүтэн жигд сайхан амьдарч байна. Нэгнээ сэтгэл зүрхээрээ хөглөн, аль болох урмын сайхан үгээр дэмжин гэр бүл, үр хүүхэд, найз нөхдөө гэсэн сэтгэлээр ажиллаж хөдөлмөрлөж явна. Тэд маань аав, ээж болсноос хойш төдийлөн нэг дор олуулаа уулзалдаж байгаагүй. Тиймээс одоо нэгэнтэйгээ уулзана гэхээс сэтгэл догдлон, хүүхэд ахуй насны дурсамжид үлдсэн багын тэр л дүр төрхөөрөө нүдэнд тодрон үзэгдэж уулзахын хүслэн болж байна даа” гэж сэтгэл догдлон байв. Ангийнхнийхаа зарим нөхдийнхөө хаана, юу хийж байгааг нь холбоо тогтоож чадаагүй гэх бөгөөд тэдгээр нь С.Сарантуяа, А.Болормаа, С.Батнасан, Бан.Баттулга, Б.Оюунбат нар юм.

Харамсалтай нь өнгөрсөн хугацаанд ангийн хоёр хүүхэд анд найзуудтайгаа эргэн уулзахааргүйгээр бурхны оронд оджээ.

Тус 10Г анги даасан хоёр багштай. Дөрөвдүгээр ангиас нь дааж авсан Б.Оюунцэцэг хөдөлмөрийн багш юм. Хүүхдүүдийг таних, хэнд ямар ажил даалгахаа сайн мэддэг, зан харилцаан дээр суурилж бүгдийг зохион байгуулдаг чимээгүйхэн алхаатай, дуу цөөнтэй боловч хэлэх гэсэн үгээ шулуухан хэлдэг багш гэж ангийнхан нь дуу нэгтэйгээр хэлж байв. Сурагчид бид багшийнхаа хэлсэн үгийг их сайн сонсч, захиас үгийг нь биелүүлэхийг хичээдэг байсан. Есдүгээр анги төгсгөөд багш маань ар гэрийн хүнээ асран тойлох гээд ахуй амьдралын шалтгаанаас болж аравдугаар ангид бидэнтэй цуг байж чадаагүй. Тиймээс хичээлийн эрхлэгч П.Басанням багш маань биднийг төгсгөсөн гэж дурслаа. П.Басанням багш нь боловсролын байгууллагад 47 жил ажиллахдаа шулуун шударга, нийтэч, зарчимч гэдгээрээ танигдсан, алс холыг харсан байдлаар биднийг хүмүүжүүлдэг байсан гэж байв. Сурагч биднийг эрдэнэс шиг хоёр сайхан багш маань “Та бүхний өмнө ихийг бүтээх холын зам дурайж байна. Үргэлж сурч тэмүүлэх өрнүүн хүсэлтэйгээр улам ихийг сураарай” гэж захиж хэлдэг байсан нь сэтгэлд тод хоногшжээ гэлээ.

Ангийнхан “Нэг нь нийтийн төлөө. Нийт нь нэгнийхээ төлөө” гэсэн уриатай. Одоо ч эдний ангийнхан хамт олныхоо өмнө дэвшүүлсэн уриандаа үнэнч, манлайлж яваа гэдэг нь илэрхий. Ангийн сурагчдаас манлайлагч, сурлагаараа тэргүүлэгч байсан Ууганбаяр, Энхсувд, Алтантуяа нарынхаа тухай ам хуурайгүй магтаалын үгс дайсан юм.

10Г ангийнхан тухайн үедээ “Их сахилгагүй сурагчидтай” гэдгээрээ багагүй алдартай байж. Ангийн багш Б.Оюунцэцэгийн ярьж байгаагаар “Хань маань хүнд өвчин тусч чөлөө аваад гэртээ сууж байхад ангиас төлөөлөл болж хүүхдүүд маань эргэж ирж байсан. Тэрхүү үе сэтгэлд маань маш дотно, тодхон үлдсэн байдаг. Зовж шаналах үед сэтгэлээсээ тусалж хандана гэдэг нь амьдралын хамгийн сайхан зүйлсийн нэг юм. Манай ангийнхан сахилгагүй, адтай гэдгээрээ цуутай байсан ч аливаа зүйлд чин сэтгэлээр ханддаг нь ажиглагддаг байсан. Урлаг, спорт, сурлагаараа бусад ангийн сурагчдаас тэргүүнд нь байсан юм шүү. Их сайхан нөхөрсөг хамт олон байлаа” гэж дурссан.

Харин П.Басанням багш “Анхны төгсгөсөн алдрайхан шавь нар минь. Адтай авхаалжтай, дүрсгүй хүүхдүүд байсан. Эрхлэгчийн албыг хашиж байхдаа сурагчдаа тосон авч төгсгөж байлаа. Ангийнхан маань арван жилдээ ардын багш нараа уурлуулж, инээлгэж байсан. Өнөөдөр шавь нар маань бүгд амжилттай, аз од нь гийсэн сайхан амьдарч байгааг хараад өөрийн эрхгүй баярлаж байна. Иймээс ангийнхнаараа бахархахгүй байхын аргагүй. 1998 оны анхны ангиа төгсгөсөн төгсөлтийн баяр мартагдашгүй сайхан болж байсан. Тэр цагаас хойш 20 жил өнгөрчээ. Шавь нараас минь анх Ц.Амаржамц маань Бүгд Найрамдах Турк улсад төр засгийн зардлаар Цагдаагийн академид суралцахаар явсан нь бахархууштай явдал болсон. Амжилттай төгсөж ирээд, цагдаагийн байгууллагад нэр төртэйгөөр ажиллаж байна. Налайхын сургуулиас гадаадад тэтгэлгээр суралцахаар явсан нь бид бүхний бахархал юм” гэж ярилаа.

10Г-ийнхэн ангидаа олуулаа сууж хичээлээ байнга давтдаг. Нэгнийхээ ойлгоогүй зүйлийг нэгэндээ хэлж өгч тусалдаг байсан гэнэ. Спортоос голчлон сагс, теннис тоглож, нэгнийдээ очиж, гэрийн даалгавраа хийх, айлд цөөхөн байсан компьютер дээр ангиараа нийлж кино их үздэг байсан аж. Тэр үед Налайх дүүрэг Улаанбаатараас хол юм шиг санагддаг байсан. Ингээд бид хот руу орж, ангиараа зугаалдаг байсан. Хүүхдийн парк, Сүхбаатарын талбай дээр очиж патиараа татуулж, тоглолт үзэж, сонин сайхныг ихэд сонирхож явдаг байж. Урлаг, соёлын оддын тоглолт тухайн үед Налайхад болдог байж.

Тоглолт үзэхээр ангиараа бас цуглачихна. Мөн хөдөө орон нутгаас ирсэн хүүхдүүд ч тус ангид нэлээн олон суралцдаг байсан аж. Зуны амралтаараа хөдөө орон нутагт байдаг хүүхдүүдийн гэрээр очиж амарч, ангиараа Туул голоор зугаалдаг байжээ. 1990-ээд оны үед зах зээл эхэлчихсэн үе. Талх масло, элсэн чихэр хэнийд байна гэж ярилцаж байгаад нэгнийдээ очиж “хоол бууддаг” байсан гэнэ. Эдний ангид Казах хүүхэд байж. Нэг удаа Наурызын баяраар гэрт нь ангиараа очиж үндсэний баярыг үзэж баярлаж байсан гэнэ. Казах ард түмний үндэсний баяр, баярын ширээ, уламжлалт ёс заншлыг анх удаагаа танин мэдэж их л сонирхолтой санагдаж байлаа гэж дурссан. Тухайн үед урлагийн үзлэг байсхийгээд болно, шөнө оройг хүртэл сургууль дээрээ урлаг, соёлын арга хэмжээндээ бэлдэж гэртээ харих болохоор охидыг хөвгүүд гэрт нь хүргэж өгдөг байжээ.

Ангийн хүү Ц.Амаржамц “Бид ахлах ангид орсон ч гэсэн Б.Оюунцэцэг багштайгаа байнга холбоотой. Аль болох багшийнхаа жаргал зовлон, баяр хөөртэй мөчийг хамтдаа хуваалцахыг хүсдэг байсан. Ингээд багшийнхаа гэрээр аль болох очихыг хичээнэ. Бидэнд хичээл заадаг байсан багш нар маань боловсролын салбарт олон жил тууштай ажилласан туршлагатай хүмүүс байсан. Бид дунд сургуулиа төгсөхөд дор бүрнээ өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, зорилго тэмүүлэлтэй болж хүмүүжиж чадсан. Тиймээс эрхэм сайхан багш нараараа үргэлж бахархдаг” хэмээн дурслаа. Ц.Амаржамц “Нэгэн удаа урлагийн үзлэгт бэлдээд оройтож охидыг гэрт нь дөхүүлж өгөх гэж явтал гэнэт нохой дайрчээ. Бүгд тал тал тийш зугтахад нэг мэдсэн чинь ангийнхаа нэгэн охиноо урдаа барьчихсан “Авраач ээ” гээд орилж байсандаа ичиж бантсан” тухайгаа хуучлав. Ангийн охидоос цэвэрч нямбай байдлыг эрхэмлэгч Мөнхцэцэг, олон хөвгүүний харцыг булааж явсан үзэсгэлэнтэй Уянга гэх зэргээрээ ангийнхаа охидын тухай ярьцгаав. Одоо Уянга гадаадад амьдарч байгаа гэнэ. Сурлагаараа тэргүүлэгч, байнгын олимпиадад оролцдог нь Н.Сайнбилэг. Тэрээр тэмцээн уралдаан болгонд оролцдог нийгмийн идэвх сайтай нэгэн байжээ. Тэрээр нэг өдөр ангидаа үсээ тод өнгөөр будуулчихсан орж ирэхэд нь “Үсээ яагаад будсан юм бэ” гэж асуусан чинь “Хотод явж байсан чинь үсний тэмцээн болж байна гээд дуудаад оруулчихлаа” гэж билээ. Тухайн үед ангийн хөвгүүд их шоолж инээж байсан гэдэг. Сахилгагүй хөвгүүд заримдаа охидоосоо хичээлээ нууцхан хуулчихдаг байсан гэдгээ дурсав. Багадаа байрны гадаа сагсны талбайд л цагаа ихээхэн өнгөрөөнө. Хааяадаа ширээний теннис тоглодог гэх. Нэгэн удаа шинэ жил болоход ангийн багш нь “Та бүхэнд ухаан, сэтгэл хоёр хэрэгтэй болохоос биш, мөнгө хэрэггүй. Мөнгө бол амьдралын нэг хэмжүүр, зарцуулах ёстой л зүйл” гэж хэлээд бага мөнгө хурааж нийллэг хийн баярлаж байсан гэнэ. Алим, ундаанаас өөр амтархах зүйлгүй ч нэгнээ харж хөөрчихсөн. Хэмнэлттэй ч хамгийн дурсгалтай шинэ жил болж байсан аж. Тэр үед заримд нь ундаа, алим хүрэлцээгүй юм болов уу яасан юм, бор самбар дээр шохойгоор “Алим, ундаа идье багш аа” гэсэн бичиг бичээстэй байсан талаарх хөгжилтэй дурсамжаа ярьцгаалаа. Хэрвээ нэг нь өөр ангийн, үеийн хэн нэгэнд дээрэлхүүлчих юм бол хамтдаа очоод ёстой нэг үзүүлээд өгдөг байсан гэнэ.

Ангийн дарга М.Баяртогтох, онц сурлагатан С.Батчимэг, Ц.Алтантуяа, Бал.Баттулга нар шалгалтаас ангийнхаа хүүхдүүдийг олон удаа аварч байсан гэнэ. Сагс тоглодог Т.Гантулга, Б.Гантулга, Х.Шинэбаяр нар сургуулийн сагсан бөмбөгийн тэмцээнд амжилттай оролцож, байнга медаль зүүж, сургуулийн өсвөр насны шигшээ багт шалгарч тодорхой амжилтуудыг үзүүлж байжээ. Зах зээлд шилжиж, ороо бусгаа үе байсан болохоор ягштал форм хувцсаа өмсөхөөс илүүтэй жинсэн яак, брюкен өмд, ер нь дуртай хувцсаа хөвгүүд нь өмсчихдөг байсан гэнэ. Харин охид нь хуучны цагаан, хар парчикаа нямбай гэгч нь индүүдэж өмсдөг байж.

Өвөл ноосон малгайгаа шовойлгож өмсдөг мода дэлгэрэхэд ангийн хөвгүүд нь охидтойгоо ижилсэж яг нэг ижил стилээр гангарч байсан аж. Арван жилдээ адтай, сахилгагүй байсан Бямбацогт, Шинэбаяр шавь нар маань эрс өөрчлөгдөж, том болохын хэрээр бүр даруухан болж намба сууж амжилт гарган, бусдадаа үлгэр жишээ болохуйц амьдарч байгаад нь бахархаж байгаа талаар багш нар нь дурссан. Ажил амьдралын гараан дунд нандин сайхан андын үерхлээ алдаагүйгээр 20 жилийн дараа алсаас нэгнээ санагалзсаар уулзалдах 10Г ангийнхны баярт өдөр өнөөдөр.

Архивын Ерөнхий газраас зохион байгуулж буй “Төрийн архивын удирдах ажилтны зөвлөгөөн”-өчигдөр эхэллээ. Энэ үеэр Архивын Ерөнхий газрын дарга, доктор Д.Хоролдамбатай ярилцлаа.

-Хүмүүс архиваас намтар, ураг удмынхаа түүхийг мэдэхийг хүсдэг болжээ. Хэдэн үеэ олж мэдэх боломж байна вэ?

-Сүүлийн үед хүмүүс ураг удмаа мэдэхийг их хүсдэг болсон. Энэ нь маш зөв, сайшаалтай зүйл шүү. Өөрийн удам судраа, намтар түүхээ мэдэхийн тулд ямар ч хүн ерөнхий түүхийн мэдлэгтэй. Архивын баримтыг унших чадвартай. Босоо монгол бичгээр түвэггүй сайхан уншчихдаг байх ёстой. Архивын ерөнхий газарт 1918,1922 ,1929, 1933 оны хүн амын тооллогын баримтууд бий. 1929 оны хүн амын тооллогын баримт нэлээд чухал байр суурийг эзэлдэг. 1956 оны хүн амын тооллого бас их мэдээлэлтэй. Мөн 1989 оных байна. Сүүлийн үед архивын баримт бичгүүд цахимжаад нэлээд өргөжиж байна. Хэн ч байсан аав, ээж, өвөө, эмээгийнхээ төрсөн нутаг усыг мэдэж байгаа бол архивын ерөнхий газарт хандаад, ураг удмынхаа хэдэн үеийн баримтыг авах боломжтой. Яг хэдэн үеийн түүх гарахыг судалж үзэж байж мэднэ.

-Жирийн иргэд цахимаар ороод, удмынхаа мэдээллийг авах боломжтой юу?

-Манай Архивын ерөнхий газрын сайт, фэйсбүүк фэйж хуудсуудаар ороод сонирхож болно. Архивын ерөнхий газар гээд гүүглээр хайгаад ороход нэлээд мэдээлэл бий. Харин ураг удмынхаа мэдээллийг нарийн дэлгэрэнгүй авъя гэвэл өөрийн биеэр ирж хандаад тэр дор нь гаргуулж авч болно. Мөн тамга тэмдэгтэйгээр баримтжуулан олгож байгаа. Зарим төрлийн мэдээллийг хоёр гурван минутаас эхлээд хоёр, гурав хоногийн дотор гаргаж өгдөг.

-Би аав, өвөөгөө л мэднэ. Тэрнээс дээших үеэ мэдье гэвэл хэдэн үеийн мэдээлэл гарч ирэх боломжтой бол?

-1929 оны тооллого нэлээд дэлгэрэнгүй байдаг юм. 1922,1918 оных ч мөн адил. Өвөөгийнхөө төрсөн аймаг сумыг мэдэж байгаа бол тодорхой мэдээлэл гарна. Ноёд тайж нарын удам судрын мэдээлэл бол Чингис хааны үе хүртэл гардаг. Хандаж үзэж байж болно. Архивыг зөвхөн цаас хадгалдаг газар гэж ойлгож болохгүй. Иргэд ч архивын ач холбогдлыг мэддэг болоод байгаа. Энд түүхийн угсаатны чиглэлийн эрдэмтдийн ажил явагдаж байдаг.

Монголын хүн амын түүхийн тухай баримтууд нэлээд нэмэгдэж байдаг. Мөн баримтуудыг чанартай хадгалах технологийг байнга хийж, хэрэгжүүлж байдаг юм. Архивын баримт гэдэг бол өвөг дээдсийн ой санамж байгаа юм. Энэ ой санамж нь улс үндэстнийг чиглүүлдэг. Төр улсын урагшаа хандсан замд багш нь болж байдаг шүү дээ. Архивын мэргэжилтнүүд зүгээр нэг төрийн албан хаагчид биш, эрдэмтэн судлаачид шүү дээ. Архивын салбарын хамт олон нийгмийн оюун санааны амьдралд, нийгмийн соён гэгээрэлд хувь нэмэр оруулсаар байна. Архивын баримтууд сүүлийн үед улам сайжирсныг олон баримтаар нотолж болно. Архивын 90 жилийн ойн хүрээнд олон ажил хийсэн. Орчин цагийн хүмүүсийн чиг хандлага англи хэл судлах болж. Харин архивын мэргэжилтнүүд манж хэл, монгол бичиг дээр тулгуурлан ажиллаж байна.

Тэгэхээр дээрх хэлүүдийг ойлгодог байлгахын тулд ажилчдаа дотоод сургалтаар мэргэшүүлж байна. Хэдэн зуун хүнийг архив албан хөтлөлтөөр сургаж байна. Мөн ном бүтээлүүд болгож эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулж нийтлэх ажлуудыг хийж байгаа. Эрдэмтдийг судалгааны ажилдаа шамдахад нь түлхэц болох ажлуудыг ч хийж байгаа.

-Өмнө нь архивчдыг ОХУ-д сургадаг байсан. Энэ тогтолцоо юу болж байгаа вэ?

-ОХУ-ын ВНИЙДАД-ын сургалтад хамрагдах эсэх талаар мэргэжилтнүүдээс санал авч, зардлын тооцоог гаргаж үзээд, 7-21 хоногийн сургалтад хамруулна. Энэ асуудлыг зургадугаар сард зохион байгуулах Орос-Монголын хамтарсан комиссын ээлжит 23 дугаар хуралдаан дээр Оросын талтай ярилцана. Мөн энэ үеэр бакалаврын түвшинд ажилтныг бэлтгэхээр ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлэгт хамруулах замаар шийдвэрлэх боломжийн талаар хөндөж, асуудал дэвшүүлнэ. Хамгийн том хүндрэл нь гадаад арга хэмжээний зардал байхгүй. Гэвч бид гар хумхин суухгүй. БНХАУ-ын Өмнөд Монголын өөртөө засах орны Данс эвхмэлийн товчоо, Тайваний архивтай хамтран ажиллах, ажилтнуудаа сургалтад хамруулахаар харилцаж байна.

ОХУ-д түүх архивын чиглэлээр мэргэжилтнүүдийг тусгайлан бэлтгэдэг байсан тогтолцоо тасалдчихаад байгаа. Ийм байж болохгүй. Энэ уламжлалыг сэргээхээр ярилцаж байна. Мөн бид ажилчдынхаа нийгмийн баталгааг хангах чиглэлээр нэлээд ажил хийж байгаа. Ажилтан албан хаагчдаа тогтвор суурьшилтай ажиллуулахыг эрмэлзэж байна. Авдаг хэдэн төгрөг дээр нь ч анхаарч, нэмэр хандив болж байгаа. Мөн ажилчдын үйлчилгээнд зориулж шинэ автобустай болох гэж байна.

-Архивын салбарт өөр ямар ажил хийж байна?

-Төрийн архивын сан хөмрөгийн хамаарлыг шинэчлэн тогтоож, харьяалах архивуудад баримтыг шилжүүлэх ажил хийхийг бид ихэд чухалчлан үзэж байна. Энэ үйл ажиллагаанд Тагнуулын ерөнхий газрын Тусгай архив, Газар зохион байгуулалт, геодези зураг зүйн газрын архив, мэдээллийн төв, Шүүхийн төрөлжсөн архив, Нийслэлийн архивын газар, Үндэсний төв архивын Улс төрийн нам, олон нийтийн байгууллагын баримтын архивын хөмрөгт хамаарах 50 хөмрөгийн баримтыг шилжүүлэх ажлын бэлтгэл ханган ажиллаж байна. Цаашдаа аймаг, нийслэлийн архивууд дээр түүхэн үечлэл хийгдсэнээр Монгол Улсын түүхийн судалгаанд чухал ач холбогдолтой болох юм.

-Архивын сан хөмрөгийн талаар ямар бодлого явуулж байгаа вэ?

-Бид төрийн архивын тоо бүртгэл-мэдээллийн сангийн программ хангамж боловсруулах ажлыг 2017 онд эхлүүлж, төрийн 37 архив болон тэдгээрт хөмрөг үүсгэгч 5000 гаруй байгууллагын архивт хадгалагдаж буй нийт баримтын бүрэлдэхүүн, тоо хэмжээ, хадгалалтын мэдээг гаргах, нэгтгэх, архивын баримтын улсын нэгдсэн тоо бүртгэл-мэдээллийн сан бүрдүүлэх ажлыг чанаржуулах. Энэ талаар АЕГ-аас тавих хяналтыг хүчтэй болгох бодлого баримталж байна. Цаашид архивын баримтын улсын нэгдсэн тоо бүртгэл-мэдээллийн сан бүрдүүлж байгаатай холбоотойгоор төрийн архивуудад хадгалагдаж буй хосгүй үнэт баримтыг судалж илрүүлэх, тоо бүртгэлд хамруулах, гэрчилгээжүүлэх, соёлын өвийн улсын тоо бүртгэл-мэдээллийн санд бүртгүүлэх зэрэг тодорхой ажлуудыг хийхээр төлөвлөсөн. Архив, албан хэрэг хөтлөлтийн нэгдсэн систем нэвтрүүлэх замаар үйлчилгээг түргэн шуурхай болгох зорилтын хүрээнд тодорхой ажлууд хийнэ.

Тухайлбал, БНСУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх “АЕГ-ын шинэ цогцолбор барилгын тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийн хангалт” төслийн ажлаар БНСУ-ын ЭКСИМ банкны төлөөлөгчид ирж, ХЗДХЯ, СЯ-тай “Төслийн үзэл баримтлал” баримт бичгийг үзэглээд буцлаа. Төслийн хүрээнд “Нэгдсэн Архивын менежмэнтийн систем”-ийн программ хангамж боловсруулахаар ажиллаж байна.

-Архив судлал, баримт бичиг судлалыг хөгжүүлэх стратегийн зорилтын хүрээнд ямар ажил хийж байна вэ?

2018 онд Монгол-Оросын хамтарсан комиссын хуралдаан, Сайн ноён хан Т. Намнансүрэнгийн 140 жилийн ойн болон Франц улсаас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-тай хамтран тус бүр үзэсгэлэн зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Энэ онд Сайн ноён ханд холбогдох архивын баримтын эмхэтгэл, “Ноёд, тайж, лам нарын захидлын цуглуулга хөмрөгийн дээжис” баримтын эмхэтгэл, “Монголын тухай БХК (б) Н-ын баримт бичиг” баримт бичгийн эмхтгэл (1953-1966)-ийн IV боть зэргийг бэлтгэн гаргана. Үндэсний төв архивт хадгалагдаж буй яам, аймаг хошуу, албан байгууллагын 5700 орчим тамга, тэмдгээс үнэт болон хосгүй үнэт холбогдох тамга тэмдгийг сонгон цомог гаргахаар ажиллаж байгаа.