Month: April 2018

“Ерөнхийлөгч Х.Баттулгаас Монгол Улсын Байгаль орчны гавьяат ажилтан” цол тэмдгээ гардаж аваад магнай хагартал баярласан. Гавьяатын тэмдгээ авсныхаа маргааш эхнэрийгээ дагуулаад нутаг руугаа давхичихсан даа. Хэрлэн голынхоо хөвөөн дээр баяан хөгжмөө тоглоод

“Санаанд нэг л уяа

Саа мөнгөн хэрлэн минь

Саруул уудам талаасаа

Салж ядан мяралзана” гээд л сэнгэнэтэл сайхан дуулаад хэсэг суусан. Тэндээсээ Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан суманд очсон. Миний хүн болж хүй цөглөсөн газар Мөнххаан. Нутгийнхаа шүтээн ууландаа очиж байгаа нь тэр.

Одод ярайтал түгсэн өвлийн цэлмэг шөнө ганцаараа зогсоод туулж өнгөрүүлсэн амьдралаа дурсан бодсон. Би байгаль орчны салбарт амьдралынхаа 38 жилийг зориулж байгаа хүн шүү дээ. Сайн, муу хэлэгдэж 38 жил болохдоо ерөөсөө л байгаль, ан амьтан хамгаалсан хүн юм. Адуу янцгаахаас өөр аниргүй, дөрөөн таваг зурсан, шаргал хялгана найгасан талдаа тийм баяр тээгээд очих үнэхээр сайхан байсан. Маргааш нь Монгол төрийн гал голомт Хэрлэнгийн хөдөө арал дээр очлоо. Эзэн чингис хааны нутгийн газрын баялгийг ух гээд төр засаг гаднынханд лиценз өгчихсөн. Газрыг нь хөндөөд эхэлчихсэн үеэр “Хөдөө арал хөдөлгөөн”-ийг байгуулж тэмцсэн. Олон нөхдийнхөө хамт уйгагүй тэмцэл өрнүүлж байж ухуулалгүй авч үлдсэн газар минь юм. Олон жил тэмцэл хийж онгон байгалиар нь авч үлдсэн газартаа хүрээд сэтгэл дотроо ихэд бахтай, баяраа хуваалцах гээд очих сайхан байсан. Хэн нэгэнд яриад, тэмдгээ үзүүлээд суухаас илүү сэтгэл дүүрэх шиг санагдсан” хэмээн “Амьтны эрх хамгаалах нийгэмлэг”-ийн тэргүүн С.Дамдинсүрэн ярив. Хотын төвд уулзсан бид ийн ярилцсаар Баянгол дүүргийн III хороололд байх гэрт нь өнжихөөр очсон юм. Тэдний гэр Хотгойдын Чингүнжавын морьт хөшөөний зүүн талын угсармал цагаан байранд байдаг ажээ. С.Дамдинсүрэн гуай “Чингүнжав баатрын “Төр, үр хоёр минь мөнх оршиг” гэсэн энэ үгэнд би их хайртай. Өглөө болгон хажуугаар нь гарахдаа энэ үгсийг хардаг юм” гэсээр бид гэрт нь орлоо. Гэрийн эзэгтэй С.Оюунцэцэг “Та нарыг өглөө эрт ирнэ гэж бодоод хоол, цай бэлдчихээд хүлээгээд байлаа. Манай хүн ажил амжуулж байна гэсээр баахан хүлээлгэчихэв үү” гэсээр угтав. Хоёр ач нь өвөөгөө хаалгаар ороод ирэнгүүт л энгэрт нь асаад сүйд болж байна. Бага ач М.Сүмбэр нь “Би сая ахыг цохьчихсон. Эмээ намайг ахыгаа зодлоо гээд загнасан” гээд л хов хүргэж байна. Өвөө ч ач хүү рүүгээ ирмээд том өрөө рүү яваад орлоо. Том өрөөнийхөө ханын тавилгаар дүүрэн амьтдын баримал өрчихжээ. Бас ач, зээ нарынх нь тоглоом ч гэсэн тарвага, туулайнаас эхлээд төрөл бүрийн амьтан байх аж. Хойморт нь гэрийн эздийн 20 нас хүрээгүй цэл залуухан насыг нь авч үлдсэн гэрэл зураг өлгөөтэй байна. Бид ч үндсэн ажилдаа орж “За, Даймаа ах өөрийнхөө удам судрыг ярьж өгнө дөө. Манайд өнжье булан ийм асуултаас эхэлдэг юм” гэв.

С.Дамдинсүрэн ахын өвөг дээдэс Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын гаралтай хүмүүс гэнэ. Аав Б.Содномжамцынх нь өвөг эцэг даншиг наадмын заан хүн байсан аж. Нутаг хошуундаа “Агтны банзар Раш заан” гэж хүндлэгдэн дуудагдсан сайхан гүдэс эр хүн байсан гэдгийг түүний аав хүүдээ хуучлан ярьдаг байсан ажээ. Банзар заан Богд хааны өндгөн сүргийг хариулдаг байж. Харин С.Дамдинсүрэнгийн өвөө нь Шагдарсүрэн гэж гавьж хүн байсан аж. Харин түүний аав Б.Содномжамц нутаг усандаа гайхагдсан зураач, барималч хүн аж. Сүхбаатар, Хэнтий аймгийн олон хөшөө дурсгалыг түүний аав бүтээжээ. Түүнийг зургаан настай байхад тэднийх Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумаас Хэнтий аймгийн Өндөрхаан хотод шилжин ирсэн байна. Энэ талаар тэрбээр ярихдаа “Би Сүхбаатар аймгийн хүн. Гэхдээ хүмүүс намайг “Хэнтийн Даймаа” гэдгээр андахгүй мэддэг” гэв. Түүний эхнэр С.Оюунцэцэг Хэнтий аймгийн Батноров сумын гарвалтай. Тэд арван жилийн нэг ангийн хоёр юм байна. Насан туршийн амьдралаа арван жилийн сурагч байхаас эхлүүлжээ. Тэдний амьдралын эхлэл нэлээд дурсамжтайгаар эхэлж байсан гэнэ. Даймаа ах сурагч байхдаа зураг зурах авьяастай, ханын самбар хийдэг, аавынхаа мэргэжлийг өвлөж сургуулийнхаа үүдэнд сүрлэг сайхан бугын баримал хийчихсэн. Бас болоогүй цахилгаан хөгжмийн хамтлагтай, урлагийн үзлэгт ангиа төлөөлж ордог цөөн хүүхдийн нэг болчихсон, Зүүн бүсийн чөлөөт бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд 57 килограммд завсаргүй хэд түрүүлчихсэн, УАШТ-д барилдаад хоёр ч хүрэл медалийн эзэн болчихсон гээд ёстой л од байсан гэнэ. Гэтэл есдүгээр ангид ордог жил нь Хэнтий аймгийн Бэрх тосгоноос хэдэн хүүхэд сургуульд нь шилжин иржээ. Тэдний дундаас дүрлэгэр алаг нүдтэй хөөрхөн охин нүдэнд нь тусаад байж. Сэтгэлийг нь татсан охинтойгоо удалгүй үерхэж, өглөө гэрийнх нь үүднээс авдаг, орой хүргэж өгдөг болжээ. Ингэж явсаар аравдугаар ангид ороод удаагүй байхдаа С.Оюунцэцэг жирэмсэн болчихсон байна. Үзэл сурталгүй, хүмүүжил байхгүй гээд л олон хүний өмнө хамтдаа загнуулж, тухайн үедээ олон хүний дургүйцлийг хүргээд авч. Мөн багш нарын хурлаар оруулахад эхнэр нь уйлж, хэргийн эзэн шилэн хүзүүгээ маажихаас өөр зүйл хийж чадахгүй зогсож байсан гэнэ. Энэ үед аав Б.Содномжамц нь хуралд ирж “Миний хүү насан туршийнхаа ханийг олсон нь буруу юм уу. Танай сургуулийн нэр хүндийг манай хүү авч явдаг. Ингэлээ гээд сургуулиас хөөх ёстой юм уу” гэж хэлжээ. Ингэж байж С.Дамдинсүрэн сургуультайгаа үлдэж, эхнэр нь амаржсан байна. Ингэснээр манай хүн өглөө эрт хүүгийнхээ даавууг угаачихаад хичээл рүүгээ гүйсээр аравдугаар ангиа төгссөн түүхтэй юм байна. Тэдний амьдрал ингэж л хүнд хэцүү цаг үеэ туулж, өдгөө хоёр сайхан хүүхэдтэй, таван ач, зээтэй болжээ.

“ЦАХИЛГААН ДАЙМАА”

С.Дамдинсүрэн чөлөөт бөхөөр чамгүй барилддаг байжээ. Зүүн бүсдээ 57 килограммд дийлдэхээ больсон байна. Түүний жинд хөдөөнөөс намхан биетэй бор хүү ирж барилдаад мөнгөн медаль авдаг байсан аж. С.Дамдинсүрэнтэй барилдаад ялагддаг байсан бор хүү Монголын Үндэсний Олимпийн Хорооны дэд ерөнхийлөгч, Москва хотноо зохион байгуулагдсан Зуны XXII Олимпийн наадмын жүдо бөхийн төрлөөр анхны мөнгөн медалийг эх орондоо авчирч, Испани Улсын Барселона хотноо 1979 онд явагдсан самбо бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс насанд хүрэгчдийн болон залуучуудын дэлхийн хошой аварга цол хүртсэн, Монгол Улсын өсөх идэр начин, Ардын багш, гавьяат тамирчин, профессор Цэндийн Дамдин байсан аж. 1970 оны үед “Хэнтийн цахилгаан Даймаа” гэж нэр алдар нь түгж, өрсөлдөгч хүүхдээ хэдхэн секунтэд нам дарчихдаг овсгоотой, хөдөлгөөнтэй хүү байж. Гэсэн ч гурван жил Зүүн бүсийн аварга болсон С.Дамдинсүрэн нэг жинд барилддаг Ц.Дамдиндаа ялагдаж, Ц.Дамдин аймагтаа түрүүлж улсад барилдаад шууд улсын шигшээ багт орсон байна. Саяхан бурхны оронд одсон найзынхаа тухай тэрбээр “Миний найз надтай уулзахаараа чи бөхийн спортоо орхихгүй байх байсан юм. Чамд тив, дэлхийд амжилт гаргах боломж байсан”гэж ярьдаг байсан. Дамдин маань яах аргагүй монгол эр хүний ноён нуруу, андын түшигтэй, уул шиг сайхан эр байсан даа. Бид олон жил гэмгүй сайхан нөхөрлөсөн болохоор одоо ч сэтгэлд амьд сэрүүнээрээ инээж харагддаг юм” гэв. Түүнээс аравдугаар ангиа төгсөөд хэрхсэн тухай нь сонирхоход “Эр хүний дотор эмээлтэй хазаартай морь багтана гэдэг шиг би Барилга архитектурын ангид орж, эхнэрээ сувилагчийн сургуульд элсүүлээд авсан” гэсэн юм. Тэрбээр эхнэрээ сургуульд оруулахын тулд нэгэн танилаараа дамжуулж, багшийнх нь зуслангийн байшингийн дээврийг хар цаасалж, хонины гулууз мах өгч байсан гэнэ. Гэхдээ эхнэрээ сургуулиа төгсөх болоход мань эр сургуулиа солиод МУБИС-ийн зургийн ангид орчихжээ. Ангиа сольсон шалтгаан нь эхнэртэйгээ хамт төгсөх байсан аж. МУБИС-д сурч байх үеэс биологийн хичээлийг илтэд сонирхох болжээ. Бүр амьтдын төрөл зүйлээс эхлээд судалгаа хийж, ном, сурах бичиг унших болсон байна. Өөрөөр хэлбэл, зураач хэмээх уран бүтээлчид олддог сайхан цаг зав түүнийг амьтны ертөнцийг тухтай судлах, мэдрэхэд хамгийн их түлхэц болсон ажээ.

ХЭНТИЙ АЙМАГТ АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛЫГ АНХЭХЛҮҮЛЖ 24 ЖИЛ МОАХ-ЫН ДАРГААР АЖИЛЛАЖЭЭ

Тэрбээр их сургуульд байхдаа Эвлэлийн хорооны оюутны зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсан гэнэ. Улмаар сургуулиа төгсөөд Хэнтий аймгийн Эвлэлийн хороонд ажилд томилогдон очжээ. Ингээд Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн Эвлэлийн хорооны Залуучуудын байгууллагын хоёрдугаар нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан аж. Иргэдийн дунд явуулах үзэл суртлын ажил хийдэг байсан тухайгаа “Сайхан он жилүүд өнгөрсөн дөө, тэр үед. Эвлэлийн ажил гэдэг чинь тухайн үедээ нэр хүндтэй, бүхнээ зориулдаг сайхан ажил байлаа. Ялангуяа сэтгэл, гар нийлдэг нөхөдтэйгөө хамт ажиллана гэдэг юуг ч бүтээж болох боломж” хэмээн дурссан юм. Тэрбээр удалгүй Германд сургуульд явсан байна. Тэр үед түүний дотны найз, одоогийн “Их засаг” сургуулийн захирал Н.Ням-Осор ч мөн ЗХУ-д Консомолын дээд сургуульд явсан байна. Тэр хоёр Хэнтий аймгийн Эвлэлийн байгууллагад арав гаруй жил хамт ажиллажээ. Тэд хүүхэд, залуусыг байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах гол ажлуудыг зохион байгуулж, байгальд ээлтэй, сэтгэлтэй залуучуудын хүрээг өргөжүүлэхийн төлөө ажиллаж байж.

Ардчилсан хувьсгалтай золгох үед С.Дамдинсүрэн Эвлэлийн хорооны нэгдүгээр дарга, Н.Ням-Осор хоёрдугаар нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан гэнэ. Монгол орон даяар ардчилсан хувьсгалын шинэ салхи сэвэлзэж байх үед хоёр найз Эвлэлийн хороогоо тараагаад өрөөндөө нууцаар хурал хийж, МОАХ, МҮДХ-ийг анх байгуулсан түүхтэй юм байна. Ингээд анхны цуглаанаа хийхэд нь аймгийн залуучууд дэмжээд л бөөн сүр дуулиан болжээ. Гэсэн ч удалгүй Эвлэлийн төв хороо хуралдаж,орон нутагт МОАХ, МҮДХ-ийг үүсгэн байгуулж, хөдөлгөөн удирдсан хоёрыг ажлаас нь халчихсан байна. Гэсэн ч хоёр найз Ардчилсан хувьсгалын анхдугаар хуралд оролцож, Хэнтий аймгийн сум болгонд МОАХ-ны салбарыг байгуулж, С.Дамдинсүрэн Хэнтий аймагт анх МОАХ-ны даргаар тасралтгүй 24 жил ажилласан байна. Түүн шиг 24 жил тасралтгүй МОАХ-ны даргаар ажилласан хүн нэг ч байдаггүй гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, тэр Монголын ардчилагчдын анхдагч төдийгүй энэ үйл хэрэгт залуу нас, амьдралаа зориулсан нэгэн юм. Одоо дурсахад ийм дурсамж задлах ч тухайн үедээ бас л хэцүүдсэн гэнэ. Энэ тухайгаа “Хэнтий аймагт Ардчилсан хувьсгал хийсэн эсэргүү хэрэгтэн С.Дамдинсүрэн, Н.Ням-Осор нар ажилгүй боллоо. Үүнээс болоод Н.Ням-Осор маань эхнэр хүүхдээ аваад Улаанбаатар хотыг зорьсон. Харин би танил талаараа яриулж байж арай гэж аймгийнхаа Ойн ангийн хэлтэст Ан хариуцсан мэргэжилтнээр ажилд ороод авлаа. Тэндээ хоёр жил ажиллаж байгаад 1993 онд “Төв жуулчин” компанитай хамтран “Хэрлэнгийн хөдөө арал” жуулчны баазыг анх Хэнтий аймагт байгуулсан. Энэ үеэс л овоо болоод ирлээ шүү” гэв. Өдгөө тус жуулчны баазад дэлхийн маш олон орны жуулчин байнга ирдэг, морин болон дугуйн аялал зохион байгуулдаг, ан агнуурын отогтой, Монголдоо дээгүүрт жишигдэх бааз болсон билээ. Тус баазыг анх байгуулж байсан тухайгаа “Би жуулчны бааз байгуулаад мандаж явлаа. Өдөр шөнөгүй гадаадын жуулчид ирнэ. Надтай хамт ардчилсан хувсгал хийж явсан гурван ч найз байлаа. Тэднийгээ ажилд авчихсан. Бид найзуудын гар хэрхэн нийлж болдгийг бусдад үлгэрлэж байлаа. Тэгсэн найзууд маань жуулчдын өгсөн архийг ууснаас болсон уу, бие нь өвдөөд ээлж дараагаараа бурхан болчихлоо. Нэг өдөр эхнэр “Чи энд байгаад байвал архичин болох юм байна. Ерөөсөө жуулчны баазаа зараад хотод очиж амьдаръя. Биеэ бодох хэрэгтэй” гэж хэлсэн. Ингээд л одоогийн “Их засаг” сургуулийн захирал Н.Ням-Осор найздаа жуулчны баазынхаа 50 хувийг зараад хотод ирсэн дээ” гэв.

ХЭРЛЭНГИЙН ХӨДӨӨ АРЛЫГ УХАХААС АВАРСАН ГАВЬЯАТАН

С.Дамдинсүрэнг хотод орж ирээд удаагүй байхад нь Эзэн чингис хааны өлгий нутаг, Монголын түүх, соёлын өв болсон Хэрлэнгийн хөдөө арал тэр чигтээ Хятадын компаниудын эзэмшлийнх болсон гэнэ. Хэзээ мөдгүй эзэн хааны нутгаа сэндийчих дээрээ тулсан байжээ.

Ардын Их хурлын тогтоолын дагуу Сайд нарын зөвлөлийн 541 дүгээр тогтоолоор Байгаль орчны яам 1987 онд байгуулагдахаас бүр өмнө байгаль хамгаалалд олон нийтийн байгууллагаар дамжуулж, иргэдийг өргөнөөр оролцуулах зорилгоор 1974 онд Монголын Байгаль Орчныг Хамгаалах Нийгэмлэг (МБОХН) байгуулсан байдаг. Тэрбээр тухайн үед уг нийгэмлэгт элсэн орж байгаль орчны чиглэлийн олон ажил хийж эхэлсэн байна. Энэ туршлага дээрээ тулгуурлан Хэрлэнгийн хөдөө арлыг аврахаар сэтгэл шулуудсан гэдэг. Улмаар “Хөдөө арал хөдөлгөөн”-ийг байгуулж тэмцэл хийж эхэлжээ. Түүнийг лиценз цуцлах хөдөлгөөн өрнүүлж, компаниудтай тэмцэлдэх үеэр олон саад бэрхшээл тулгарч байсан аж. Тухайлбал, лиценз эзэмшиж байгаа компаниуд шоронд олон жил хоригдсон хүмүүсээр дарамтлуулах гэж оролдох, их хэмжээний мөнгө амлах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэр төрд нь халдаж, элдэв худал гүтгэлэг явуулах зэргээр түүний үйл хэргийг зогсоохыг багагүй хичээсэн байна. Гэвч тэрбээр УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ нарын олон хүнтэй нийлж, Хэрлэнгийн хөдөө арлын байгалийн баялгийг ховх сорох гэж байсан гадаадын компаниудыг зогсоож, лицензийг нь цуцлуулж чаджээ. Үүнийгээ тэр “Тэр бол миний уул усныхаа төлөө хийх л ёстой зүйлийн маань нэг” хэмээн ярьсан юм.

Монгол тарвага сэргээн нутагшуулах төсөл. Хэнтий аймаг. Дэлгэрхаан сум. 2017 он.

ХУУЛЬ БУС АНТАЙ ТЭМЦЭГЧ

С.Дамдинсүрэнгийнх хүү, охинтой. Хүү Д.Мөнхсайхан, бэр Д.Май-Эрдэнэ хоёр нь хуулийн байгууллагад ажилладаг юм байна. Харин хүргэн О.Цацралтөр нь хувиараа бизнес эрхэлж, охин Д.Мөнхдэлгэр нь Гаалийн ерөнхий газарт ажилладаг ажээ. Д.Дамдинсүрэн “Би ганц бэрдээ их хайртай. Миний төрсөн охиноос ялгаагүй байдаг юм. Аавдаа эрхэлж, бүхнээ ярьдаг, зөвлөдөг. Бас миний хуурай дүү З.Эрдэнэбат гэж залуу бий. Надтай тасралтгүй 20 гаруй жил байгаль орчны чиглэлээр ажиллаж байна. Төрсөн дүүгээс минь ялгаагүй ижил дасал болсон. Хүн ер нь сайн хүмүүстэй учрах, ханьсах нь их хувь заяа гэж боддог шүү. Би хувь заяа сайтай хүний нэг” гэв. С.Дамдинсүрэнгийнхэн үе үе халуун ам бүлээрээ нэг дороо цуглаж, цагийг хамт өнгөрүүлдэг байна. Тэрбээр хүүхдүүдээ тойруулчихаад гитар тоглож, дуулангаа гэр бүлийнхнээ жаргалтай байхыг харах дуртай гэсэн юм. Бас ач зээ нараа эрүүл чийрэг болгож өсгөх өвөөгийн үүргээ сайн биелүүлэхийн тулд хамт дугуй унах, гүйх, амьтан хайрлах ухаан суулгахыг хичээдгээ ярьж байсан юм.

Тэрбээр огт зүгээр сууддагүй нэгэн юм. Үүнийх нь хажуугаар утсанд нь дуудлага ч их ирэх юм. Жишээ нь, “Чойрын богдод тавьсан хэдэн тарвага ичээнээс гарч байна гэнэ. Хэнтийн Галшар суманд нутагшуулсан тарвага юу болж байгаа бол. Энэ зун Алтай Таванбогдоос хэдэн тарвага авчирна. Хэдэн суманд нутагшуулна” гээд “Монгол тарвага” төслийнхөө талаар хэн нэгэнтэй ярих юм. Бас “Амьтны эрх хамгаалах” нийгэмлэгээрээ дамжуулан хууль бус антай тэмцэх, таслан зогсоох олон ажил санаачлан хийж, хэрэгжүүлсээр ирсэн билээ. Энд дурдахгүй өнгөрч болохгүй нэг зүйл нь тэрбээр Байгаль орчны багц 18 хуулийг шинэчлэн батлах багт ажилласан. Энэ тухайгаа “Олон эрдэмтэн судлаачтай хамтран боловсруулсан уг хууль Монголын олон зуун мянган амьтны амийг хамгаалж, аварч байгаагаараа ихээхэн онцлогтой. Би БОАЖЯ-ны Л.Гансүх, С.Оюун, Д.Оюунхорол, Н.Батцэрэг гээд үе үеийн сайдын зөвлөлд ажилласан. Үүнийгээ би бас л хийх ёстой ажлаа л хийж ирсэн гэж боддог. Мөн “Ногоон хөгжлийн бодлого”, Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030” гээд л УИХ-аас баталсан байгаль орчин руу чиглэсэн олон асуудалд гар бие оролцож явна. Үүний хажуугаар хөдөө орон нутаг, байгаль хамгаалагч нарт сургалт, амьтан хамгаалах талаар мэдлэг олгох, иргэний нөхөрлөлүүдээр дамжуулж зэрлэг амьтан өсгөн үржүүлэх гээд завгүй их ажилтай” гэсэн юм. Үнэхээр л тэрбээр байгаль орчин, ан амьтныг үнэн голоосоо хайрлаж, хамгаалах хүсэл зорилготой нэгэн. Тэр өөрийнхөө энэ хүсэл зорилго өөд үргэлж тэмүүлж явдаг юм байна лээ. Эхнэрийнхээ цалин, гэрийнхээ үнэт эдэлийг барьцаанд тавиад, мөнгөөр нь шатахуун хийгээд байгаль, амьтнаа хамгаалахаар сэтгэл шулуудан гардаг түүний сэтгэлийг Монголын төр үнэлсэнд ойр дотны хүмүүс нь их л баяр хөөртэй байна лээ. Ач, зээгээ эрхлүүлж, үр хүүхдүүдээ хүний зэрэгтэй авч яваа С.Дамдинсүрэнгийнд ийнхүү нэгэн өдөр хууч хөөрч өнжив. Тэрбээр “Байгаль орчин, ан амьтан хамгаална гэдэг хүнээс их тэсвэр тэвчээр шаардах хатуу салбар. Байгалиа, амьтнаа хайрлаж чаддаг хүн хамгаалахын төлөө юу ч хийхээс буцахааргүй болчихдог юм байна” хэмээн ярьж байна лээ. Ороод гарахад зочломтгой, инээд цалгисан,аз, жаргал, хайр халамж дүүрэн эгэл даруухан айл байдаг даа. Олны дунд “Амьтны Даймаа” хэмээн дуудагддаг С.Дамдинсүрэнгийнх тийм л айл ажээ.

Монгол Улсын Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга, Хуулийн ухааны доктор Т.Мэндсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс шүүгчдийн ХОМ-ийг олон нийтэд ил болгосон. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-Авлигын эсрэг хууль, олон улсын гэрээгээр төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас гадна төрийн бусад албан хаагчдын хөрөнгө оруулгын мэдүүлэг олон нийтэд ил байна гэсэн зохицуулалт бий. Харин АТГ-аас үүнийг ил болгохгүй, хэн сонирхоно түүнд мэдээлэл өгнө гэсэн зарчмаар явж ирсэн. Гэтэл хуулиараа ил байна гэж заасан. Заавал хүн асуухаар гаргадаг юм биш, угаасаа л ил, тод байхаар зохицуулагдсан байдаг. Тийм болохоор бид энэ заалтыг л барьж шүүгчдийн ХОМ-ийг нийтэд ил тавьсан. Бидний гол зарчим бол шүүх өөрөө нээлттэй байж, иргэдийнхээ итгэлийг олж авна гэдгийг чиг болгодог.

-ХОМ-оос харахад хэд хэдэн байртай, машинтай, жилийн орлого нь өндөр гарсан шүүгчид байна. Мөн ихэнх шүүгчид банкинд зээлтэй гэсэн мэдүүлэг өгчээ. Нийгмийн сүлжээгээр гарч буй шүүмжлэл, хардлага их байна. Та үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?

Шүүгчдийн ХОМ ил болсноор сөрөг зүйл гарч ирсэн ч гэлээ эерэг зүйлүүд их бий. Өөрөөр хэлбэл шүүгчдийн хараат бус байдлыг бэхжүүлж, иргэдийн эргэлзээг тайлах ач холбогдолтой юм. Түүнчлэн олон нийтийн шүүмжид өртсөн шүүгчид иргэдийн эргэлзээ, хардлагыг арилгах бодитой алхмыг өөрсдөө эхэлж хиймээр байна. Иргэдийн шүүмжлээд байгаа тэр хөрөнгө чинээтэй шүүгчид бол нийт шүүгчдийн дөрөв орчим хувь л байгаа. Дөрвөн хувь гэдэг нь ойролцоогоор хорь хүрэхгүй шүүгчдийн хөрөнгийн асуудал юм шүү дээ. Бусад шүүгчид буюу нийт шүүгчдийн 96 хувь нь тийм ч өндөр орлоготой, хөрөнгөтэй биш байна. Цалингийн хэмжээ, гэр бүлийн гишүүдийн орлого яг л дундаж түвшинд байгаа юм. Нөгөө талаараа нийт шүүгчдийн 98 хувь нь зээлтэй. Тэрхүү зээл нь голдуу орон сууц, автомашины зээл байгаа юм. Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд орсноос хойш хувь хүмүүс хөрөнгөжих, бизнес хийх боломжууд их болсон. Тийм болохоор хүнийг хөрөнгөтэй байна, хууль бус хөрөнгөжсөн гэж шууд буруутгах үндэслэлгүй юм. Шүүгч гэдэг нийгмийн нэг л хэсэг шүү дээ. Бусадтай адил өөрийнхөө цалин, ашиг орлогоороо хөрөнгөтэй болсон ч байна, аав, ээжээсээ өвлөж авсан зүйл ч байна. Мөн гэр бүлийн гишүүдийнх нь бизнес бий.

-УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатар С1 телевизийн “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэгт орохдоо Монгол Улсын шүүгчдийн асуудлаар олны анхаарлыг татсан ноцтой зүйл ярьсан. Үүнтэй холбоотойгоор танай байгууллагаас мэдэгдэл гарсан. Мөн Х.Нямбаатар гишүүн хариу тайлбар өгсөн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Эрхэм гишүүний хэлсэн ярианых нь агуулгыг харвал зарим нэг шүүгч үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн байна, авлигал авдаг гэж ойлгогдохоор байсан. Нэгэнт ийм мэдээлэл тэр хүнд байгаа бол хуулиараа заавал холбогдох хуулийн байгууллагад мэдэгдэж, шалгуулах үүрэгтэй. Бидний зүгээс Х.Нямбаатар гишүүнд энэ асуудлаар шаардлага хүргүүлсэн. Үнэхээр тийм зүйл байгаа бол үүнийгээ Цагдаа, АТГ-аар шалгуулж олон нийтэд ил болгооч ээ. Хэрэв тийм зүйл байхгүй бол олон нийтээс уучлал гуйж, буруу мэдээлэл хүргэснийхээ төлөө тодорхой хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн шаардлагыг тавьсан. Бидний тавьсан эхний шаардлагыг хүлээж авсан. Тэр нь Х.Нямбаатар гишүүн “Би энэ мэдээллээ олон нийтэд ил болгоё, шалгуулъя” гэсэн. Тийм болохоор бидний шаардлагыг эрхэм гишүүн хүлээж авсан гэж ойлгож болно. Хуулийн байгууллагууд нь энэ асуудлыг шалгаж дууссаны дараа хэрэв үнэхээр тийм шүүгч гарч ирэх юм бол хариуцлага хүлээх нь тодорхой. Харин нотлогдохгүй асуудал байх юм бол Х.Нямбаатар гишүүн өөрөө уучлал гуйх, хариуцлага хүлээх тал руугаа очно. Энэ одоо цаг хугацааны л асуудал болчихоод байна.

-Х.Нямбаатар гишүүн “Нэг шүүгчийн дансанд сая ам.доллар, таван настай хүүхдийнх нь дансанд таван сая төгрөг байсан шүү” хэмээн ярьсан. Ийм хөрөнгөтэй шүүгч байгаа гэж үү. Байвал хэн юм бол…

-Ийм шүүгч байна уу, үгүй юу гэдгийг харуулах гээд бүх шүүгчдийн ХОМ-ийг олон нийтэд ил болгосон. Үүнээс л хайгаад үзчих. Гэвч бидний харснаар бол сүүлийн таван жил буюу 2013-2017 онд тийм хөрөнгөтэй шүүгч нэг ч байхгүй байгаа. Үнэхээр тийм мэдээлэл байгаа бол Х.Нямбаатар гишүүн гарган ирж тавих байх л даа.

-Шүүгчийн сарын цалин 3-4 сая төгрөг гэсэн үү?

-2015 онд УИХ-аас баталж гаргасан 101 дүгээр тогтоолоор шүүгчийн цалин 2,8-3,2 сая төгрөг байна гээд заачихсан. Улмаар тухайн шүүгч таван жилээс дээш ажилласан бол тодорхой нэмэгдэл аваад явдаг. Үүнээс өөр зэрэг дэвийн, ажлын нөхцөлийн ч гэдэг юм уу нэмэгдэл байхгүй шүү дээ.

-Бусад оронд шүүгчийн цалин хөлс ямар байдаг юм бол?

-Энэ талаар харьцуулсан судалгаа тооцоо их л гаргаж байсан. Бусад оронд шүүгчдийн цалин хамаагүй өндөр л дөө. Одоо манай шүүгчид татвар даатгалаа хасаад сарын мянга орчим долларын цалинтай байна. Гэтэл 2000-ад оны эхэн үед ОХУ-ын шүүгчийн цалин ийм хэмжээнд байсан. Одоо бүр өндөр болсон байх. БНХАУ, Япон, Солонгос, Герман, Америк зэрэг бусад орнуудтай манайхныг харьцуулах аргагүй, 3-10 өндөр цалин авдаг. Шүүгчид яагаад ийм өндөр цалин өгдөг вэ гэхээр тодорхой хоёр шалтгаан хэлж болно. Эхлээд шүүгч болъё гэж зорьж байгаа хүн өндөр ёс зүйтэй байх ёстой. Хувийн харилцаа, найз нөхөдтэйгөө тэр болгон уулзаж, учраад дарвиж зугаалаад явах боломжгүй. Мөн бизнес хийх, өөр аргаар орлого олохыг нь шууд хаачихдаг. Баруун орнуудын хэллэгээр бол шүүгчийг сүмийн гэлэнмаа болсон гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл шүүгчийн хувийн амьдралын олон эрх ашгийг хаадаг болохоор нөхөн олговор хэлбэрээр шүүгчийн цалинг өндөр тогтоож өгдөг. Нөгөө талаар шүүгч өөрөө маш өндөр эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа юм. Бид Засгийн газар, УИХ-ыг хамгийн өндөр эрх мэдэлтэй гэж хардаг. Гэтэл түүнээс өндөр эрх мэдлийг хуулийн хүрээнд хэрэгжүүлдэг нь шүүгч юм. Өөрөөр хэлбэл шүүгч бусдын амьдрал хувь заяаг эцэслэн шийддэг. Энэ их өндөр эрх мэдлийг эдэлж байгаа хүн эдийн засгийн хувьд хараат бус байх нь чухал. Тийм болохоор Монголын төрийн албан хаагчдаас шүүгч хамгийн өндөр цалинг авч байгаа нь зөв өө.Өнөөдөр Монголд 512 шүүгч ажиллаж байна.

-Монголын шүүгчийн гаргасан шийдвэр, шүүн таслах ажиллагааг бусад оронтой харьцуулахад хэр өндөр үзүүлэлтэй гардаг юм бол. Энэ талын судалгаа бий юу?

-Шүүгчийн хамгийн гол бүтээгдэхүүн нь шийдвэр гаргах. Тэрхүү гаргасан шийдвэр нь хэр үндэслэлтэй байна, хэр хэрэгжихүйц байна, талууд хүлээн зөвшөөрөхөөр байна уу гэдгээр нь үнэлж болно. Шүүхийн шийдвэрт анализ хийх зүйл байдаг. Эрх зүйн хөгжлийн олон улсын байгууллагатай хамтарч шүүхийн шийдвэрт анализ хийдэг төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд хоёр жил болж байгаа. Ингэхдээ долоон үзүүлэлтээр шүүхийн шийдвэрийг дүгнэдэг юм билээ. Үүнийг бид өнгөрсөн жил хийлгэсэн. Энэ жил бас хийлгэнэ. Долоон үзүүлэлт гэдэг нь олон улсад тогтчихсон шалгуурууд юм. Ингээд анализ хийгээд үзэхээр манай улсын шүүхийн шийдвэр 65-70 хувьтай байна лээ. Үүнээс харахад манай улсын шүүхийн шийдвэр бүүр доошоо уначихаагүй, тийм ч сайн биш. Ямар ч л байсан дундаж түвшинд одоохондоо байгаа нь харагдсан. Энэ үнэлгээнээс харж цаашид шүүгчийн шийдвэрийг хэрхэн сайжруулах уу, шүүгчийг хэрхэн сургах уу гэдэг асуудал яригдана.

-Ер нь шүүгчид хэрэгт холбогдох тохиолдол сүүлийн жилүүдэд гарсан уу?

-Шүүгч хэрэгт холбогдлоо гэх цөөхөн мэдээлэл 2013 оноос хойш гарсан. Гэхдээ эрүүгийн ял шийтгэл авсан шүүгч байхгүй. Харин шүүгчтэй холбоотой ёс зүйн зөрчил Шүүхийн ёс зүйн хороонд их ирдэг. Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд шүүгчтэй холбоотой давхардсан тоогоор 800 гомдол ирсэн байдаг. Нийт шүүгчдийн 56 хувьд нь гомдол ирсэн байна лээ. Энэхүү иргэдээс ирсэн гомдол дотор янз янзын зүйл бий. Үүнийг шалгаж үзээд 42 шүүгчтэй холбоотой гомдол үндэслэлтэй юм байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Улмаар тэдгээр шүүгчдэд сахилгын арга хэмжээ авч ажилласан байдаг. Бусад нь хэрэгсэхгүй болсон.

-Нийгэмд ил болчихсон хэргүүд байна. Эдгээр хэрэг мөрдөн байцаалт, прокуророор шийдэгдчихээд шүүх дээр очоод удаад байна гэсэн шүүмжлэлийг иргэд их тавьдаг. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Шүүх дээр гурван төрлийн хэрэг явдаг. Эрүүгийн хэрэг, захиргааны хэрэг, иргэний хэрэг гэж. Үүнээс иргэн, захиргааны хэргүүд нэлээд удаан хугацаанд үргэлжилдэг. Харин эрүүгийн хэрэг дээр харьцангуй богино хугацаанд шийдвэрлэгдээд явдаг. Яг одоогийн байдлаар шүүх дээр явж буй эрүүгийн хэргүүд хугацаа нь удаж байгаа хэрэг байхгүй. Ер нь прокурор, хэрэг мөрдөн шалгах шатан дээрээ л тухайн хэрэг зөв явагдсан бол шүүх дээр удахгүй. Гэтэл хэрэг нь буруу явагдсан, нотлох баримт нь хууль бусаар авагдсан ч гэдэг юм уу, эсвэл хангалттай нотлох баримт нь бүрдээгүй тохиолдолд л уддаг тухай асуудал яригддаг. Өнөөдрөөс бид Хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын төвийг нээх гэж байна. Шүүхэд ирсэн бүх хэргийн мэдээллийг шуурхай харах боломжтой. Ямар хэрэг аль шүүгч дээр явж байна. Яагаад удаад байгаа нь олон нийтэд ил тод, нээлттэй болох юм.

-Шүүхээр шийдвэрлэгдсэн том хэргүүд байна. Тухайлбал саяхан С.Зоригийн хэргийг шүүхээр шийдвэрлэчихлээ. Эдгээр хэрэгтэй холбоотой иргэдийн шүүмжлэл их байх юм. Энэ талаар тайлбарлахгүй юу?

-Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл гэх байгууллага нь шүүн таслах ажиллагаа хэвийн явагдах, шүүх аль болохоор нээлттэй байх нөхцөлийг хангадаг. Түүнээс биш шүүн таслах ажил буюу шүүгчийн ажилд бид оролцдоггүй. Үүнийг үндсэн хуулиар хориглочихсон. Нөгөөтэйгүүр шүүгчийн эрх мэдлийн асуудал юм. Яг С.Зоригийн хэргийг бид олон нийтэд нээлттэй явуулах үүднээс Шүүхийн тамгын газруудад үүрэг өгч, шүүх хуралдаан явуулах нөхцөлийг хангачихсан байсан. Харамсалтай нь шүүгчид өөрсдөө шийдвэр гаргаад 461 дүгээр хорих ангид энэ хэргийн шүүх хуралдаан хийсэн нь хамгийн эхлээд иргэдийн хардлага, сэрдлэг төрүүлэх эхний шалтгаан болсон гэж боддог. Анхнаасаа энэхүү шүүх хуралдааныг олноос нуух хэрэггүй байсан юм. Төрийн нууцтай холбоотой асуудлаар зарим хэсгийг нь хаалттай хийгээд, нээлттэй хийх зүйлийг нь ил л явуулах учиртай байсан юм. Уг нь хорих ангид шүүх хурал хийлгэхгүй байхыг Л.Гансүхийн хэргийн өмнө яригдаж байсан. Улмаар дахин ийм шүүх хурал хийхгүй гээд цэг тавьчихсан байсан. Хорих ангид шүүх хурал хийснээр шүүгчийн хараат бус байдал хөндөгдөх, хоёрдугаарт олон нийтэд хаалттай орчин бүрдүүлэх. гуравдугаарт шоронд шүүх хурал явуулснаар шүүгдэгчийг сэтгэл зүйн дарамтад оруулах, өмгөөлөгч ажиллахад бэрхшээлтэй болох зэрэг хууль зөрчсөн зүйл их. Тийм болохоор цаашид шүүх хуралдааныг хорих ангид хийхгүй байх ёстой. Харин С.Зоригийн хэрэг ч гэдэг юм уу Г.Дэнзэнгийн хэрэгтэй холбоотой шүүх хурлын шийдвэр зөв буруу гарсанд тайлбар өгөх боломжгүй юм.

-Хууль зөрчихөөр байхад яагаад шүүх хуралдааныг хорих ангид хийхээр шүүгч шийдвэрлэсэн юм бол?

-Монгол Улсын нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргаж буй хүн нийгмийн мэдрэмжтэй, эр зоригтой, өөртөө итгэлтэй байх ёстой. Шүүгч хүн хуулиа мэдэхээс гадна, нийгмийн шударга ёс, иргэдийн хүлээлтийг мэдрэх чадвартай байх ёстой. Тухайлбал, прокурор, цагдаа, тагнуул, АТГ-ын хүсэлт, саналыг хүлээн авахаас татгалзах, дээд шатны шүүхийн чиглэл, удирдамжийг сөрөх эр зоригтой, хууль хэрэглээний талаар өөртөө итгэлтэй хүн шүүгчийн ажлыг үнэнчээр хийнэ. Харамсалтай нь ийм зан чанар зарим шүүгчдэд дутмаг байна. Үүний улмаас шүүхийн зарим шийдвэр иргэдийн шүүмж, эргэлзээг дагуулж байна.

-Хуулийн ухааны доктор хуульч хүний тань хувьд нэг зүйл асууя л даа. Сүүлийн үед Эрдэнэт үйлдвэрийг барьцаалж мөнгө зээлсэн гэх хэрэг, Лондонгийн Арбитрийн шүүхийн шийдвэртэй холбоотой асуудал нийгэмд их шуугьж байна. Энэ талаар та хуульч хүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөл энэ асуудлаар ямар нэгэн байр суурь илэрхийлэх бололцоо байхгүй. Харин хувь хүнийхээ хувьд юм уу, хуульч хүнийхээ хувьд энэ асуудлаар ярьж болно л доо. Олон улсын бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотой гэрээ хэлэлцэл түүнээс гарч болох маргааныг Арбитраар шийдэж болдог жишиг олон улсад тогтчихсон байдаг. Тэр жишгээр л энэхүү маргаан явж байгаа байх. Арбитраар шийдэгдэх асуудлыг буруу гэж хэлэхгүй. Гол нь тэрхүү гарсан шийдвэрийг яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг талаарх асуудлаар манайхан янз бүрийн байр суурьтай байна лээ. Гадаадын Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөх 1958 оны Нью-Йоркын конвенци гэж байдаг. Энэхүү конвенцид манай улс тэртээ 1994 онд нэгдээд орчихсон. Манайхаас гаргасан Арбитрийн шийдвэрийг өөр улс биелүүлдэг, өөр улсын гаргасан Арбитрийн шийдвэрийг манайх биелүүлдэг ийм тогтолцоонд дэлхийн 158 улс нэгдэж орсон маш чухал бичиг баримт юм. Тэгэхээр энэхүү конвенцийн дагуу л бид гадаадын Арбитрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг ярина. Хэрэв Стандарт банктай холбоотой Лондонгийн Арбитрийн шийдвэр гараад хүчин төгөлдөр болчихсон тохиолдолд уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үүргийг Монгол Улс хүлээнэ. Монголд хэрэгжихгүй байлаа ч Эрдэнэтийн өөрийнх нь хөрөнгө данс байгаа гадаад улсуудад тэрхүү хөрөнгөтэй холбогдуулж битүүмжлэх, Арбитрийн шийдвэрийг биелүүлэх асуудал бусад орнуудад ч байгаа шүү дээ. Эрдэнэт үйлдвэр үйл ажиллагаагаа олон улсад явуулдаг учир Монголд энэхүү шийдвэр хэрэгжихээс илүү гадаадад хэрэгжих, дансыг нь хаах асуудал явагдах бололцоотой. Энэ шийдвэрийг манай улсад хэрэгжүүлэхтэй холбоотой хоёр санааг хэлье. Нэгдүгээрт, төрийн өмчит компани, дээр нь Засгийн газартай холбоотой гэрээ хэлэлцээтэй маргаанд тухайн улсын бүрэн эрхт байдал хөндөгдөх боломжтой. Монгол Улсын бүрэн эрх /sovereignty/, дархан эрх /immu­nity/ хөндөгдсөн тохиолдолд Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байж болно. Хоёрдугаарт, арбитрийн ажиллагаанд оролцогч талууд буюу монгол талын хэрэг хянан шийдвэрлэх процессын эрхийг хангаагүй тохиолдолд гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байх үндэслэлтэй байдаг. Бусад тохиолдолд олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ бид биелүүлэхээс өөр аргагүй.

Хамтлагууд тодорхой хэмжээний өндөрлөгт гарчихаад тал тал тийш тараад явчихдаг, ямар нэгэн баяр ёслолыг тохиолдуулаад дахин эргэн нийлж уран бүтээл хийж, ганц удаа тоглоод л буцаад алга болчихдог жишээ олон. Гэтэл “Хурд” хамтлаг 25 жилийн турш хамт байж, уран бүтээлээсээ нэг ч өдөр хөндийрөөгүй. Үйлдвэр комбинат дахь бэлтгэлийн байрандаа сүүлийн арван жилийн турш ганц ч өдөр алгасахгүй, ганц ч бэлтгэл таслахгүй уран бүтээлээ явуулж байна. Тоглолт хийж, шинэ уран бүтээл гаргаж өнөө цагийн рок, попын ертөнцөд өөрсдийн орон зайгаа улам тэлж хүчирхэгжсээр байна. “Хурд”-ын үйл хэрэг одоо цаг дээр яригдаж байгаа биз, “Тэгж байна”, “Ингэж байна” гэж. Монголын урлагт “Хурд” хамтлаг 25 жил болох хугацаанд анхны шүтэн бишрэгчид дээр нь дараагийн хоёр үе нь нэмэгдэж фенүүд нь залуужиж, Ази, барууны орнуудад шүтэн бишрэгчид нь өдөр өдрөөр өсөж байна. Тэд “Бид чөлөөт уран бүтээлч” гээд бэлтгэлээ цалгардуулж ганц ч өдөр бэлтгэлээ таслаагүй. Өдөр болгон бэлтгэлдээ очиж, хурууны хээгээр ирцээ бүртгүүлдэг төрийн зарим албан хаагчдаас ч илүү ажилдаа үнэнч зүтгэдэг. “Хурд”-ынхан цаг үргэлж бэлтгэлээ хийж, бөмбөрөө нүдэж, гитараа хөглөж студидээ дуу бичиж, шинэ дууны шүлэг, яруу найраг эрэл сурал хийж, хажуугаар нь дуунуудаа дүрсжүүлэх ажлаа амжуулж тасралтгүй ажилладаг. Мэдээж, хүн 25 жилийн турш нэг л ажлаа, нэгэн хэвийн юм хийгээд байхаар уйдах, зугтах мэдрэмж төрж өөр ажил, хамт олон хайж мэднэ. Харин “Хурд”-ын залуус энэ бүхэнд тэвчээртэй, уйгагүй хандаж 25 жилийн турш хамтлагийн ажлаа хийж, Цогоо дуулсаар л явна. Хамтлагийн ахлагч Д.Ганбаяр “Бид үүнээс өөр юу хийж чадах юм бэ. Энэ бол бидний талхаа олж иддэг ганц арга. Тийм болохоор талхтай байхын тулд бид өдөр болгон бэлтгэлээ хийж байна. Хүн чаддаг ганц юмаа л сайн хийх хэрэгтэй” гэж ярьсан удаатай.

Тэдэнд бөмбөрөө нүдэхээс, бэлтгэлээ хийхээс ч дургүй нь хүрэх тохиолдол байлаа ч бэлтгэлийнхээ байранд ирж цугладаг. Тэднийг хэн ч бэлтгэлдээ ир гэж шаардаагүй байхад дүү нар нь түрүүлж ирээд Д.Ганбаяр ахаа хүлээж л суудаг. Ийм их хүмүүжил, хүндэтгэл, уйгагүй зан ховор шүү. Тэд “Бид алдаршлаа” гээд өөрсдийгөө дөвийлгөж, өндөр такстай тоглолт хийж, тоглолтынхоо тасалбарыг үнэд хүргээгүй. Тэд нэр хүндтэй боллоо гээд өөрсдийгөө “ваакум”-жуулаагүй. Харин ч нэр алдрын оргилд гарах тусмаа бөхийж, мэхийж, Монголын ард түмэн, шүтэн бишрэгчдэдээ зориулж дуртай дууг нь хийж өгч, дуулсаар явна. Явцуу хүрээ, хэсэг бүлэг хүмүүст л зориулагдсан гэмээр сонгодог мэтийн зарим урлагийнхан уран бүтээлээ тухайн хүрээний үзэгчдэдээ л хүргэдэг гэж хээнцэрлэж тансаг байдал гаргадаг бол “Хурд” хүн бүхэнд зориулж, дуртай, таалагдсан дууг нь тус бүрт нь зохиож дуулдаг. Тиймээс “Аавдаа би хайртай”, “Ээждээ”, “Би Монголтойгоо адилхан”, “Эх орон” гээд олон хит дууг нь гадаадад амьдарч байгаа монголчууд төдийгүй эх орондоо байгаа иргэд ч нулимстай дуулах нь бий.

“Хурд” хамтлагийн энэ баримталж ирсэн зарчим, нийтэд хандаж буй хандлага, биеэ авч яваа даруу байдал бол маш том философи юм. Юманд уйгагүй, чин шударга, тасралтгүйгээр зүтгэсээр байдаг, дургүй хүрэх үедээ ч “Бид бэлтгэлээ хийх ёстой” гэж шүд зуун тэвчсээр байх тэр ухааныг “Хурд”-ын философи гээд байгаа юм.

Энэ бол одооны залуус гэлтгүй хүн бүрт дутагддаг чанар. Хэрэв монголчууд бид “Хурд”-ын философиор явбал эзэмшсэн, сонгосон ажил, мэргэжлээрээ амжилттай ажиллаж, улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтыг гайхамшигтайгаар хурдлуулна, томоор ярихад шүү дээ. Тогтвор суурьшилгүй, “Тэгж байгаад энэ муу ажлаасаа гарч өөр гоё ажилтай болно оо” гэж мөрөөдөгсөд зөндөө. Ийм сэтгэлгээгээр ажилдаа хандсан хүний ажил урагшлахгүй, тэрийгээ дагаад амьдрал нь ч дэвждэггүй. Нэг л их билэг ухаан, авьяастай, олон гадаад хэлтэй, гадаад дотоодод сурсан дипломтонгууд. Гэвч тэднээс “Хурд”-ын философийн дайны юм гардаггүй. Тийм сэтгэлийн хатгүй болохоор дороо хий самардаж санаа нь хоёрддог. “Хурд”-ынхны амнаас л лав энэ олон жилийн турш “Манай хамтлаг дэлхийд нэр нь түгсэн алдартай хамтлаг болно” гэсэн үг гарч байгаагүй юм шүү. Харин энэ их хөдөлмөр, уйгагүй байдлаа “Ингэж л бид талхаа олж иддэг” гэж даруухан тайлбарладаг. “Хурд”-ын философиор бид урдах урдах ажлаа тасралтгүй, уйгагүй хийсээр байх ёстой, эцсийг нь үзтэл тэр л ажлаа хийгээд байх хэрэгтэй юм. Монголчууд бид нэг өдөр гялалзтал сайн ажиллаад түүндээ сэтгэл ханаад, маргааш өдөр нь ямар ч ажлыг хаяад явдаг. Амьдралын ийм хэвшил нь өөрсдийг нь амжилтад хүргэлгүй хорлоод байдаг. Уйдсан ч бай, сонгосон ажлаа л цааш үргэлжлүүлээд явбал тэр нь хэвшил болж зовлон байхаа больж, эзнээ талх байтугайд хүргэдгийг “Хурд” хамтлагийнхан харуулж байна.

Хамтлагууд дундаас амьд хөгжмийн хамтлагийн шүтэн бишрэгчид илүү үнэнч байдаг гэдэг. Үнэнч шүтэн бишрэгчдэд нь ч “Хурд”-ын философи нөлөөлдөг бололтой. “Хурд”-ын тоглолтын тасалбарыг авах гээд өмсөж явсан савхин хүрмээ зарсан фен залуу, “Хурд”-ынхны зурагтай сонины хайчилбар цуглуулж, Хүүхдийн баяр болгоноор “Хурд”-ынханд бэлэг авчирч өгдөг эмээ гээд энэ хамтлагийн шүтэн бишрэгчид олон байдаг тухай тус хамтлагийн ахлагч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Ганбаяр өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард “Өдрийн сонин”-д “Нүргэлүүлээд өгнө өө” хэмээх гарчигтай ярилцлага өгөхдөө дурдаж байсан билээ. Тэрээр ярилцлагын үеэр “Олон жилийн өмнө Төв аймагт жаахан охин зургийн дэвтэр дээр наагаад, гялгар уутанд хийчихсэн асар олон цуглуулгаа танилцуулж билээ. “Хурд”-ын талаар сонин дээр гарсан бүх л мэдээ сэлтийг зураг хөрөгтэй нь хайчилж хадгалсаар ирсэн байсан. Тэр охинтой дахин таарахсан гэж бид боддог юм. Нэр усыг нь мартжээ. Харвал ч танина л даа. Одоо хаана, юу хийж яваа бол оо” гэж сурагласан юм.

Төв аймгаас Б.Лхамжав гэх эмэгтэй холбогдож “Танай сонинд өгсөн Д.Ганбаяр ахын ярилцлагыг олж уншлаа. Түүний хайгаад байгаа шүтэн бишрэгч нь би байгаа юм аа. 21 жилийн турш “Хурд”-тай холбоотой сонины хайчилбаруудыг цуглуулж байна” гэсэн юм.

“Хурд” хамтлагийн шүтэн бишрэгч Б.Лхамжав: “Хурд” бол миний нэг хэсэг

Ингээд “Хурд” хамтлагийн үнэнч шүтэн бишрэгч, түүх нийгмийн ухааны багш Б.Лхамжавтай ярилцсанаа хүргэж байна.

-“Хурд” хамтлагийг хэдэн настайгаасаа сонсож эхэлсэн бэ?

-Энэ талаар яривал их урт түүх болно доо. Би багадаа тархи, нугасны хүнд өвчнөөр өвдсөн, бие муутай хүүхэд байлаа. Дунд ангид байхаас л байсхийгээд бие өвдөөд хичээлээсээ чөлөө аваад эмнэлэгт, гэртээ хэвтчихнэ. Гэртээ олон хоногоор хэвтэнэ. Хэвтэж байхдаа уйдна гэж жигтэйхэн. Тэр үед ямар азаар манайд “Хурд”-ын нэг хуурцаг байж таарсан юм бэ дээ. Тэгэхэд “Ээждээ” дуу нь дөнгөж гарчихаад байсныг ч хэлэх үү, ХИТ болж, клипэн дээр нь нэг даруухан ах урт үсээ задгай тавиад толгой сэгсрээд дуулна. Ямар гоё дуулдаг ах вэ гээд л бодоод өнгөрдөг байлаа. Харин тэр хуурцгийг нь сонссоноос хойш нэг л мэдэхэд энэ хамтлагийн дуунуудад дуртай болчихсон байсан. Тэрнээс хойш 21 жилийн турш “Хурд” хамтлагийн үнэнч фен гэгдээд явж байна даа.

-Тус хамтлагийн ахлагч Д.Ганбаяр олон мянган фенүүд дундаасаа таныг онцолсон шалтгаан нь юу юм бол оо?

-2000 оны УИХ-ын сонгуулиар юм, тэр үед “Хурд” хамтлаг “Эрэл” компанитай хамтарч ажилладаг байсан болохоор “Эрэл-Хурд” гэж нэртэй байлаа. Эх орон-Монголын ардчилсан социалист намаас нэр дэвшигчдийг дэмжээд тус хамтлагийнхан Төв аймагт очиж тоглолт хийсэн юм. Тэгэхэд би 14 настай байсан юм. “Хурд”-ынхны сонин хэвлэлд гарсан зураг хөргийг нь дагнаж цуглуулаад хоёр гурван жил болчихсон байлаа. Би тэр тоглолт дээр цуглуулгаа бариад очлоо. Анх удаа би шүтэн биширдэг хамтлагийнхныхаа барааг харж байгаа нь тэр. Хөл газарт хүрэхгүй, тэнгэрт хөөрч байгаа юм шиг бөөн баяр хөөр болж байгаа юм. Тоглолтын дараа автобусанд нь ороод гарын үсгүүдийг нь авахад “Хөөх чи ямар мундаг юм бэ” гэж гайхацгааж магтаж билээ.

-Шинэ дуу, уран бүтээлийг нь хэр хурдан олж сонсдог байв?

-Надад олддог зүйл нь сонин. Гэрэл зураг, фото нь бол олдоно гэж байхгүй. Аймгийн холбооны доор шуудан хүргэж, авдаг газрын тэнд жижигхээн тасаг байсан юм. Тэндээс очиж сонин худалдаж авна. Сонинуудыг эргүүлээд л зогсчихно. Сонин зардаг эгч намайг бүр мэддэг болчихсон. Байгаа бүх сониныг нь эргүүлж “Хурд”-ын тухай мэдээ, нийтлэл, өчүүхэн төдий цээж зураг нь нийтлэгдсэн ч байсан тэр сониныг худалдаж авдаг байлаа. Тэр үед сонин 300 төгрөгийн үнэтэй байсан юм. Дөрөв, тавдугаар ангийн хүүхэд 300 төгрөг гэдэг чинь их мөнгө. Жаахан охиныхоо хобби, сонирхлыг дэмжиж тусалдаг байсан эмээ, өвөө, ээждээ баярлаж явдагаа илэрхийлж байна.

-Нэг хамтлагийг олон жилийн турш шүтээд байхаар тэр хамтлагийнхаа гишүүн тус бүрийн амьдрал, ааш авирыг мэддэг болчихдог байх даа?

-Саяхан би “Хурд” хамтлагийн нэгэн шүтэн бишрэгчтэй танилцсан юм. Би тэр эгчид “Цогоо ах нэг их гоё гэр бүлтэй болоосой. Хараад л баймаар гэр бүл байдаг даа. Хоёр биенээ тэнгэрт тултал магтаад л үнэн голоосоо нэгнээрээ бахархаад үр хүүхдээ дагуулаад явж байгаа гэр бүл байдаг даа. Тийм л гэр бүлтэй болоосой гэж би чин сэтгэлээсээ боддог юм” гэж ярьж байсан юм. “Хурд” хамтлаг бол миний нэг хэсэг дээ.

-Таны цуглуулганд юу юу байдаг вэ?

-Би саяхан сонины хайчилбаруудаа тоолоход 1633 ширхэг зураг байна лээ. Зургаан хуурцаг, найман цомог, 2003 оноос хойших бүх тоглолтынх нь тасалбар байгаа. Бүгдийг нь үзсэн гэсэн үг. 2003 онд хотод оюутан болж ирээд л тоглолтыг нь үзэх боломж бүрдсэн л дээ.

-Нэг хамтлаг, дуучныг ингэж олон жилийн турш үнэнчээр шүтэн бишрэх нь тухайн хүнд юу өгдөг юм бэ?

-Би өөрт тохиолдсон зүйлээ ярья л даа. Ангийнхан, үеийнхэн маань намайг өвчнөөр минь далимдуулж шоолоход надад эмзэг тусдаг байсан, охин хүүхэд болохоор эмзэг байхаас ч яахав. Сэтгэл хэцүү үед “Хурд”-ын дууг сонсоход өөрийн эрхгүй тайвшраад гоё юм мөрөөдөөд сэтгэл минь амгалан болчихдог байсан юм. Арай өөр, задгайдуу хэв маягийн хамтлагийг шүтээнээ болгосон бол би өсвөр насандаа задарч, эвдрэх байсан болов уу гэж боддог юм. “Хурд” хамтлагийнхан чинь тийм биш. Олуулаа өссөн, хар бор амьдралаас гарч ирсэн хүмүүс учраас надад сайнаар нөлөөлсөн гэж боддог.

-Та бүх дууг нь мэдэх нь тодорхой байх?

-Бардам хэлнэ шүү, тэрнийг бол. Онгирч байгаа ч юм биш. Дууны нот нь эхлээд 2-3 такт явахад л тийм дуу гээд нэрийг нь хэлээд бүх шүлгийг нь цээжээр нь уншиж чадна (Инээв).

-“Хурд”-ын дууг сонсохгүй удаж байсан тохиолдол бий юу?

-Сонсохгүй удахаар өлсгөлөн хүн шиг болчихдог ш дээ. Зун Дундговь аймагт очоод нэлээд удлаа. Сар гаран боллоо. Тэгтэл Дундговьд том даншиг боллоо доо. Тэрэн дээр “Харанга” хамтлаг дууллаа. Уг нь их мундаг хамтлаг. Тэгтэл би дуунуудаас нь ямар ч мэдрэмж аваагүй. Танихгүй хүнтэй яриад байгаа юм шиг ерөөсөө ой тойнд бууж өгөхгүй байсан юм. Мэддэг дуу яваад байгаа ч надад дасал биш санагдаад болохгүй байсан. Тэгээд гэртээ ирээд “Хурд”-ынхаа хэдэн цомгийг ээлжилж сонссон чинь хичнээн их тайвширсан гээч. Хүн чинь их хачин байдаг юм байна (Инээв).

-Оюутан хүнд тоглолтын тасалбар худалдаж авна гэдэг том асуудал шүү?

-2004 онд “Монголд төрсөн” тоглолт нь боллоо. Тэрийг үзэх гэсэн чинь мөнгө байдаггүй. Тасалбар нь 15 мянган төгрөгийн үнэтэй. Тэгэхэд би дөнгөж хоёрдугаар курс. Надад 15 мянган төгрөг бол чанга. Тэр үед надад байсан үнэ цэнтэй ганц юм нь монетон бөгж. Эмээ маань намайг оюутан болоод хот руу ирэхэд “Түмний олон, ганган охидын дунд орно. Энийг зүү” гээд тэр бөгжийг өгч байсан юм. Ломбард энэ тэрд түр тавиад эргүүлээд авчихаж болно гэж яагаад ч бодоогүй юм. “UB palace”-ийн гадаа очсон чинь 15 мянган төгрөгийн тасалбарыг хүмүүс 50 мянган төгрөгөөр шаглаж байлаа. Би өнөө бөгжөө тасалбараар солиод дотогшоо орчихож билээ.