Month: January 2018

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Эрүүл мэндийн даатгалын Ерөнхий газрыг байгуулсан. Уг байгууллага энэ сарын нэгнээс үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байгаа билүү?

-Тийм ээ. Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрыг бие даан ажиллуулах шинэ Засгийн газрын саналыг УИХ баталсан нь түүхэн шийдвэр байлаа. Үр дүн нь даатгуулагчдад очих нь одоо хамгийн чухал. Эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын цалинг даатгалын сангаас нэмэгдүүлэх гэж байна, тоног төхөөрөмж худалдаж авах юм байна гэх мэт тайлбар нэг хэсэг яваад байсан одоо харин намжиж. Хуулиар эдгээрт даатгалын сангийн хуримтлалыг зарцуулах нь хориотой. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд сүүлийн үеийн нарийн бүтэцтэй тоног төхөөрөмж шаардлагатай байгаа нь бодит үнэн. Тиймээс эрүүл мэндийн даатгалын санг тодорхой хязгаарлалттайгаар тоног төхөөрөмжид зориулдаг байх өөрчлөлтийг хуулинд оруулах нь зүйтэй гэсэн саналыг зарим улс төрчид хэлдэг. Өнөөдөр Дорнод аймгийн компьютер томографийн аппарат эвдэрснээс зүүн аймгуудын иргэд хэдэн зуугаараа нийслэл рүү ирж хөрөнгө мөнгө, явдал чирэгдэл болж байна. Хэвлийн дурангийн мэс заслын тоног төхөөрөмж дутагдалтайгаас мөн л хэд хэдэн аймгийн иргэд нийслэлийг зорихоос аргагүйд хүрч байна. Тиймээс эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг иргэдэд ойртуулах үүднээс дээр дурдсан санал санаачилгыг харгалзаж үзэж болох юм. Гэхдээ энэ бол парламентын шийдэх асуудал. Хамгийн гол нь эрүүл мэндээсээ болж санхүүгийн дарамтад орох эрсдлээс иргэдээ хамгаалах нь эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үндсэн үүрэг. Анхан шатны тусламж үйлчилгээг иргэдэд ойртуулах шаардлага бий. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд гэрээр үйлчлэх, өдрийн эмчилгээ хийх зэрэг нэмэгдэл үйл ажиллагаа явуулж эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжих боломжтой болж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн санхүүжилтээр эхний ээлжинд хоёр томоохон үйл ажиллагаа явуулах саналыг эрүүл мэндийн даатгалын сангийн үндэсний зөвлөлөөр хэлэлцүүлэхээр төлөвлөж байна.

-Ямар ажлууд вэ?

-Нэг нь гурван сая хүнээ эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулах, нөгөө нь хүүхдийн шүдийг эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжүүлэн төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд үнэ төлбөргүй эмчлэх. Нийслэлд хийсэн судалгаагаар хүүхдүүдийн 84-96 хувь нь шүд цоорох өвчтэй байна. Шүдний цоорол 200 гаруй өвчний суурь болдог. Энэ асуудлыг тоохгүй орхивол хэдэн жилийн дараа өвчин эмгэгтэй нэгэн үе бий болох эрсдэл байгаа учраас онцгойлон анхаарах учиртай. Эмчилгээ, шүдний цоорлоос урьдчилан сэргийлэх ажил зэрэг явна гэж тооцож байгаа. Шүдээ өдөрт 2-3 удаа, зөв, гүйцэд угааж хэвшсэний үр дүнд Япон улс өнөөдөр ард түмэн нь шүдний өвчлөлгүй, шүдний эмчийн илүүдэлтэй орон болж чаджээ. Амны хөндийн ариун цэврийг сахих, шүдээ зөв угааж арчлах зөвлөгөө хэвлэлээр явуулж эхэлсэн нь урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааны нэг хэсэг юм. Мэргэжлийн эмч, эрдэмтэн, профессоруудад энэ талаар төлөвлөгөө тооцоо гаргах чиглэл өгсөн байгаа. 21 аймгаа явуулын амбулаториор хангаж байж урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг улсын хэмжээнд өрнүүлж чадна. Сангийн сайд болон Үндэсний хөгжлийн газартай явуулын амбулаторийн асуудлаар ярилцаж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын сан бие даасны үр шимийг иргэд даатгуулагчид маань бодитоор мэдрэх тийм үйл ажиллагааг олон улсын жишигт үндэслэн хийж хэрэгжүүлэхээр Ерөнхий газар ажиллаж байна.

-Ханиад томууны дэгдэлт, агаарын бохирдолтой холбоотойгоор сурагчдын амралтыг сараар сунгасан нь зөв шийдвэр боллоо гэдэгтэй олон хүн санал нэгдэж байна?

-Ерөнхий сайд ханиад томууны үеэр оновчтой шийдвэр гаргах үүргийг Эрүүл мэнд, БСШУС-ын сайдад үүрэг болгосон. Үүний дагуу ханиад томууны талаарх тандалт судалгааны дүнд үндэслэн энэ сарын 8-нд эхлэх байсан сурагчдын амралтыг долоо хоногоор урагшлуулж нэг сар амраах саналыг Засгийн газарт оруулж шийдвэрлүүлсэн. Хаврын амралтыг долоо хоногоор цөөлж, зуны амралтыг долоо хоногоор хойш татаж хичээлийг нөхөх зохицуулалт хийсэн. Хүүхдийн эмнэлгүүд 869 орны боломжтой. Өнөөдөр орны тоо 1491-д хүрсэн. Өнөөдрийн байдлаар 1151 болж буураад байна.

-Яармагт баригдаж буй төрөх эмнэлгийн явцын тухай сонирхуулахгүй юу?

-Яармагийн 300 ортой төрөх эмнэлгийн барилгыг гүйцээж II төрөхийг нүүлгэн оруулна. II төрөхийнхөө суурин дээр хүүхдийн эмнэлэг барих ажлыг шуурхайлах тогтоолыг мөн Засгийн газар гаргасан байгаа.

-Эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагааг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийн боловсролд хэр анхаарч байгаагаар нь дүгнэх нь бий. Манайд энэ тал нь орхигдоод өвдөөд, үхлийн ирмэгт ирэхэд нь амийг нь авч үлдэхийн тулд хамаг хөрөнгөө барж байгаа нь харагддаг?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролын асуудлыг шинэ шатанд гаргах шаардлага бий. Урьдчилан сэргийлэх нь өвдсөн үеийн зардлыг хэрхэн хэмнэдгийг нэг жишээгээр хэлэхэд шүдний өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэхэд зориулсан нэг доллар 125 доллар хэмнэдэг гэсэн судалгаа байдаг. Тиймээс Эрүүл мэндийн яам, Нийгмийн эрүүл мэндийн төв, эмнэлгийн байгууллагууд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин зэрэг бүх боломжит хэлбэрүүдийг ашиглан нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролд бодлого төлөвлөгөөтэй ажиллана. “Эрүүл мэнд эрхэм баян” цахим хуудас шинээр нээн ажиллуулж эхэлсэн. Эхчүүд, ээжүүдийн группт мэргэжлийн эмч зөвлөгөө өгч ажилладаг болох чиглэлийг ЭХЭМТөвд өгсөн байгаа. Ажил хэрэг болгосон гэдэгт итгэж байна. Глобаль сангийн үйл ажиллагаа ДОХ, ХДВХ, сүрьеэгийн халдварыг илрүүлэх, бууруулах, урьдчилсан сэргийлэхэд чиглэдэг. Харин нийгмийн эрүүл мэндийн боловсролын чиглэлд хангалтгүй ажиллаж байна гэж үздэг. ТББ-тай ажиллахад түлхүү анхаарах үүрэгтэй гэсэн тайлбар хэлдэг. Сүрьеэгийн өвчлөл нэмэгдэх хандлагатай байна. Энэ талын олныг хамарсан ажиллагаа, нийгмийн боловсролын ажил чухал байгаа юм.

-Нийслэл хотын агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд хүрч, иргэд жилд утаанаас болж 200 сая ам.долларыг эрүүл мэнддээ зарцуулж байна гэсэн тооцоо гарсан байна билээ?

-Агаарын бохирдол иргэдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаатай маргах аргагүй. Ханиад томууны хүндрэлийн 66 хувь нь утаанаас үүдэлтэй байна. Уушгины хорт хавдрын 40 гаруй хувь нь агаарын бохирдолтой холбоотой гэсэн судалгаа гарсан. Ханиад харшил хавсарч буй нь ч мөн утаа униартай холбоотой байна. Агаарын бохирдлыг 80 хувь бууруулахад эрүүл мэндийн салбарын зардал 66 сая доллараар буурах тооцоо байна. Амны хаалт, маск хэрэггүй гэж шүүмжилж туйлширч байна. Хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх үед нь маск зүүлгэвэл хорт утаанаас 80 хувь хамгаалдаг нь тогтоогдсон. Харамсалтай нь байнгын хороон дээр Засгийн газраас оруулсан маскаар хангах төсвийг унагасан байна лээ. Энэ бол буруу. Засгийн газар голлон анхаарч буй асуудал нь агаарын бохирдлыг бууруулахад чиглэж байна. Түүхий нүүрсийг орлох шахмал түлшээр хангах, орон сууцжуулах, дулааны хуримтлуулагчтай, дээрээ плиткатай халаагуураар хангах, хөдөө гарах санал санаачлагыг дэмжих зэрэг олон аргыг зэрэг хэрэглэж энэ оноос утааг бууруулж эхлэх улмаар 2020 онд 70 гаруй хувиар бууруулах бодит шийдэл бүхий төлөвлөгөө боловсруулж байна. Засгийн газар дангаараа бус бүх ард түмэнтэйгээ хамтын хүчээр агаарын бохирдолтой тэмцэж үр дүнд хүрнэ. Өргөдлийн байнгын хорооны дарга, гишүүний хувиар тасралтгүй энэ асуудлаар ажилласан даа. Ерөнхий сайд утааны асуудлаар ярьж боллоо, одоо шийдэл гарга гэдэг үүргийг бүх шатанд өгсөн, утаатай тэмцэх тодорхой тооцоотой төлөвлөгөөгөө ч гүйцэтгэх засаглалтын тэргүүн УИХ-д удахгүй оруулахаар ажиллаж байгаа.

-Хөнгөлөлттэй эмийг өдөр бүр худалддаг болсноор эмийг дамлах, үнэ нэмж гар дээрээс дамжуулан борлуулах гэх мэт хууль бус үйл ажиллагаа зогссон гэх юм. Энэ шийдвэрт ахмад настнууд, байнгын эмийн хэрэглээтэй хүнд өвчтөнүүд их таатай байгаа нь ажиглагдсан?

-Монголын төр ахмадууд болон иргэдийн дунд зонхилон тохиолддог өвчнүүдэд хэрэглэдэг зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалт гаргаж, үнийг нь 30-80 хувь хөнгөлж, зөрүүг нь эмийн сангуудад өгдөг. Гэтэл хөнгөлөлттэй үнээр очих ёстой эм маань ахмадууддаа зовлон болсоор ирлээ. Сард нэг, хоёр өдөр л хөнгөлөлттэй эмээ өглөө эрт өдөрт урт дараалалд зогсож авдагт хөгшид маань гомдолтой байгаа юм. Тиймээс үүнийг засах үүрэг даалгавар ажил хариуцсан хүмүүст өгсөн .Зарим дэвшил гарч байгаа. Гэхдээ жигдрээгүй байна. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд нэг, хоёр өдөр л хөнгөлөлттэй эмийн жор бичих явдал засарч байна. Харин эмийн сангуудын тухайд тайлбар өгүүлэл тавьж иргэдийг чирэгдүүлсээр байна. Энэ асуудлыг яамны Эм, технологийн газар судалж шийдвэрлэх үүрэг хүлээсэн. Хөнгөлөлттэй эмийг харьяа дүүргийнхээ эмийн сангаас авдаг болох нь асуудлыг шийдэх нэг гарц гэсэн дүгнэлт гаргасан. Иргэд маань хөнгөлөлттэй эмийг энд тэндхийн эмийн сангаас авч бусдад зарах, өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд нэг хүнд олон удаа жор бичих, эмийн сангуудад хөнгөлөлттэй эм борлуулах санхүүжилтийг харилцан адилгүй олгодог зэрэг дутагдлууд илэрсэн. Эрүүл мэндийн даатгалын Ерөнхий газар үйл ажиллагаагаа бие даан дөнгөж эхэлж буйтай уялдан санхүүжилт хоцорч байж болох. Энэ асуудлууд жигдрээд ирэхээр төр засаг нь үнийг нь хөнгөлөөд өгсөн эмийг чирэгдэлгүй, хүссэн үедээ авдаг болох боломж ахмадууд болон иргэдэд маань бүрдэнэ.

-Энэ сарын 1-нээс зарим татварууд нэмэгдсэн. Нөхцөл байдал хүнд байхад ингэж татвараар дарамталж байгаад иргэд бухимдалтай байна?

-Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт орсонтой холбогдон гаргасан шийдвэр энэ оноос хэрэгжиж байна. Ерөнхий сайд ОУВС-тай энэ талаар яриа хэлэлцээ хийхээр төлөвлөж байна. Түүнээс гадна энэ татварууд бүх хүнд бус өндөр цалинтай, харьцангуй амьдралын боломжтой, худалдах орон сууц, газар шороотой хүмүүст хамаатай. Улс орны эдийн засаг хүнд үед боломжтой хэсэг нь арай ахиу татвар төлж ахмадын тэтгэвэр, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгээ ажиллуулах, эмч, багш нарынхаа цалинг тавих санхүүжилтийг бүрдүүлэх шаардлагатай шүү дээ. Хавтгайруулж тайлбарлан ард түмнээ татвараар дарамталж буй мэтээр ухуулах нь буруу гэж бодож байна. Нэг сая 800 мянган төгрөгний цалинтай гэж үзвэл 300 мянган төгрөгт нь л шаталсан татвар ногдож буй. Бүх дүнгээс нь авч буй мэтээр яриад байж болохгүй. Засгийн газар Чингис бондын 500 сая долларын өрийг дарлаа. Энэ бол улс орны тусгаар тогтнолыг хамгаалах, гадныхны итгэлийг бий болгох, хөрөнгө оруулалтыг татахад чухал алхам. Харин Чингис бондоос иргэд, аж ахуйн нэгжийн авсан зээлийг эргүүлэн төлүүлэх ажлыг хийнэ гэдгээ Засгийн газрын тэргүүн мэдэгдлээ. Энэ мэтээр дотоод гадаад шийдлээ зохицуулж ажиллаж байгаа нь эдийн засагт үр өгөөжөө өгнө гэж бодож байна.

-Сүүлийн үед УИХ-ын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагатай холбоотой асуудал гарч байна. Та үүнд УИХ-ын гишүүн, эмэгтэй хүнийхээ хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хууль хяналтын байгууллага гэм буруутайг нь тогтоосны дараа тухайн асуудлаар байр сууриа илэрхийлэх нь зүйтэй гэж боддог. Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдал Үндсэн хууль хууль зөрчсөн гэж үзлээ. Хүн болгон хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх зарчмын үүднээс Цэц зөв шийдвэр гаргалаа гэж үзэж байгаа. Тиймээс хэний ч буруу зөвийг тогтоох боломж бүрдлээ шүү дээ. Гэхдээ энэ нь Монгол төрийн бат бэх байдал, дархлааг сулруулах үндэс болох ёсгүй гэсэн бодолтой байгаагаа бас хэлье.

-Улс орнууд, ялангуяа манай урд хөрш оффшор хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүсийг хатуу шийтгэдэг. Гэтэл манайд эсрэгээрээ. Яагаад гэвэл оффшор данстай хүмүүсийн дийлэнх нь улс төрчид, тэдний хамсаатан байгаа нь харамсалтай?

-Би ийм зүйлээс хол байдаг хүн. Энэ талаар хэвлэлийн мэдээлэлтэй л байдаг. Гэхдээ оффшор гэдэг ойлголтыг бүрэн авч байж зөв буруугийн тухай ярих ёстой байх. Татварын хөнгөлөлттэй бүсэд бизнесийн зорилгоор хөрөнгө мөнгө байршуулахыг хууль бус ажиллагаа гэж үздэггүй. Харин хууль бус орлогоо оффшор дансанд байршуулбал өөр асуудал. Үүнийг тогтоож байж л зөв, буруугийн тухай ярих учиртай. Оффшорын тухай хуулиар төрийн өндөр албан тушаалтнуудад оффшор бүсэд данстай байх, үл хөдлөх хөрөнгийг өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн нэр дээр эзэмшихийг хориглосон. Тиймээс улс төрчид хуульд нийцүүлэн асуудлаа шийдвэрлэсэн биз.

-ИРГЭД ГАДААД ПАСПОРТ ШИНЭЭР ЗАХИАЛАХЫН ТУЛД 3-4 ЦАГ ДУГААРЛАЖ БАЙНА ГЭВ-

Он гарсаар энгийн гадаад паспортын хүчинтэй хугацаанд сунгалт хийхийг зогсоосон. Үүнээс болж Оюуны өмч, иргэний бүртгэлийн ерөнхий газарт шинээр гадаад паспорт авах гэсэн иргэдийн тоо эрс нэмэгдсэн гэх мэдээллийн дагуу бид газар дээр нь очиж сурвалжиллаа. Гадаад паспортоо сунгуулах, шинээр авах гэсэн иргэдийн тоо зун буюу аялал зугаалгын үед эрс нэмэгддэг. Гэвч энэ он гарсаар Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар иргэдийн хөлд дарагджээ. Ачаалал их байгаагийн улмаас иргэдэд үйлчлэх албан хаагчид цайны цагаараа хүртэл ажиллаж буйгаа хэлсэн юм. Өмнө нь ийн ачаалалтай үед цагдаагийн байгууллагаас хамгаалалт хүсэж байсан тохиолдол бий. Цаашид гадаад паспорт авах гэсэн иргэдийн тоо нэмэгдсээр байвал цагдаагийн хамгаалалт хүснэ хэмээн албаны хүмүүс ярьж байв. Хүчний байгууллагаас хамгаалалт хүсэхдээ тулсан гэхээр энэхүү байгууллагаар ямар их хүн үйлчлүүлж, ачааллыг нь нэмэгдүүлж байгаа нь тодорхой юм. Шинээр гадаад паспорт авах гэсэн иргэд өглөөний 9:00 цагт ирж, дугаар аван хүлээсээр 12 цагийн үед үйлчлүүлж байна хэмээн тэнд цугларсан иргэд ярьж байв. Харин өдөр ирсэн иргэд үдээс хойш, зарим нь бүр орой ажил тарах үед үйлчлүүлж байна гэлээ.

Ингээд бодохоор гадаад паспорт захиалахын тулд 3-4 цаг орчим оочерлох шаардлагатай болох нь. Оюуны өмч, иргэний бүртгэлийн ерөнхий газрын байрны үүдээр ороод л зай завсаргүй хүмүүс дугаарлаж, тус газар хар зах шиг л болсон байв.

Ч.ДАШНЯМ: ГАДААД ПАСПОРТАА ЭНГИЙНЭЭР ЗАХИАЛАХ ИРГЭД ЗУУН АЙЛЫГ ЗОРЬЖ, ООЧЕР ҮҮСГЭХГҮЙ БАЙХЫГ ХҮСЬЕ

Ачаалал өндөр байгаа учраас иргэд, ажилчдын дунд багахан маргаан ч гарч байсан юм. Нөхцөл байдал яагаад ийм болсон, цаашид ямар арга хэмжээ авснаар иргэдийн ачааллыг буруулж болох талаар тус газрын Гадаадад зорчих эрхийн бүртгэлийн хэлтсийн дарга Ч.Дашнямаас тодрууллаа.

-Гадаад паспорт авах гэсэн хүсэлтэй иргэд их байна. нөхцөл байдлын талаар тодруулахгүй юу?

-Ажил их байна. Би нэг минутад найман иргэний паспорт дээр гарын үсэг зурдаг. Өдөрт 1300 гаруй паспорт дээр гарын үсэг зурж байна. Чамтай ярих хугацаанд тэр хэмжээний гарын үсэг зурчихна шүү дээ. Яагаад ачаалал эрс нэмэгдсэнийг иргэдээс асуу л даа. Ер нь ийм байна. Монгол Улсын Засгийн газрын 2017 оны гуравдугаар сарын 20-ны өдрийн тогтоолын хавсралтад өөрчлөлт оруулах тухай 94 дүгээр тогтоол гарсан юм. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр, үндэсний хэмжээнд гадаад паспортын сунгалтын үйл ажиллагааг зогсоох тухай юм. Үүнийг үндэслэж Оюуны өмч, иргэний бүртгэлийн ерөнхий газрын даргын тушаалаар 2018 оны нэгдүгээр сарын 2-ны өдрөөс эхлэн гадаад паспортын сунгалтын үйлчилгээг зогсоож, хугацаа нь дууссан тохиолдолд шинээр олгодог болсон.

-Сунгалтыг болиулснаас болж, ийн хүндрэл гарсан хэрэг үү?

-Ачаалал өссөн нь хэд хэдэн зүйлээс болсон. Нэгдүгээрт, гадаад паспортын сунгалт хийлгэдэг иргэд шинэ паспорт авч байна. Өөрөөр хэлбэл, өмнө нь сунгалт хийлгэдэг байсан 300 гаруй иргэн, шинээр гадаад паспорт авч буй 800 гаруй иргэдийн тоон дээр нэмэгдсэн гэсэн үг. Тийм учраас өдөрт 1300 иргэн гадаад паспорт авч байгаа болохоор ачаалал ихсэх нь аргагүй юм.

-Шинэ загварын паспорт гаргах гэж байгаа болохоор сунгалтыг болиулсан хэмээн үзэх иргэд ч байна…

-Энэ бол буруу ойлголт шүү. Гадаад паспорт шинээр хэвлэгдэн олгогдож байгаа болохоос биш бүр шинэ загвартай паспорт гаргасан юм биш. Дахин хэлэхэд гадаад паспортын сунгалт хийлгэлтийг л зогсоосон.

-Нийслэл хотод гадаад паспорт захиалах ямар газрууд байна. тэрхүү салбарт ачаалал мөн адил байгаа юу?

-Оюуны өмч, иргэний бүртгэлийн газрын төв байранд л ачаалал их байгаа. Бусад салбаруудад ямар ч ачаалалгүй, хэвийн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тухайлбал, иргэд гадаад паспортаа энгийнээр захиалах бол Драгон, Дүнжингарав, Мишээл, Зургаан буудлын “Оргил” худалдааны төвд байрлах нийслэлийн үйлчилгээний нэгдсэн төвүүдээр үйлчлүүлэх боломжтой юм. Заавал “100 айл”-ын түгжрээн дундуур явсаар манайхыг зорих шаардлагагүй шүү дээ. Гадаад паспорт ажлын арав хоногт гардаг. Харин яаралтайгаар буюу ажлын гурав хоногийн дотор авах бол нэгдүгээр байранд очиж захиална. Тиймээс иргэд та бүхэн гадаад паспортаа энгийнээр захиалах тохиолдолд Зуун айлыг зорьж, оочер дараалал үүсгэж, ачаалал нэмэхгүй байхыг уриалж байна.

-Орон нутгийн салбаруудад ачаалал их байгаа юу?

-Орон нутагт ч ялгаагүй ачаалал нэмэгдсэн.

-Цаашид иргэдийн ачааллыг хэрхэн буруулах ёстой юм бол?

-Энэ ачаалал бол түр зуурынх гэж хэлмээр байна. Учир нь иргэд гадаад паспортын талаар ташаа ойлгосноос болсон. Сунгалт зогссон учраас эхний ээлжинд иргэдийн ачаалал өндөр байх нь аргагүй. Харин цаашид гадаад паспортоо сунгуулдаг иргэд шинэ паспорттой болсноор энэхүү ачаалал хэвийн түвшиндээ очих болно. Хэвийн түвшинд очихын тулд тийм ч их хугацаа шаардагдахгүй болов уу.

ОЛОН УЛСЫН СТАНДАРТЫГ МӨРДӨХИЙН ТУЛД ГАДААД ПАСПОРТЫН СУНГАЛТЫГ ЗОГСООСОН ГЭВ

Албаны хүмүүсийн ярьж буйгаар сунгалтыг зогсоож, шинэ загварын паспорт олгож эхэлсэн гэх буруу мэдээллээс болж иргэдийн ачаалал ихэссэн гэнэ. Тэгвэл сунгалтыг болиулж шинэ паспорт олгож байгаа нь цаанаа далд бизнес явагдаж байгаа гэх иргэд ч байсан юм. Яагаад гадаад паспортын сунгалтыг зогсоосон талаар Иргэний бүртгэл, гадаад паспортын газрын дарга Д.Энхцэцэгээс тодрууллаа. Тэрбээр “Энэ сарын эхээр иргэдийн ачаалал их байсан. Харин өчигдрөөс иргэдийн ачаалал буурсан харагдаж байна. Гадаад паспортын сунгалт зогссон өдрөөс эхлээд өчигдрийг хүртэл бид өглөө 500 гаруй хүнд үйлчилгээ үзүүлдэг байсан. Тэгвэл өчигдрөөс энэ тоо 300 руу орсон байна лээ. Энэ бол хэвийн түвшинд очсон гэсэн үг. Сунгалтыг зогсоосон нь ийм учиртай. Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллагаас 2004 онд гишүүн орнууддаа машинаар уншигддаггүй аяллын бичиг баримтыг эргэлтэд гаргах тухай тунхаг бичиг гаргасан байдаг. Манай улс энэхүү байгууллагын гишүүн орон. Тиймээс Засгийн газраас 2010 онд 289 дүгээр тогтоолоор Агаарын тээврийг хялбаршуулах үндэсний хөтөлбөр батлагдсан. Энэхүү хөтөлбөрт гадаадад зорчих бичиг баримттай холбоотой хоёр заалт орсон байдаг. Үүнд гадаад паспортыг иргэдэд олгохдоо олон улсын стандартыг мөрдөнө гэж заасан. Улмаар өнгөрсөн онд Засгийн газраас үүнтэй холбоотой тогтоол гарснаар энэ онд гадаад паспортын сунгалтыг зогсоосон байгаа. Гэхдээ сунгалтыг зогсоосон өдрөөс өмнө сунгалт хийлгэсэн иргэний гадаад паспортын хугацаа хүчинтэй хэвээр байх юм. жилээс жилд монголчууд гадаадад зорчих хөдөлгөөн 10-15 хувиар өсч байдаг. Тэгвэл 2017 онд энэхүү тоо 28 хувиар өссөн гэсэн үзүүлэлт гарсан. Улмаар энэ оноос сунгалтыг зогсоочихоор шинээр гадаад паспорт авах иргэдийн тоо өсөх нь тодорхой юм. Мөн гадаад паспортын үнэ хураамж, үйлчилгээний хугацаанд ямар ч өөрчлөлт ороогүй. 2010 онд Монгол Улсын Засгийн газраас баталсан журмаар л өдийг хүртэл явж байна” гэлээ. Энгийн гадаад паспорт таван жилээр захиалбал 32500 төгрөг. Яаралтайгаар авах тохиолдолд 10000 төгрөг нэмэгдэх энэхүү журам хэвээр байгаа ажээ. Мөн бүрдүүлэх бичиг баримтад ямар нэгэн өөрчлөлт ороогүйг албаныхан онцлон хэлж байв.

Төрийн шагналт зохиолч С.Эрдэнэ, Ц.Гайтав нар

“Тэрээр гуниж гутахыг мэдэхгүй юм шиг уужим сэтгэлтэй. Түүний яруу найраг сэтгэлийнх нь угийн бадрангуй сайхны дуулал болон цуурайтдаг сан” гэж Сэнгийн Эрдэнэ, Цэгмидийн Гайтавынхаа тухай өгүүлсэн нь бий. Эрдэнэ, Явуухулан, Гайтав гурав бол хорин есөн онд төрсөн үе чацуутнууд юм. Зохиолчдын эвлэлтэйгээ нас чацуу, ирэх жил ерэн жилийнх нь ой тохиох ийм л аваргууд.

Монголын туульсын томоохон хэмжээний найраглалын онцгой содон төлөөлөгч Гайтавын тухай өнөөдөр цөөн ярих болж. Харин дурсаж гэмээнэ өнөө социализмын үеийн уриа дуудлага болсон Сүхбаатар, Чойбалсан, Лениний тухай найраглалуудыг нь хэлж, “Коммунист шүлэгч” гэх тодорхойлолтоос цаашгүй төдий.

“Гайтав гуайг одоогийн залуус буруу ойлгож дэндүү наана үнэлдэг шиг санагдана. Хувьсгалчдыг магтан дуулагч, улаан хамарт, архины лүү гэх маягтай. Яагаад тэдний тухай бичиж болохгүй гэж. Уран зохиолд бичиж болохгүй сэдэв гэж байхгүй. Харин “Улаанбаатарын вальс”-ынх нь аялгуунд бүжихдээ хэн маань ч Гайтав гуайгаа дурсах нь үгүй. “Манай Маяковский”, “Гайтав шаталж бичихээрээ зартай”, “Тэр бол нам төрийн том найрагч” гэх тодорхойлолтууд мань эрд тус болохоосоо ус болсон ч байж магад. Түүнийг Монголын утга зохиол мартах учиргүй. Их утга зохиолд тэнхээ заан орон зайгаа эзэлсэн хүн бол одоогийн залуусын дооглоод байгаа улаан хамарт Гайтав чухамдаа мөн. Гайтав гуайн утга уянгын хүн үнэмшмээргүй шүлгүүдээр хэн нэгэн нь ном хийдэг ч болоосой гэж хүсэмжилж суудаг” тухайгаа эрдэмтэн зохиолч Лувсандамбын Дашням бичсэн байдаг.

Үнэндээ Гайтав гуайн түүвэр ботиудыг уншихад эрдэнийн шигтгээ шиг гялалзаж гялтганасан шүлгүүд олон таардаг билээ.

“Тархиараа бодож зүрхээрээ бичсэн шүлгүүд минь

Таны өмнө зорин байж золгож явбал

Үзэг гартаа барьсан хэрэг бүтэх нь тэр

Үг холбож өрсөн хүсэл биелэх нь тэр

Тэнэгэр талаар хүлэг морины чадал гаргаж

Тэнгэр дундуур хүчит шонхрын жигүүр зааж

Бадаг бүхнээрээ дэвэн дэвсээр зүсээсэй

Байц өндрийг даван давсаар нисээсэй… хэмээх омог төгөлдөр, утга яруу туурвилчийг “намын шүлэгч” гэж тодорхойлох нь гунигтай. Мөн түүнд “Балатон нуурын эргээс” гэж сайхан шүлэг бий.

“Цэгээн өнгөтэй Балатон нуурын элгэн дээгүүр

Цагаан өнгөтэй усан хөлөг мөрөө гаргана

Яарсан онгоц холдон холдоод тэнд хүрэхэд

Явсан мөр нь үлдэн үлдээд энд хоцорно

Замаар нь цахлай шувуу нисэн явна

Загас жараахай юу магад гэж горилон дэвнэ

Олзтой болоод л тэд ингэж дандаа

Онгоц дагаж олноороо явдаг байлгүй

Униарт Балатон нуурын зах үл үзэгдэн

Уудам тэнгэрийн хаяатай цуг нийлээд

Тэнгэр нуур хоёр тээр тэнд очоод

Тэврэлдсэн юм шиг л нүдний үзүүрт сүүмийнэ…” хэмээн яг л зураг шиг нүднээ үзэгдэх, хөл хөөр, хөдөлгөөн дунд бичигдсэн эл шүлгийг миний бие оюутан ахуйдаа улаан хавтастай дөрөвдүгээр ботиос нь олж уншаад шүүрс алдан шуудхан л цээжилчихэж билээ.

“Арц Богдын өвөрт

Харц ардын гэрт

Гандан хийдийг ч ухаараагүй

Гайтав гэгч хүү төрсөн нь

Би өөрөө

Хурганы хошуу долсож

Иргэний өвчүү түшиж

Хөдөө газрын амьдралд

Хөлөө сайртуулсан хүү

Онож онож өгсөн газарт нь

Олон хүслийг шугамдаж

Яван явсаар сүүлд нь

Яруу найраг шугамдсан” хэмээн өөрийгөө тодорхойлсон суут найрагч яах аргагүй Оросын улс төр, иргэний яруу найргийн онцгой төлөөлөл Владимир Маяковскийг үнэн зүрхнээсээ шүтдэг байжээ. Цэл залуухан байхаасаа л Маяковскийн зузаан зузаан ботиудыг номын шүүгээнийхээ дээд талд хүндэтгэлтэйгээр байрлуулж, зургийг нь бичгийн ширээнийхээ ард талын хананд хадчихаад ширтэж суудаг байсан юм гэнэ лээ. Чойжилын Чимидийн орчуулсан “Зөвлөлтийн паспорт” хэмээх Маяковскийн шүлгийг залуухан Гайтав үдэшлэг уулзалт дээр шаталсан хэлбэрээр нь уран яруу уншдаг байсныг үеийнх нь дурссан байдаг.Тэрээр өөрийгөө Маяковскийн шүлгийн айзам цохилтыг тааруулан сүрлэг уншиж чаддаг ганц хүн гэдэгтээ итгэл төгс байжээ. Жаахан халамцахаараа амаа томоор ангайгаад “бөмбөр бөмбөр модондоо” гэж дуулна. Нулимс гарах нь ховор хүн боловч тэр дууг дуулахдаа яагаад ч юм нүдээр ус гүйдэг сэн. Тэр дууг Цогзолмаа гуайн дуулах нь түүнд урлагийн дээд байсныг Эрдэнэ зохиолч хэлээд “Ээжийгээ “Цэгмид чавганц” гэж өхөөрдсөн шоглосон хоёрын хооронд хэлнэ. Гайтавын ээж тэр “Цэгмид чавганц” үнэндээ буянтай хөгшин сөн. Хожим Өвөрхангайн Богдоос хүүгийндээ ирээд байхад нь бид өнөөх муу зуршлаараа бужигнахад Их Богдын хүрмэн хад шиг түмэн үрчлээт даанч уужим хүлцэнгүйн гэрэл цацруулан, хүүгийнхтэйгээ адил ухаалаг доогтой нүдээ жартайлган харж хуучин муу тод толгойгоороо тамхилж суудаг сан” хэмээн дурссан нь бий.

Төрийн шагнал хүртсэн “Дамдины Сүхбаатар” найраглалынхаа мөнгөөр гэртээ цагаан толгойтой ор, хивс, баян хуур, өөртөө хар бостон даавуу гимнастерк, галифитай өмд, урт түрийтэй савхин гутал, саарал бүрх малгай зэргийг худалдан авчээ. Тэгээд баян хуураараа өнөө “бөмбөр бөмбөр модоо” хөгжимдөн дуулж байсан нүднээ үзэгдэх шиг болдог юм. Шагналынхаа үлдэгдэл мөнгөөр “ИЖ-49” мотоцикль авч тугал нүдэн Эрдэнээгээ сундлаад Туулын хөвөө юм уу, Сэлбийн голыг өгсөөд салхи татуулж явсан түүхтэй.

Ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа Эвлэлийн төв хороонд ажиллаж байхдаа Гайтав гуайтай хар чек мотоцикльтой нь сундалдаад Богд уулын ам өгсчээ. Тэгтэл

Туулын гүүрний тэнд мотоцикль нь унтарчихаад хоёул түрээд арай гэж хот руу орж ирж байсан тухай дурсамж бий. Тухайн цагт Дулмаа гуай тэр хоёрыг холбосон янз бүрийн яриа гаргаж, онигоонд оруулна. Энэ тухай өөрт нь хэлэхэд маш их бухимдаж уурладаг байсан гэдэг. Ер нь тэрээр насны хань Лхамсүрэнгээсээ өөр хүнтэй нэр холбогдоогүй, хайр дурлал ярихаар “заваан юм, бүдүүлэг юм” гээд хүлээж авдаггүй байсан гэдэг. Ямар сайндаа

“Яруу найргийн хаан

Янаг амрагийн дайсан

Яравгар улаан Гайтав” гэх шүлэг хүртэл гарахав дээ.

“Долоочихсон юм шиг өнгөнд чинь болсонгүй

Доржпалам шиг шигтгээтэй бөгжнд чинь болсонгүй

Хайр дурлалынхаар атгасан

Хамгийн анхны мутар нь

Харин таных байлаа…” гэж ханьдаа зориулсан цорын ганц дурлалын шүлэгтэй юм дуулддаг. Гайтав гуайтай архи уух нэг талын хэцүү. Мань эр согтохоороо шууд л сэргийлэх рүү ярина. Цагдаагийн жолооч давхиж ирэн Гайтавыг гэрт нь хүргээд хамт явсан нөхрийг нь баривчлаад аваад явчихдаг тухай онигоо маягийн яриа бий.

Цагдаагийн газар руу гэснээс Гайтав зохиолч халамцуу үедээ Улс төрийн товчоо, сайд нарын зөвлөл рүү утсаар ярьдаг бичигдээгүй хуультай гэж байгаа. Нэг удаа Дулмаа зохиолчийнд ирж шараа тайлан багагүй халамцчихаад гэрийнх нь утсаар

Сайд нарын зөвлөлийг орлогч Пунцагноров руу ярьж “Намайг гадаад явуулна гэсэн яасан бэ” гээд тулган асууж л дээ. Дулмаа гуай санаа нь зовоод “Та согтохоороо яах гэж хамаагүй дээшээ ярьдаг юм бэ” гэхэд “Ярилгүй яадаг юм. Эд нар чинь дэндүү жаргаад, зарим хэлсэн үгээ мартчихдаг юм. Би сануулж байгаа юм” гэж хариулсан байдаг.

Гайтав гуай шүлгийг ядах юмгүй хурдан бичдэгийг нь Дулмаа найрагч ийн дурсч байна. “Гол төлөв улс төрийн шүлэг бичнэ. Тэгэхдээ маш хурдан бичдэг байлаа. Нэг удаа “Үнэн” сонинд улсын баярын шүлэг өгөх захиалгатай байсан. Гэтэл шүлэг байдаггүй. Сонин шилжих гээд байдаг. Намсрай эрхлэгч дуудаад “Одоохон машин аваад яв. Гайтавыг гэрээс нь олоод ир” гэв. Өглөө арван цагийн үед гэрт нь очлоо. Гайтав бор торгон дээл өмсчихсөн, урдаа нэг шил виски тавьчихсан, нэлээд халамцуу сууна. Таныг эрхлэгч хүрээд ир гэж байна гэлээ. Дэбо яах гээ юм бол гэв. Манай эрхлэгчийг Гайтав “дэлдэн боохой” гэж хочилдог байж л дээ. Тэгээд л “дэбо” гэж байгаа нь тэр ажээ. Дуртай дургүй хувцсаа өмсөөд намайг дагаад явлаа. Өрөөнд ортол эрхлэгч инээгээд “Одоохон соёлын хэлтэст орж суугаад манай захиалсан баярын шүлгийг бичээдэх” гэв. Эрхлэгч намайг “Цаадахыгаа гаднаас нь цоожилчих. Аягүй бол шараа тайлах гээд гараад явчихна гэлээ. Хориод минут болов уу, үгүй юу хаалга балбаад, хүүе та нар энэ шүлгээ аваач гэж байна. Жараад мөр тун сайхан шүлэг байж билээ. Ингэж би Гайтавыг шүлэг түргэн бичдэгийг нь үзсэн юм”.

Улс төрийн шүлэгч гэгдэх энэ эрхэм жинхэнэ онигооны эзэн явсан нь зохиолч нөхдийнх нь ярианаас илт мэдрэгддэг. Өөрөө онигоонд ороод зогсохгүй бусдыг явуулах, үгээр идэхийн мастер байж шүү. “Нэгэн удаа Явуу, Эрдэнэ, Ванган, ардын жүжигчин Гэндэн, орчуулагч Самбуугийн Бадраа, нөхөд нь Монцамэ-гийн Цунцаамэ гэж авгайлдаг сэтгүүлч Зундуй нар Явуугийнд элдвийг ярьж суусан. Энэ үед яриан дундуур нь утас дуугарсан нь “Хүрэн морь”-ны Чойжилжавын Лхамсүрэн гуай байв. Тэрээр Цэгмидийн Гайтавтай Батсүмбэрийн сангийн аж ахуй орж уулзалт хийж баяжчихаад байгаа юм байж. Явуугийн зочид тэднийх рүү хөдлөв. Гэрийнхэн нь зусланд гарчихсан гээд Их дэлгүүрийн тэндэх сууцандаа байж байв. Тасарсан яриа дахин үргэлжилж, дуу хуур болж хамгийн олон дууны шүлэгтэй хэрнээ ганц ч дуу дуулдаггүй Явуу гоё гаансаараа утаа савсуулан дуугүйхэн суусан сан. Лхамсүрэн гуай 300 төгрөгийн шагнал авсан байжээ. 150-ийг нь Лхамсүрэнд гэж өөрөө хуваарилав. Гайтав намайг дооглож шүлэг бичээд, би ганц сайн чадаад хэмээн Лхамсүрэн гуай чанга инээж суусан. Сангийн аж ахуйн даргыг нь Дарамжав гэдэг юм байна. Гайтав цус

“Дарамжав гэсэн чинь

Барамжав юм байна.

Лонх гэж санав уу,

Данх саваар цутгаад

Хүрэн морийг Сүмбэртээ

Бүрэн гүйцэд сөнөөв өө” гэж байхгүй юу. Тэгэхээр нь би бас мөчөөгөө өгөхгүй

“Пүүшиг зуудаг

Пойшиг уудаг

Өнөө үеийн Ойдов

Өвөрхангайн Гайтав” гээд дөнгөчихсөн юм, муу туучийг гэж байлаа” хэмээн Дөнгөтийн Цоодол найрагчийн халуун дурсамж бий. Энүүхэн дурдатгалаас Ламын гэгээний цоохор гэгддэг “Хүрэн морь”-ны Лхамсүрэн гуай, төрийн шагналт найрагч Цэгмидийн Гайтав нарын дүр зураг бас л томруун уншигддаг юм. Онигоо гэснээс Чойжилын Чимид, Гайтав хоёрын нэгнээ явуулсан зүггүйтэл, мөчөөрхөл, үгэн идэлт дундаас Монголын залуучуудын сүлд дуу төрсөн түүх ч бичигддэг билээ.

“Нэг өглөө Гайтав гүн шартчихсан хогийн сав руу толгойгоо шаагаад бөөлжиж, нулимж тун хэцүү сууж байтал гялалзсан цовоолог найрагч Чимид орж ирээд шууд шүлэглэж

“Тантан Гайтав хоёр ихэр юм

Тамхи архи хоёрын нөхөр юм

Манай өнөөдрийн чөдөр юм

Маргааш өдрийн чөтгөр юм” гэжээ. Огьж суусан Гайтавын хаанаас нь гарсан юм бүү мэд, тэр дор нь шууд нь

“Өмд Чимид хоёр ихэр юм

Өнөөх тэр хоёрын нөхөр юм

Манай өнөөдрийн янхан юм

Маргааш өдрийн ялтан юм”

гэж дайруулж хэлсэнд Чимид “За хоёулаа үүгээр буурал Даржааг бут ниргэчих үү гээд хоёул ганц гожин “юм”-аар дотроо засч суухдаа түрүүчийн бадгийн хэмнэлээр

“Улаан туг, залуучууд хоёр ихэр юм

Уралдаан ялалт хоёрын нөхөр юм

Манай өнөөдрийн золбоо юм

Маргааш өдрийн гялбаа юм” гэж.

Монголын залуучуудын шинэ марш дууг зохиосон цадиг түүх бий. Буурал Даржааг ниргэх гэдэг нь “Онон Туулыг харахад ээжийн минь сүү шиг санагдана” гэсэн үгтэй залуучуудын дууг Даржаа зохиосныг өөрчилнө гэдгээ хэлсэн хэрэг ажээ.

“Дөчин найман оны өвлийн эхээр нийслэлийн хоёрдугаар сургуулийн олон цонхтой дүнзэн байшингийн танхимд залуу зохиолчдын зөвлөгөөн болов. Тэр зөвлөгөөнд офицерийн сургуулиас хожим нэртэй орчуулагч болсон Аминдаваа, “Хүний ганц” роман бичсэн Загарын Сандагаа бид гурав оролцсон юм. Санхүүгийн техникумаас Гайтав гэж урт хар нэхий дээлтэй, Иванкалан (Бэгзийн Явуухулан) гэж нэг янзгүй хавар намрын пальтотой нөхөр ирсэн. Бааст гуай залуу зохиолчдын бүтээлийн тухай илтгэл тавьж, “Төрсөн газар” гэдэг миний шүлгийг сайн жишээ болгон царгиа нарийн дуугаар уншлаа. Дараа нь үдэшлэг болж Гайтав, Явуу бид “Залуу зохиолчдын цоморлиг” гэж будгийнх нь үнэр арилаагүй шинэ номонд орсон шүлгүүдээ уншиж байлаа” хэмээн Эрдэнэ гуайн дурсамжид бас л бий сэн. Эрдэнэ, Гайтав, Явуу гурав яалт ч үгүй л бар багаасаа нөхөрлөсөн, Монголын их утга зохиоллын эрдэнийн гэрэлт чулууд байж дээ.

“Би амьдралдаа ганцхан удаа архи уусан. Харин түүнээс хойш дандаа шараа тайлсан юм” гэж Гайтав гуайн “алдартай” үг бий л дээ. Сонирхолтой нь энэ үгээ Бал даргад хэлчихсэн юм гэнэ билээ. Халамцуухан явсан Гайтавтай цэцэрлэгт Бал дарга халз таарчихжээ. Тэгээд “Нөхөр Гайтав чиний тухай янз бүрийн яриа надад ирэх болсон. Чи чинь дандаа л согтуу явдаг гэв үү” гэхэд Гайтав огтоос эмээсэн янзгүй улаан нүүр рүү нь харж байгаад “Дарга минь би амьдралдаа ганцхан удаа архи уусан. Харин түүнээс хойш дандаа шараа тайлсан. Намайг муу хэлж танд сайн хүн болж харагдах гэсэн нөхдийн ховын үгээр та хоол хийх хэрэггүй байх аа. Эр хүнд дэмий зүйл” гэчихэж л дээ. Тэгэхэд нь Бал дарга “за ойлголоо. Нөхөр минь чи шараа багахан шиг тайлж үзээрэй” гэх инээдтэй гэмээр яриа байдаг. МХЗЭ-ийн төв хорооны дарга Пүрэвжав нэг удаа дэлхийн залуучуудын их наадамд зохиолч авч явна гэхээр нь “Та Дашдооровыг аваад яваач” гэж нэг нь хэлж л дээ. Тэгтэл дарга хариуд нь “Тэр хар архичингаар чинь яах юм. Би Гайтавыг авч явна” гэснээс үүдэн зохиолчдын дунд Гайтав цагаан архичин, бусад нь хар архичин гэсэн шог яриа гарсан ч дуулддаг л юм.

Улаан хамарт зохиолч сүмбэ шиг сайхан гар хуруутай хүн байсан нь нэртэй орчуулагч Хасбаатарын Мэргэний ярианд гардаг. “Намайг төрөхөд Гайтав гуай шүлэг зориулж бичиж байсан. Манайхаар их орж гарна. Надтай шатар нүүнэ. Халамцуу байхдаа надад хожигдоно. Сүмбэн цагаан хуруутай, тэдгээр нь хойшоо их хотойдог, уран гоё гартай хүн байсан. Хожигдохоороо тэр уран гоё хуруугаараа миний гарыг ороож ирээд л баяр хүргэн, биеийн тамир мандтугай гэж хэлдэг сэн” хэмээн дурсчээ.

“Намуухан шөнө түг түмэн зулаа асааж

Нарлаг өдөр түм буман толио гялбуулж

Хөх цэнхэр тэнгэрийн дор дурайсан

Хөвч ханхар уулын ард ярайсан

Улаанбаатар хот минь хүч чадлаа хөвчлөөд

Улс Монгол орныхоо амьсгал болон тэлж байна” гээд “Улаанбаатарын вальс” эгшиглэхэд хэн хүний сэтгэл догдолж, хийморь сэргэд ирнэ. Үүнд Гайтавын үнэ цэн орном буюу. “Гайтавын шүлэг найргаас үгсийн эгшиглэн зохицол, монгол шүлгийн гүн ухаан, цэцэн мэргэн тансаг хээ хуар ямагт мэдрэгддэг. Яруу найргийнх нь увдис, урлах эрдмийг гүн эзэмшсэн хүнээс л гарах авьяас, сэтгэлийн долгис давалгаагаар цалгилдаг” гэж үгийн мастерууд нь үнэлдэг билээ л.

“Дээдсийн тавьсан газар

Дэрний нь чулуу бүлээн бий

Дэргэд нь боссон барилгын

Дээвэр төмөр халуун бий” гэж бичээд “Ухаантай сайхан ардыг удмыг таслахгүй юм шүү” гэж хэлснийг нь санахад сайхан. Ийм л омог төгөлдөр найрагч хүмүүний хорвоод ердөө тавиадхан жил наслаад буцжээ. Одоогоос найман жилийн өмнө шиг санагдана, Гайтав зохиолчийн ганц охин Адъяасүрэнтэй уулзаж аавынх нь тухай хөөрөлдөж билээ. Дээр үеийн зургийн цомгоо бариад аав ээжийнхээ олон дурсгалтай зургийг үзүүлж, хоёул оройжингоо хуучилж суусан. Аавынхаа бичгийн ширээ болоод номуудыг нь хамгаас илүү хайрладгаа хэлж, олончиг дурсамж дурдатгалыг хөврүүлсэн тэр эгэл сайхан эмэгтэй өнөөдөр бидний дунд байхгүй нь харамсалтай. Далан есөн онд зохиолчдын эвлэлийн 50 жилийн ойгоор Гайтав гуай соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэн байдаг. Түүнийхээ дараахан өнгөрчихсөн.

Түүнийг “Монгол найргийн улаан алмааз эрдэнэ” хэмээн үе үеийн найрагч нөхөд нь тодорхойлдог нь учиртай. Тэрээр шүлэг найраглалаар ч, их утга зохиолд үлдээсэн өөрийн орон зайгаараа ч, амьдарч асан он цаг, хүнийхээ зан чанар, жудаг ёсоороо ч үнэхээр л улаан алмааз эрдэнэ байж дээ.

Эрх баригчид есөн төрлийн татвар нэмлээ. Үүнийгээ “Олон улсын валютын сангийн шаардлагыг биелүүлж ингэхээс өөр аргагүйд хүрсэн” гэж тайлбарлаж байгаа. Үнэн хэрэгтээ Олон улсын валютын сангийнхан “Татвараа шууд нэм гэж бид хэлээгүй. Татварын бааз сууриа бэхжүүл. Хууль эрх зүйн орчноо сайжруул, онгорхой цоорхойг нь нөх” гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр манай эрх баригчид Олон улсын валютын сангийн өргөтгөсөн санхүүгийн хөтөлбөрт хамрагдахын тулд илүү ухаалаг арга бодож олж болох байж. Харин хамгийн бүдүүлэг, хүч түрсэн аргаар татварыг өм цөм нэмэх аргыг л эрх баригчид олсон байх нь. Угтаа 65-уулаа болж сонгуульд ялж гарч ирэхдээ мөрийн хөтөлбөртөө татвар нэмэхгүй, шинэ төрлийн татвар бий болгохгүй гэж амласан шүү. Яг үүнийхээ эсрэг үйлдэл хийлээ.

Татварын бодлого бол улс орон хаашаа явахав, ямар салбараа хөгжүүлэхэв, юун дээр илүү анхаарах вэ гэдэг ерөнхий философи юм.

Оны эхнээс хэрэгжиж эхэлж буй татварын энэ бодлого нь улс орноо хөгжүүлэхийн эсрэг, ажилгүйдлийг дэмжсэн арай дөнгүүрийг нь чагталсан бодлого боллоо. Малчин, дуучин, бөх, бөө, лам нар бол энэ татварт хамаарахгүй. Татвартай холбоотой хууль тогтоомжуудын ерөнхий агуулга нь ажил бүү хий гэсэн агуулгатай болжээ. Сургуульгүй, боловсролгүй, техникийн мэргэжил эзэмшиж болохгүй, сайн мэргэжил эзэмшиж, өөрийгөө хөгжүүлж болохгүй, сайн цалин авч болохгүй, уул уурхайн салбарт ажиллаж болохгүй, сайхан амьдрахын тулд хөдөлмөрлөж болохгүй, компани байгуулж болохгүй, хичээх шаардлагагүй, нийслэлд амьдарч болохгүй гэсэн ойлголтыг эндээс шууд өгч байна. Тэрний оронд гэртээ хүүхдээ хараад сар бүр тавин мянган төгрөг авчихаад сууж байх нөхцөл үүслээ. Нүүрэндээ галтай нүдэндээ цогтой бүтээлч, ажилсаг, хөдөлмөрч, хөгжиж дэвших эрмэлзэлтэй хүмүүсийг боомилсон ийм л татвар боллоо. Тэд хөдөлмөрлөж хичээсний үр дүнд амьдрал сайжирна гэж итгэдэг, бэлэнчлэх сэтгэлгээгүй, ухаалаг хүмүүс. Ийм хүмүүс л өндөр цалин авч, сортоотой амьдарч байгаа. “Боломжийн цалин авч байгаа хүмүүс 11 хувь болохоор нийт ард түмэн хохирохгүй, санаа зоволтгүй” ухааны юм эрх баригчид яриад байна лээ. Тэр 11 гээд байгаа хувийг басч болохгүй ээ. Монголын нэр нөлөө, ирээдүй, хөгжил дэвшил энэ 11 хувьтай шууд хамаатай. Тэд илүү хөдөлмөрлөдөг, гэвч бусдаас илүү хоол иддэггүй л байхгүй юу. Тэр хоёр хувийг тойроод ах дүү хамаатан садан, найз нөхөд нь амьдарч байдаг. Энэ хүмүүсийн үгийг сонсдог. Энэ хүмүүсийн авдаг хэдэд халдвал ард түмний хэрэглэж болох сагсанд байгаа бараа хөдөлнө. Энэ 11 хувь бол улсыг хөдөлгөж байдаг нөлөөтэй. Ийм атал 11 хувь хохирох нь та нарт падгүй гэж хэлээд сууж болох уу. Тэр хувь чинь үлдсэн хувиа чирч яваа шүү. Гэсэн атлаа амьдралаас тасарсан баячуудаас татвар авахгүй. Учир нь тэр амьдралаас тасарсан баячууд, олигархиуд өөрсдөө төрд байгаа учраас өөрсдийнхөө эрх ашгийг хөндөхгүй. Дундаж давхаргын аль сортоотой болгондоо ингэж тээг тавьчихаад Нарантуулын наймаачид, хүнсний захууд, машины ченж нараас татвар авахгүй. Эдний гар дээр асар их мөнгө эргэж байдаг. Ядаж л эд нар худалдан авагчдаа НӨАТ-ын баримт өгдөггүй шүү дээ. Дуучдаас татвар авахгүй. Нэг тоглолтоос хэдэн саяар нь олдог тэдний хэд нь татвар төлдгийн. Хэзээ ч татвар төлж байгаагүй тэд энэ татварын нэмэгдэлд огт хамрагдаагүй. Хүнд өгч сураагүй, бусдын гарын алгыг дээш харуулж үзээгүй, бусдаас авч л сурсан бөхчүүдээс татвар яагаад авахгүй байгаа юм. Жар, далан сая малаасаа малын хөлийн татвар авдаггүй. Харин ч малчдын тэтгэврийн насыг таван жилээр урагшлууллаа. Зүгээр л баялаг бүтээгчдийг, илүү хөдөлмөрлөснийг нь дарамталсан Татварын хууль боллоо. Энэний төлөө өнөөгийн эрх баригчид МАН нэг юм дуулах нь дуулна. Магад эрх баригчид нэмсэн татварынхаа хүлээсэнд боомилогдох биз. Өмнөд хөрш ядуусаа дундаж давхарга руу оруулах гэж хэдэн саяар нь амьдралыг нь өөд татах зөв бодлого явуулж эхлэв.Манайх эсрэгээр нь дундаж давхаргынхнаа ядуусын эгнээ рүү чирлээ.

Дундаж давхаргын нөлөө асар их. Тэдний цалингаас ингэж өндөр татвар авах шийдвэр нь Монголоо устгах гэсэн бодлого. Гэртээ хүүхдээ хараад суудагт мөнгө өгдөг, улсдаа ганц төгрөг хялайлгадаггүй малчдын тэтгэврийн насыг хүнд хүчир гэж наашлуулаад цөөхөн хэдэн татвар төлөгчдөө, хичээж зүтгэснийг нь татвараар дарамтлаад тэтгэврийн насыг нь уртасгаад сууж байгааг юу гэж ойлгохов. Татвар нэмэгдсэн, бензиний үнэ нэмэгдсэн. Долларын ханшийг энэ янзаараа барьж гүйцэхгүй болох нь. Эрх баригчдын явуулж байгаа бодлого нэг иймэрхүү улсынхаа эсрэг болоод байна. Нэмсэн татвар нь тендерийн цавчаа, авлигачийн халаасанд орохгүй гэж хэн батлах юм. Иргэдээсээ ингэж дээрэм хийдэг үүнийгээ ихэнхэд нь нөлөөлөхгүй, хэвлэлийнхэн буруу яриад байна гэж дүйвүүлдэг. Уг нь НӨАТ-ын буцаан олголт зэргийг өмнөх парламент санаачилж, тэр хэрээр татварын орлого урьд хожид байгаагүй өсөлттэй гарсан. Тэгвэл байгууллагууд, хувь хүмүүс татвараас болж орлогоо нууж эхэлнэ. “Хэт илүү татвар хураах нь хуулиар халхавчлан хулгай хийнэ” гэсэн үг гэж АНУ-ын гуч дахь Ерөнхийлөгч хэлсэн байдаг.

Сайн хөдөлмөрлөж хичээснийх нь үр дүнд иргэдээ татвараар торгодог төр засаг гэж байж болох уу. Зүгээр л юу ч хийлгүй хэвтэж байсан нь дээр гэсэн бодлоготой төр байж болох уу. Хөгжингүй орны татварыг жишээ татан ярьж байгаа бол манайх хөгжиж байгаа орон. Тэд манайх шиг байхдаа биш өнөөгийн түвшинд хүрсэн хойноо шатлалтай татварын системийг сонгосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өндөр болсны дараа шатлалтай систем рүүгээ орсон байдаг.