Month: December 2017

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-УИХ-аар Банкны тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа. Уг хуулийн төсөлд Төвбанкны ерөнхийлөгч хариуцлага хүлээхгүй, хариуцлагаас бултсан заалтуудыг оруулсан байна гэсэн. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

– Өнөөдөр бид Төвбанкны тухай, Банкны тухай, Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулиудыг хэлэлцэж байна. Монголын санхүүгийн зах зээлийг эрүүлжүүлэхэд дутагдаад буй эрх зүйн орчныг нөхөх зайлшгүй шаардлага бий. Гэхдээ өнөөдрийн эдийн засгийн хөгжилд тус дэм болохуйц, санхүүгийн зах зээл нь ямар нэгэн доголдолгүй ажиллах нөхцөлөөр хангах ёстой. Түүнээс биш хэн ажиллах вэ, зохион байгуулалтын хувьд ямар байх вэ зэрэг захиргааны шинжтэй асуудал тулгамдсан зүйл биш. Гэхдээ энэ гурван хуулийг багцаар нь хэлэлцээд явах нь зүйтэй. Хадгаламжийн болон зээлийн хүүг бууруулах ёстой, бууруулах ёсгүй гэдэгт гишүүдийн зүгээс янз бүрийн санал гарч байгаа. Нэгдүгээрт, Монголд яагаад банкны хүү өндөр байдаг юм бэ гэдэгт бид эрүүл, зөв хариултаа олж чадах ёстой. Хоёрдугаарт, манай эдийн засаг уул уурхайгаас хараат гэдгийг бид мэднэ. Тэгвэл хөгжсөн бусад орны эдийн засгаас юугаараа ялгаатай юм бэ гэдгийг судалж үзэх шаардлагатай. Ганц тулгуурт эдийн засагтай манай орны эмзэг цэг нь валютын ханшийн савалгаа. Валют дутагдсан үед Монгол Улс мөнгөгүй болдог нь хүнд байдалд оруулдаг. Үүнийг бид 2012-2016 онд амссан. Валютын нөөц нэмэгдээд ирэхээр түүний эсрэг гаргах төгрөгийн эрэлт нэмэгдээд эхэлдэг. Үүнийг дагаад эдийн засаг тэлдэг. Тэлсэн эдийн засаг ганц тулгуурт уул уурхайгаас шалтгаалан уналтад ороход нөхөн орлуулах санхүүгийн эх үүсвэр байхгүй байгаа нь манай эдийн засгийг үргэлж савлуулдаг.

Энэ эрсдэл өндөр байгаа учраас валютаас хамааралтай Монголын эдийн засгийн, санхүүгийн, хүүгийн асуудлыг зохицуулахад хүндрэл учруулж байгаа гэдгийг хаа хаанаа ойлгох хэрэгтэй. Бид ганц тулгуурт эдийн засгаас гарахын тулд олон төрлийн аргыг хэрэглэх гэж оролдож байна. Тухайлбал, нүүрс боловсруулах үйлдвэр, зэс хайлуулах үйлдвэр, бензин, шатахуунаас хараат бус байхын тулд нефть боловсруулах үйлдвэрээ байгуулъя, экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийг бий болгоё гээд.

-Төвбанк арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож болно гэдэг заалт нэлээд маргаан дагуулж байна. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Төвбанк бол төр эдийн засаг хоёрын зуучлагч. Зээлийн хүүг бууруулах эрхтэй Төвбанк зарим оронд байна. Гэхдээ тун цөөхөн. Бид зээлийн хүүг бууруулснаар алсдаа ямар нөхцөл байдалд хүрэх вэ гэдгээ тооцох ёстой болохоос зээлийн хүү бууруулах нь ард түмэнд гоё сонсогдож байна гээд шийдэж болохгүй. Тэр дундаа захиргааны аргаар зээлийн хүүг бууруулж болохгүй. Хэрэв бид зээлийн хүүг автоматаар бууруулбал арилжааны банкууд зээл өгөх шалгуураа хатуу болгоно. Ингэхээр зээл авах аж ахуйн нэгжүүдийн тоо огцом буурна. Мөн хувь хүн зээл авах сонирхол өндөр болно. Тэд үйлдвэрлэлийн биш хэрэглээний зээл авна. Өнөөдөр өндөр хүүтэй байгаа ч бид хэрэглээний зээлээ дийлэхгүй байна. Алсдаа иргэдийн нуруун дээр хуримтлагдсан зээлийн өрийн дааж давшгүй дарамтад орно. Үүнийг хүсээд байгаа юм уу. Улам л ядуурна. Бүр өртэй ядуурна. Энэ зөв юм уу?

Өөрсдөө үйлдвэрлэдэггүй орон импортыг өдөөдөг юм. Импортын бараа Монголд валютын эрэлтийг өндөр болгодог. Өнөөдөр таны нэг төгрөгөөр худалдаж авсан зүйл маргааш хоёр төгрөгийн үнэтэй болно. Таны найман хувийн хүүтэй авсан зүйл 16 хувийн хүүтэй болдог. Үүнийг яаж төлөх юм. Бид бодлоготой байхаас биш хүний хөнгөн итгэл дээр тоглож болохгүй.Харин бид хадгаламжийн хүү өндөр байгааг Төвбанкны бодлогын хүүтэй яаж зөв уях вэ. Төвбанк бодлогын хүүгийн зохицуулалтаар эдийн засаг, арилжааны банкуудыг хянах болохоос хүү тогтоож хянаж болохгүй. Төвбанк ямар ч үед бодлогын хүүгийн хэмжээг хуримтлагдсан алт валютын нөөцийн хэмжээгээр л тогтооно.

-Гэхдээ гоё сонсогдоно гээд эдийн засагтаа аюул дагуулахуйц зүйлийг хийж болох уу. Манайхан ч ард түмэнд таалагдсан зүйл хийхгүй бол сошиалаар балбаад сүйд болж байна гэх болсон…

-Өнөөдөр гоё сонсогдож буй зүйл бүхэн рүү ханарах уу эсвэл эдийн засгийн нөхцөл байдлаа бодитоор дүгнэх үү гэдэг хоёр асуудлын ирмэг дээр ирчихсэн. Тиймээс банкны тухай хуулиуд нэгдсэн бодлоготойгоор энэ зүйл рүү чиглээсэй гэж бодож байна.Энгийн зүйлсээ эргэн харах ёстой. 2008-2012 онд эдийн засгийн 17 хувийн өсөлтийг бий болгожээ гээд хөнгөн улс төр хийж байна. Гэхдээ 17 хувийн өсөлт юунд байсан бэ. Яагаад 17 хувийн өсөлт 1.1 хувь болтлоо буурчихав гэдгийг улс төргүйгээр дүгнэх ёстой. Эдийн засаг огцом өссөн ганц шалтгаан нь Оюу толгойн гэрээ хийгдэж дөрвөн тэрбум ам.доллар орж ирсэн. Орж ирсэн энэ хөрөнгө оруулалтаас бид хэрэглээний эдийн засгийг дэмжсэн нь алдаа байсан.

-Энэ гэхдээ Оюу толгойн алдаа биш биз дээ. Бидний л зохион байгуулалтын асуудал юм биш үү?

-Оюу толгой манай эдийн засгийг өсгөж, тэлсэн ч гэсэн Монголын хөгжилд садаа болсон. Би тэгж харж байгаа. Түүх ярья. Эрдэнэт үйлдвэрийг байгуулахад Монгол Улс, ОХУ хоёр талаас 50:50 хувийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Асар том бүтээн байгуулалт хийсэн шүү дээ. Эрдэнэт үйлдвэрт анхны хөрөнгө оруулалт хийхдээ ОХУ манай талын хөрөнгө оруулалтыг тооцохдоо хүү тооцоогүй юм. Баяжуулсан баяжмалаасаа эргээд төлнө гэсэн зарчмаар явсан, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, зарим татварыг хөнгөлсөн боловч гол орлогын ашгийн албан татвараа аваад явсан. Энэ нь Монголын эдийн засагт асар том түлхэц болсон. Маш зөв төсөл байсан.

-Оюу толгойтой л уях гээд байна уу, та?

-Харин тийм. Оюу толгойгоос юугаараа ялгаатай юм. Оюу толгой дээр гадны хөрөнгө оруулалт нь 66 хувь, Монголын тал 34 хувь байгаа. Яагаад бид үүн дээр алдаа гаргасан бэ гэдэг асуудал зайлшгүй үүсдэг. Яагаад бид олон улсын энэ том гэрээг хариуцлагагүй хийсэн бэ гэдэг асуудал заавал үүсдэг. Өнөөдөр бид 34 хувийн хөрөнгө оруулалтыг 11 хувийн хүүтэй зээлээр авч байна. Бод доо.

11 хувийн хүүтэй зээл чинь эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгээр тодорхой хугацааны цикль дээр буцаагаад үүссэн өр нь 34 хувийн хөрөнгө оруулалт дээр нэмэгдээд өр нэмэгдэх анхны шалтгаан болж байгаа юм. Яахаараа өөрсдийн баялгаа бусадтай хамтарч ашиглахдаа хүүтэй зээл авах ёстой юм бэ гэдэг асуулт өнөөдрийг хүртэл маргааны нэг сэдэв болон үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, ингэж хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр хүүтэй зээл авсан Монголын тал өөрийн газар доорх баялгаа гадагш гаргахдаа яагаад 7-8 төрлийн татварын хөнгөлөлт давхар үзүүлдэг юм бэ. Үүнд Монголын хууль үйлчлэх ёстой. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахад Монголын хууль тогтоомжийг мөрдөх чиглэл УИХ-аас өгсөн байдаг. Яагаад Монгол Улсын хуулийг ийм хөнгөлөлт эдлүүлэхийн тулд өөрчлөв гэдэг нь өнөөдрийг хүртэл маргаан дагуулж байна.

Гуравдугаарт, яагаад гадагшаа гарсан баяжмалын мөнгийг Монголд орж ирэхгүй нөхцөлөөр хийсэн юм бэ. Энэ том эдийн засаг хөдлөх эхлэл дээр бид өр тавьж хүүтэй зээл авчихаад буцаад хүүгийн төлбөр төлөөд, 7-8 төрлийн татвараа хөнгөлчихөөд дээр нь нэмээд бүх бараа бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг оруулж ирэхгүй байх ямар нөхцөл үүссэн юм бэ. Энэ том эдийн засгийн эргэлт дээр Монголоос гарсан бараа Монголд буцаад мөнгө болон орж ирэхгүй болохоор эдийн засгийн өсөлтийн үед валютын хомсдолд орох байсныг яагаад тооцоогүй юм бэ гэдэг нь өнөөдрийг хүртэл маргаантай байгаа сэдэв. Тийм учраас Монголын эдийн засаг нэг талаасаа өссөн ч нөгөө талдаа Монголын хөгжлийг чөдөрлөчихсөн юм биш үү гэдгийг бид эргэж заавал ухаарах ёстой. Өнөөдрийн тулгамдаж буй сэдэв энэ. Энэ бүхнийг харахад асуудлыг гурван мөчлөгөөр авч үзэх шаардлагатай байгаа юм.

-За, ямар гурван мөчлөг билээ?

-Нэгдүгээрт, Ардчилсан нам Чингис, Самурай бондоос эхлээд бүгдийг нь идэж уусан мэтээр улс төржиж, домог зохиосон. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт татрангуут хэрэглээний эдийн засаг тэлээд, бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч бүүм болж эхэлсэн. Гэтэл нүүрсний үнэ навс унаж, Оюу толгойн эхний шат нь зогсч, далд уурхайн хүлээлт үүссэн. Энэ үед манай эдийн засагт 6.5 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалт дутагдсан. 2012-2014 онуудад мөнгөний нийлүүлэлт 7.6 их наядаас 10.6 их наяд болж 12 хувиар нэмэгдсэн. Бид яах ёстой байсан юм. Бидэнд мөнгө байхгүй валютын ханш эрс өсч, ажлын байр байхгүй болж, бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадах байсан.

Хэрэв Оюу толгой байхгүй байсан бол тэнд ажиллаж буй хүмүүсийн ажлын байр түүнийг дагасан жижиг бизнесүүд бүгд байхгүй байх байсан л даа. Таван толгой хөдлөөгүй байсан бол 20 ам.доллараар нүүрсээ өгч байсан үед валютын экспортын мөнгө орж ирэхээс биш өөр мөнгөгүй болчихсон байсан. Өөр яах байх юм. Тиймээс бид Чингис, Самурай бондыг энэнээс эхлээд босгох үүрэг хүлээсэн. Энэ төрийн бодлого байсан юм шүү.

-Гэхдээ Чингис, Самурай бондыг Ардчилсан намынхан өөрсдийн компаниудад өгч, идэж ууж дууссан гэж яриад байдаг шүү дээ, эрх баригчид. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг онцлон ярьж байгаа. Хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн Төвбанкны ерөнхийлөгч асан Н.Золжаргалыг баривчилсан байх жишээтэй?

-6.5 тэрбум ам.долларын дутагдалд орсон Монголын эдийн засагт Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээгүй байсан бол бид ямар үнэтэй талх, мах идэх байсан, ямар үнэтэй шатахуун хэрэглэх байснаа төсөөлж байгаа юм уу. Бид төсөөлөх ёстой. Энэ Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн нөлөөгөөр хэчнээн хүндрэлийг давсан билээ. Монголын ард түмэн биеэрээ амсаад гарсан. Талх, гурил, шатахууны үнэ нэмэгдээгүй. Харин тэлсэн эдийн засаг агших зүйлээс бид гарч байна шүү гэдгийг ойлгуулж чадаагүй нь бидний алдаа. Мөнгөгүй орчинд мөнгө босгож ажиллаж байгаа шүү гэдгээ ард түмэнд ойлгуулж өгч чадаагүй нь өнөөдрийн нөхцөл байдлыг бий болгосон. Тиймээс үүнийг би заавал сануулж хэлэх ёстой. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөр бензин шатахуунаас эхлээд бүгдийнх нь үнийг барьсан. Бодит байдал, давж туулсан бидний зам. Үүний эргэн төлөлт нь 98 хувь. Маш сайн төлөлт. Үүнийг тухайн үеийн бүх аж ахуйн нэгжүүд нуруундаа үүрч гарсан. Өнөөдөр ямар ч аж ахуйн нэгж буруу байсан гэж ярихгүй. Ард түмэн 800 төгрөгийн үнэтэй байсан талх 3000 төгрөг болчихлоо гэж бухимдахгүй байгаа биз дээ. 1100 төгрөгийн үнэтэй байсан бензин 3000 давчихлаа гэж уурлахгүй байгаа биз. Яагаад байхгүй байсан гэдгийг асуултыг өнөөдөр хэн асууж байгаа юм бэ. Тэгэхээр ажиллах л хэрэгтэй. Тэр үеийн Ардчилсан намын Засгийн газар Монголбанктай энэ хөтөлбөрийг хамтарч хэрэгжүүлсэн бодлогын шийдэл байсан юм.

-Гэхдээ өнөөдөр Н.Золжаргал гэдэг хүн баривчлагдсан. Энэ хүнээс өөр хэн ч байсан үүнийг хийх байсан гэсэн үг үү?

-Асуудал нь хүндээ биш, Төвбанкны ерөнхийлөгчдөө биш. Хэрэв Н.Золжаргал руу, Н.Алтанхуяг руу, хувь хүн руу чиглэж байгаа бол улс төржилт. Асуудал нь Төвбанк Монголын төр хоёрын эдийн засгаа амьд авч гарахын тулд авч хэрэгжүүлсэн бодлогын хөтөлбөр. Энэ үед хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэхийг хэн нэгэн Ерөнхий сайд, Төвбанкны ерөнхийлөгч дураараа хийчихсэн юм биш. 2012-2016 онд төр барьж байсан 76 гишүүн шийдвэр гаргаж хийснээс биш дуртай нэг нь гүйж очиж мөнгө зээлээд хийчихсэн юм биш.

Монгол төр залгамж чанараа хадгалах ёстой. 2012-2016 онд Монголын төр өөрийнхөө бодлогыг явуулсан. Монголын төр тэлсэн эдийн засгийг яаж зөв авч явуулах вэ гээд тэр том харанхуй ангал руу унагаахгүйн тулд хийсэн юм. Тэгвэл 2016-2020 он хүртэл МАН-ын Засгийн газар ямар бодлого барьж явах юм бэ. Яагаад өмнөх төрийнхөө уламжлалт бодлогыг үгүйсгээд нөгөө хэдийгээ гэмт хэрэгтэн мэт харах болов? Энэ нь эдийн засагт хийсэн дүгнэлтийн гаргалгаа юу эсвэл улс төрийн ашиг хонжоо хийх гэсэн популизм уу. Үүнийг ялгаж салгах ёстой. Одоо үүнийг бүгдээс нь асуух цаг болсон. Яахав ээ, Чингис, Самурай бондын 4.9 их наяд төгрөгийг дэд бүтэц, уул уурхай, барилгын салбарт оруулсан. Энэ өгөөжөө өгсөн. Монголын ард түмэн дээр хэлсэн тэр том хохирлуудыг анзааралгүй давж гарсны үр дүн юм. Үүнийг ойлгох хэрэгтэй.

Жил гаруйн хугацаанд шинэ Засгийн газрын өр таван их наяд төгрөгт хүрлээ. Үүнийгээ яагаад ярихгүй байгаа юм. Тэд энэ өрийг авахдаа төрийн мөнгөний бодлогыг төсвийн бодлого руу оруулсан. Энэ нь төсвийн алдагдлыг нэмсэн. Төвбанк төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж болохгүй гэдэг шийдвэрийг тэд гаргасан. Энэ зөв юм уу.

-Харин танаас л асуумаар байна…

-Буруу. Ардчилсан намын үед 2.9 их наяд төгрөг гаргаж ипотекийн зээлээр 80 мянган өрхийг орон сууцтай болсон. 80 мянган орон сууцыг гуравхан жилд барьдаг ийм улс орон байгаагүй юм. Харин бид байлгасан юм. Гэхдээ бид “Эдийн засаг уначихлаа. Мөнгө байхгүй болчихлоо” гэж гоншигнож байгаагүй юм. Үүгээр олон залуу гэр бүл орон байртай болсон. Байрны зээлээ төлөхийн тулд залуус ажилтай, бүтээгч байх эрмэлзлийг өдөөж өгсөн юм. 80 мянган орон сууц, Амгалангийн дулааны станц өнөөдрийн Улаанбаатарын утаа нэмэгдэх эрсдлийг бууруулах эхлэл байсан. Э.Бат-Үүлийн хэрэгжүүлсэн хотын дахин төлөвлөлт үр дүнгээ өгч эхэлж байсан юм шүү дээ. Одоо бүгд зогссон. Биднийг муу гэж хэлж болно. Гүтгэж, доромжилж болно.. Бидний хэрэгжүүлсэн “Сайн” хөтөлбөр, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг зогсоогоод оронд нь өр зээл авчихаад энэ хүмүүс юу эхлүүлэв. Юу хийв.

-Хариултыг нэхсэн нэхээгүй мөнгөгүй гэдэг ганц үг л хэлдэг л дээ?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт орлоо гээд зээл авчихсан. Тэдний дэмжлэгээр өчнөөн зээл авлаа. Төсвийн бодлогоо явуулж эхэллээ. Чингис бонд, Хөгжлийн банк, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг төсөв рүүгээ хийгээд 2.4 их наядын алдагдалтай төсөв баталсан. Ипотекийн зээл одоо зогссон. Ипотекийн зээлийг Төвбанкны мөнгөний бодлогоос хассан. Уг нь Төвбанкны мөнгөний бодлогоор ипотекийн зээл хэрэгжих нь маш зөв байсан. Учир нь Төвбанк дөрвөн хувийн хүүтэй гаргаад арилжааны банкууд дөрвөн хувийн маржин нэмээд найман хувийн зээлийн бодлогыг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм.Гэтэл төсөв рүү аваад хийчихсэн. Төсөв үнэт цаас гаргана. Төсвөөс ипотекийн зээл олгоно гээд боддоо. Хэдэн хувьтай олгогдох вэ.

-Эдийн засаг ийм амаргүй нөхцөлд тун хэцүү байх л даа…

-Чингис бондоор бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэлийн зээл авсан аж ахуйн нэгжүүдийн авсан зээлийг буцаагаад төсөв рүү оруулсан. Төсвийн хүү 10 гараад явчихна шүү дээ. Ингэж болох юм уу. Эдийн засаг гэдэг бол аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжин бага хүүтэй зээл эрсдэлгүй гаргаж том бүтээн байгуулалтыг хийхийг зорих юм байгаа биз дээ. Түүнээс биш 76 гишүүн эдийн засгийг босгохгүй. Харин бодлогоо зөв гаргах ёстой. Өнөөдөр харин бүх бодлого зогссон.

-МАН-ынхны нам доторх албан тушаалын төлөөх тэмцэл нь төрийн бодлогоос чухал болчихсон юм шиг харагдаж байгаа…

-Монголын төр бодлогогүй болж байгааг анзаарах хэрэгтэй. Алсын хараатай бодлого юу байна вэ. Монголчууд бие биенээ янз бүрээр хэлдэг, намаараа талцдаг зүйл рүү яваад байх юм бол Монголын ирээдүй хаана өндийх юм бэ. Бидний үр хүүхэд ямар нийгэмд амьдрах юм бэ. Нийгэмд сайхан гэж сонсогдсон бүх зүйлээр улс төр хийдэг, бие биенийхээ алдаан дээр популизм хийдэг энэ балиар зүйлээ дуусгах хэрэгтэй. Одоо бүр хөгийн харагдаж эхэллээ. Зүгээр л бие бие рүүгээ дайрсан, давж гарах гэсэн оролдлого бүр нь нийгэмд сенсаци болон очдог. Харин бодлого тээр хол үлдчихсэн. Хэн ч тоохгүй. Хэрэлдсэн өдрийн тоогоор чинь хүмүүсийн амьдрал доройтож байна.

Төр барихухаандутаж байна

-Уг нь би танаас л асуугаад байгаа ухаантай. Та харин зөрүүлээд асуух юм. Ер нь энэ улсад нууц гэж байх ёсгүй мэт байх болсон санагддаг. Харин та?

-Бүх зүйлээ ил дэлгэж тавьчихаад хэрэлдээд сууж байдаг улс манайхаас өөр дэлхийд байдаг юм уу. Би лав дуулаагүй. Үнэндээ бид арчаагүй харагдаж байна. Заримдаа би энэ олон жил улс төрд байсан хүмүүсийг ийм хов живийн зүйлээр хошуу холбон сууж байгааг хараад гайхах юм. Төр барих ухаан дутагдаж байна уу даа гэж. Эцсийн дүнд бодлого боловсруулаад түүндээ хүрэхийн төлөө нэгдмэл санаа бодолтой байж чаддаггүй. Төр барих ухаан байхгүй болсны шинж. Би Их хурлын гишүүн болохдоо хэрүүл хийе гэж орж ирээгүй. Намуудын талцлыг хар. Энэ бидний туулах ёстой зам биш. 2018 он бидэнд их ойлголцлын жил байгаасай гэж бодож байна. Ард түмэнд таалагдах гэж явах биш ард түмнийг өөд нь татаж босгох юмсан.

-Энэ нийгмийн тогтолцоо өөрөө хэн нэгнийг харлуулах, яллах чигт эргэчихээд байгаа юм биш үү. Уг нь чиглүүлэгч луужин нь та нар шүү дээ?

-Ардчилал бидний 27 жил сонгон явж ирсэн энэ зам мөн. Энэ ардчилал замбараагүй зүйл рүү явуулах гэсэн оролдлогууд яваад эхлэнгүүт татолитар дэглэмийг хүсдэг боллоо. Бүхнийг нийгэмчилье, сахилга дэг журманд оруулъя гээд эдийн засгийн тухай ойлголт, хүний өмчийн тухай ойлголт алслагдаж байгаа биз. Өнөөдөр бүтээн байгуулалт, ажлын байр нэмэгдүүлэх, хувийн өмч хохироож байгааг ярьдаг хүнгүй боллоо. Зүгээр л хов живээр хооллож байна. Ойлголцлыг бий болгохгүй,тэр дундаа улс төрд байгаа хүмүүс ойлгохгүй юм бол ард түмэн ойлгохгүй шүү дээ. Ард түмэн ядуу байгаа бол улс төрчдийн арчаагүй үйлдэл, буруу бодлогын үр дүн.

-Сүүлийн үед та нэлээд бухимдалтай байна уу гэж харагдах болсон. Чуулганы хуралдаан дээр “Энэ парламентыг тараах албан бланк дээр гарын үсэг зуруулна” гэж байсан даа…

-Намрын чуулган эхэлснээс хойш бид ямар асуудал шийдэв. Засгийн газрын халаа сэлгээг л баахан ярилаа. Засгийн газар хүн ярьсаар хоёр жил дууслаа. Өөр бид юу хийсэн юм бэ. Энэ төр юу хийв. Ямар хууль санаачилав. Ямар ч хууль гарсангүй. Ард түмний амьдралыг дээшлүүлэх ямар бодлого гаргасан юм бэ. Энэ мэтчилэн ямар ч үр дүнгүй хувь хүний хэрүүл рүү гүйж ордог, хүн шүүгээд сууж байдаг ийм парламент хэрэгтэй юм уу. Хоёр дахь хэрүүл рүүгээ гүйгээд орчихлоо. Гурав дахь хэрүүл нь юу юм бүү мэд.

-Төрийн албаны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар болсон. Уг хуулийн хүрээнд ИТХ-ын төлөөлөгчдийн гуравны нэг нь төрийн албанд ажиллаж болохоор орж ирж байгаа юм билээ. Нэг үгээр хэлбэл чадварлаг мэргэжилтэй хүмүүс нь ажлаа хийгээд ИТХ-д сонгогдох боломжгүй болж байгааг нээж өгсөн гэх юм. Танай бүлгийн зүгээс 60 гаруй хүнд зориулсан хууль болж байна гээд байгаа?

-Үнэн. Өнөөдөр аймаг, нийслэлийн хэмжээнд 60 хүн хууль зөрчин үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байна. Нэг өнцгөөс нь харвал хууль зөрчиж байгаа 60 хүнийг албан ёсоор хуульчлахын тулд оруулж ирж байгаа юм. Хууль зөрчсөн үйлдлээ тэд хэзээ ч буруу гэхгүй байгаа. Хууль зөрчиж болохгүй гэчихээд асар том хуулийн зөрчлөөр энэ явж байна л даа. Сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэгийн захирлууд үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байгаа нь үнэн. Хэрэв ИТХ-ын төлөөлөгчдийн гуравны нэг нь Төрийн захиргааны албан хаагч нар байна гэвэл Монгол Улсын хэмжээнд 2400 хүнд зориулж энэ хуулийг өөрчлөх гэж байна. Төрийн албан хаагч улс төрөөс ангид байна гэдэг концепци бүрэн алдагдаж байна л даа. Төрийн албыг улс төрөөр хөндөж болохгүй гэж байгаа нь зөв. Өнөөдрийн Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний нэгжийн удирдлагын тухай хууль ч гэсэн ийм л дээ. Шинээр өргөн баригдсан хуулинд “Улс төрийн албан тушаалтнаас бусад төрийн албан хаагч нар улс төрийн аль нэг намд харьяалагдахгүй, үйлчлэхгүй, сурталчилгаанд явахгүй байх ёстой” гэдэг заалт маш зөв. Яг үүнийг хэлэлцэж байхад эсрэгээр нь хууль оруулж ирж байгаа байхгүй юу. ИТХ гэдэг бол сонгуулиар байгуулагддаг, улс төрийн намуудын өрсөлдөөнөөр бий болдог иргэдийн төлөөллийн байгууллага. Харин төрийн алба гэдэг бол улс төрөөс хараат бус ангид байх ёстой байгууллага. Яагаад өнөөдөр хэлэлцэж буй хуулиасаа 180 градус эсрэг зүйл хийгээд байгаа юм. Намынхаа нөхдөд ажлын байр бий болгох гэсэн явцуу санаархал. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийнхэн хамгийн сайн ажилладаг хүнээ дотроосоо ярьж байгаад даргаараа сонго л доо. Энэ ИТХ-д ямар хамаатай юм. Харин ИТХ-д нэр дэвших эрх нь бүх хүнд нээлттэй. Сургуулийн захирал хийхийг хүсэхгүй байгаа бол түүнээсээ татгалзаад ИТХ-ын төлөөлөгч болоод суу л даа. ИТХ-д сууж байгаа хүмүүсийг ажлын байраар хангах үүргийг төр хуулиар ингэж хийж болохгүй. Зарчим зөрчигдөөд байгаа учраас үүнийг болохгүй гээд байгаа юм. Сөрөг хүчний ярьсан болгон буруу байж, үнэмлэхүй олонх бүх зүйлийг хүчээр хийхдээ өөрсдөдөө таарсан хууль баталж болохгүй. МАН-ынхан ийм алдаа гаргаж байгаа. 2012-2016 онд эдийн засаг хүндэрчихлээ гээд өрийн босгыг 50 хувь болгохгүй бол болохгүй байна гэхэд “Монголд өр нэмэх шаардлагагүй. Болохгүй” гэж байсан. Үүнээс өөр эдийн засгийн илүү боломж байхгүй байсан учраас энэ бүтээн байгуулалтуудыг Чингис бонд,Төвбанкны мөнгөний бодлогоор хийсэн. Өөр гарц байгаагүй. Өөрсдөө 2016 онд засгийн эрхийг авангуутаа дөрвөн жил гацаасан хуулиа өөрсдөдөө зохицуулан өөрчилсөн. Тэд өрийн босгыг юун 50 хувь 100 хувь болгон өөрчилсөн шүү дээ. Гэтэл 50 хувь болгоно гэхэд ямар их улс төр хийж гацаасан билээ. Энэ нь Монголын эдийн засгийг гурван жил чөдөрлөсөн байхгүй юу. Юу үнэн тэр үнэн. Төсвийн алдагдал -2.4 их наяд шүү. Дахиад та нар 2.4 их наядаар өр тавина гэсэн үг. Дахиад гурван жил 2.4 их наядаар явна гэвэл 10 их наядын өр нэмж төлөгдөх нь зөв юм уу. Үүнээс хариулт нэхэх ёстой.

-ИТХ-д нэр дэвшигчид сонгуулийн жилийн нэгдүгээр сард ажлаа өгч байгаад нэр дэвшдэг байсан. Нэмэлт, өөрчлөлтөөр үүнийг болиулж байгаа юу?

-Энэ хуулиар болиулах гэж байна. Суманд боловсон хүчин байхгүй учраас ИТХ чадавхгүй байна гэж эсрэгээр нь яриад байгаа. Тийм юм байхгүй ээ. ИТХ жилд хоёр гурван удаа хуралддаг. Дээрээс өгсөн төсөв, аймаг, улсын бодлогын хүрээнд асуудлаа хэлэлцэн шийддэг. Засаг даргын томилгоон дээр хуралддаг. Томилохын тулд улс төржиж талцдаг. Энэ нь сум орон нутгийн амьдралыг тогтворгүй болгодог. Улс төрийн талцлыг асар ихээр өдөөдөг. Энэ буруу. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр бид уг заалтыг заавал анхаарч үзэх ёстой. Орон нутагт намаар талцдаг байдлыг болиулах хэрэгтэй. Засаг даргыг иргэд сонгодог эсвэл дээрээс томилдог байх ёстой. Суманд 20-30 хүний бүрэлдэхүүнтэй хурал байх шаардлагатай юм уу. Үүнийг эргэж харах шаардлагатай. Төсвөө хэрхэн зарцуулах эрхийг Засаг даргад бүрэн өгөх нь зөв. Хэн нэгэн ачаа үүрээд хариуцлагаа хүлээгээд явах ёстой байтал 30 амбицтай нөхөрт Засаг дарга нь барьцаалагддаг байж болохгүй. Энэ нь орон нутгийг хүчгүйдүүлж байгаа юм. Бид алсын хараатайгаар шийдвэр гаргахаас биш өнөөдрийн богино зайн улс төрөө бодож шийдвэр гаргаж болохгүй.

-Сүүлийн үед утааны тал дээр яндангаас татвар авах асуудлыг хөндөж байсан. Английн жишиг үү?

-Утааг бууруулах талаар бид 10 гаруй жил ярилаа. Агаарын бохирдлыг бууруулах Засгийн газрын мэдээллийг сонсож байхдаа би “Яндангаас татвар ав” гэсэн. Эхлээд Улаанбаатар хотын төв бүст байгаа өрхүүдийн янданг таван жилийн хугацаанд хориглох хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хэрэгтэй. Төрийн зүгээс хориглож, хязгаарласан бүсүүдэд нэн тэргүүнд дэд бүтцийг бий болгох ёстой. Бодлогоор хий. Бид их сонин шүү дээ. Утаа гамшиг боллоо гэж хамгийн их ярьдаг. Гамшгийн эсрэг ямар арга хэмжээ авдаг вэ гэхээр шууд л шийдвэртэй арга хэмжээ авдаг болохоос түүхий нүүрс хот руу оруулахаа болъё, утаа гаргадаггүй зуух тавья гэсэн үлгэр зохиож болохгүй. Үүнийгээ л больчих. Энэ асуудлын шийдэл биш. Ерөнхий сайд нь маскаа сайн зүү гэж байх жишээтэй. Англид Цэвэр агаарын тухай хууль гэж бий. Энэ хуулинд “Яндангаараа хар утаа гаргаж буй этгээд нь гэмт хэрэгтэн мөн” гэж туйлын үнэн тодорхойлсон байдаг. Энд хүний эрхийн тухай асуудал биш нийтлэг эрх ашгийн асуудал хөндөгдөх учиртай.

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Батболдтой ярилцлаа.

-Хуучин оноо үдэж, шинэ оноо угтах он цагийн заагт тантай хийж хэрэгжүүлсэн, хийж хэрэгжүүлэх гэж байгаа ажлын тань талаар ярилцах гэж байна. Бараг хагас зуун жилийн насжилттай Төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудлаар ярилцлагаа эхлүүлэх нь зөв байх. Засгийн газраас ирэх оны хавар гэхэд бүтээн байгуулалтын ажлыг нь эхлүүлэх шийдвэрийг гаргасан шүү дээ?

-Улаанбаатар хотын Төв цэвэрлэх байгууламжийг үндсэндээ 70 жилийн насжилттай гэж хэлж болно. Тиймээс өнөөгийн 1.3 сая гаруй хүн амтай том хотоос гарч буй бохир усыг цэвэрлэх хүчин чадал нь аль хэдийнэ дууссан. Энэ нь иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх болон байгаль орчны олон хууль, тогтоомжийг зөрчиж байгаа юм. Нэг жилийн өмнө ажлаа хүлээж авч байх үед концессын гэрээ байгуулна гэж яригдаж байсан. Нийслэлд биш Барилга хот байгуулалтын яам, Үндэсний хөгжлийн газарт концессын гэрээг дүгнэнэ гэж байсан. Харамсалтай нь, үүнд огт ахиц гараагүй. Концессын гэрээг дүгнэх явцад бохир усны үнэ төлбөрийн асуудал нэлээн хөндөгдсөн учраас гэрээ цуцлагдсан. Харин одоо тус гэрээг шинэчлэх зорилгоор шинэ Засгийн газар нэлээн ач холбогдол өгч, шинэ Цэвэрлэх байгууламж барих санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэлээ. Энэ ажлыг маш хурдтай хийж чадвал 2019 он гэхэд шинэ Цэвэрлэх байгууламжтай болох бололцоотой юм. Үүнд хоёр асуудал бий. Лагийг яаж арилгах вэ. Төв цэвэрлэх байгууламжаасаа үнэр нь гардаггүй. Харин хажууд нь 60, 70 жилийн турш хуримтлагдсан лагаас тэр үнэр гарч байгаа юм.

Тэгэхээр 600 мянган тонн лагийг цэвэрлэх асуудлыг хот өөрийнхөө боломж бололцооны дагуу гадны хөрөнгө оруулагчидтай холбогдон шийдвэрлэх арга замыг ярилцаж байна. ХБНГУ-ын Элчин сайдтай өнгөрсөн долоо хоногт уулзсан. Уулзалтаар Унгар, Германы хамтарсан компани лагийг цэвэрлээд, боловсруулах технологийг бидэнд танилцуулсан. Ингэснээр Төв цэвэрлэх байгууламжийн үнэрээс салах боломжтой юм. Шинэ цэвэрлэх байгууламжийг барих явцдаа лагийг цэвэрлэж, боловсруулж асуудлыг давхар хийж явна.

Ашиглалтад орох хүртэлх хугацаанд хуучин цэвэрлэх байгууламжийн засварын асуудлыг хамт шийдээд явна. Ирэх хавраас Цэвэрлэх байгууламж болон лагийг боловсруулах ажлыг хийж явбал хотын өмнө хуримтлагдсан нэг том асуудал шийдэгдэнэ гэж үзэж байна.

-Шинэ Цэвэрлэх байгууламжийн ТЭЗҮ-г хэрхэн гаргаж байгаа вэ?

-Шинэ Цэвэрлэх байгууламж бол ойрын хугацаанд Улаанбаатар хотын иргэдийн өсөн нэмэгдэх ачааллыг даахаар төлөвлөгдсөн. Шинээр баригдах хороолол, үйлдвэр аж ахуйн нэгжүүдийн хоногт хэрэглэх цэвэр усны норм, гарах бохир усны хэмжээ зэрэг бүгдийг тооцсон. Нэг онцлог нь цэвэрлэх байгууламжаас гарсан саарал усыг шууд байгальд хаях биш Улаанбаатар хотын цахилгаан станцуудын хөргөлтөд ашиглана. Энэ нь Улаанбаатар хотын усан хангамжийг давхар нэмэх ач холбогдолтой. Шинэ Цэвэрлэх байгууламжийн төсөлд хөнгөлөлттэй зээлээс гадна АНУ-ын Мянганы сорилын сангийнхан цуг оролцсон. Мянганы сорилын сангийн цаашлаад олон улсын ногоон сангууд болон бусад байгууллагаас хөрөнгө босгохоор шийдэж байгаа юм. Тэгэхээр энэ асуудлыг иж бүрнээр нь шийдэх бололцоотой гэж үзэж байна.

-“Харгиа” цэвэрлэх байгууламжийн асуудал бас яригддаг. Орон сууцны хороолол дунд байдаг бөгөөд арьс ширний үйлдвэрүүдийн бохирын үнэр сүүлийн 20 жилийн турш яригдсаар ирлээ. Үүнийг БНСУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр шинэчлэх асуудал ч хөндөгдөж байна. Энэ талаар тодорхой мэдээлэл өгнө үү?

-Улаанбаатар хотоос арьс, ширний үйлдвэрүүдийг гаргана. Тиймээс “Харгиа” цэвэрлэх байгууламжийг бүр мөсөн хаагаад арьс, ширний үйлдвэрүүдийг Эмээлтийн үйлдвэр технологийн паркад шилжүүлэхээр төлөвлөж байна. Үүнийг өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар ярьсан. БНСУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр 20 сая ам.долларын хүрээнд цэвэрлэх байгууламж барья, ер нь цаашид 140 сая орчим ам.доллараар Эмээлтийн үйлдвэр технологийн паркийг хөгжүүлээд Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж буй 19 арьс ширний үйлдвэр болон нийт бүртгэлтэй 34 арьс ширний үйлдвэрийг Туул голын сав газар буюу Хан-Уул дүүргээс нүүлгэхээр төлөвлөж байгаа.

-Өвлийн тэргүүн сар гарчээ. Улаанбаатар хотод агаарын бохирдлын асуудал аюулын харанга дэлдээд байгаа. Мэдээж нэг жилийн дотор агаарын бохирдлыг арилгасан уу, хэдэн хувь бууруулсан бэ гэж асуухаас илүүтэй нэг жилийн дотор агаарын бохирдлыг бууруулах талд хэр ололттой зүйлүүд гарсан бэ. Ялангуяа агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлээр гурван захирамж гаргасныг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл дэмжсэн. Жилийн дараа дүгнэж харвал захирамжууд үр дүнгээ өгч байх юм уу?

-Агаарын бохирдлыг бууруулах асуудал нь хамгийн түрүүнд маш их хөрөнгө болон цаг хугацаа шаардсан ажил. Яг өнөөдөр, маргааш шийдчих асуудал биш. Мэргэжлийн байгууллагуудын тооцоолж гаргаснаар Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахад 15-20 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж үзэж байгаа юм. Хамгийн эцсийн шийдэл нь мэдээж хийн хэрэглээнд шилжих явдал. Олон улсын хотын туршлагаас үзвэл газ буюу хийн хэрэглээнд шилжсэнээр агаарын бохирдол буурсан, бүр мөсөн салсан байгаа юм.

Агаарын бохирдолтой тэмцэхэд шууд хөрөнгө оруулалтаар утаа гаргадаг эх үүсвэрүүдийг бууруулах, нөгөө талаар хамгийн гол хүчин зүйл бол захиргааны арга хэрэгслийн үндсэн дээр бууруулах зэрэг хэд, хэдэн аргыг хэрэглэж болно. Дэлхийн бүх хотод захиргааны маш хүчтэй арга хэрэглэж байж агаарын бохирдлоос салсан.Тухайлбал, нэг аж ахуйн нэгжид шаардлага хүргүүлэхээр “Өө нээрээ тийм. Би агаар бохирдуулаад байгаа учраас үнэтэй халаагуур авч тавиад нүүрс түлэхээ больё” гэж хэн ч бодохгүй. Айл өрх, аж ахуйн нэгж ч хамаагүй хамгийн хямд эх үүсвэрийг хайдаг. Тэр нь өөрөө нүүрс болж таардаг. Тэгэхээр Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагчийн эрх, хэмжээний хүрээнд энэ оны эхээр гаргасан гурван шийдвэр бол хамгийн эцсийн гэж хэлж болох шийдвэр. Гурван шийдвэр үр дүнд хүрч байгаа. Жишээлбэл, шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан захирамж. Энэ оноос өмнө жилд дунджаар 25-30 мянган хүн Улаанбаатар хотод шилжиж ирдэг байсан. Энэ нь 6000 орчим яндангаар хотын гэр хороолол тэлдэг байсан гэсэн үг. Захирамж гарснаар энэ онд 8000 орчим хүн шилжиж ирсэн. Бас тэр хэмжээний хүн шилжиж явсан байгаа юм. Ингэхээр Улаанбаатар хотын механик шилжилт зогссон гэсэн үг. Шилжиж ирсэн хүмүүс хотод байнга эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай юм уу, эсвэл орон сууц худалдаж авсан иргэд юм. Тэгэхээр механик шилжилт хөдөлгөөн зогссоноор гэр хорооллын хязгааргүй тэлэлт зогсч, яндангийн тоо буурна.

Хоёрдугаарт, энэ ажлын хүрээнд нийслэл хотод үйл ажиллагаа явуулж буй томоохон зах, худалдааны төвүүдэд зөвхөн Монгол Улсын стандартад нийцсэн зуух заруулж байгаа. Иргэд стандартад нийцсэн зуух авна гэдэг бол хорт утааны ялгаралт багасч байна гэсэн үг. Гуравдугаарт, суурьшлын бүсийн хязгаарыг тогтоосон. Суурьшлийн III, IV бүсэд хэзээ ч яндангаас утаа гарахгүй, энд зөвхөн цахилгаан халаагуур хэрэглэнэ. Энэ бүсэд амьдарч, үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа бүх газар хэзээ ч яндантай байж болохгүй. Бид бүхэн үүнд хяналтын механизмыг сайжруулах шаардлагатай. Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хороонд агаарын бохирдлын хяналтын бие даасан байцаагч байх хэрэгтэй гэсэн саналыг тавих гэж байна. Одоо нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын бүх байцаагч давхар агаарын бохирдлын хяналтын байцаагчаар ажиллаж байгаа. Гэхдээ энд бие даасан алба байгуулж, улам хяналтыг сайжруулах шаардлагатай. Гаднаас ирдэг зөвлөхүүд агаарын бохирдлыг хянадаг байцаагч нарын хүчийг нэмэхэд анхаарах хэрэгтэй. Торгууль болон захиргааны хариуцлага тооцох механизмыг ч анхаарах хэрэгтэй. Мөн бүслэлийн хүрээнд цахилгааны тарифыг тэглэх механизм явсан. Ингэснээр иргэд өөрийн эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд цахилгаан халаагуур хэрэглэх бололцоотой болсон гэсэн үг. Энэ мэт маш их ахиц дэвшил гарч байгаа.

-Гэр хорооллыг орон сууцжуулбал яндангийн тоо буурч, агаарын бохирдол багасна. Тэгэхээр гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн талаар ямар ажил хийв. Жишээ нь, “Сервис центр” байгуулсны үр дүнд нэлээн олон өрх орон сууцтай болсон шиг санагдаж байна?

-Гэр хорооллыг орон сууцжуулах асуудал агаарын бохирдлыг бууруулах хамгийн гол хүчин зүйл. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын 80 хувь нь гэр хорооллын айл өрхийн дутуу шаталттай зуухнаас гарч байгаа хий юм. Дахин төлөвлөлтөд хамрагдсан газруудад өндөр барилга бариад, иргэдтэй компаниуд гэрээ хийгээд газрыг нь орон сууцаар солих, нөхөн төлбөр олгох замаар газрыг нь аваад орон сууц барих ажлыг хийж байгаа. Жил бүр нийслэлийн төсвөөс дэд бүтцийн шугам байгуулахын тулд 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдээд явж байгаа. Харамсалтай нь, санхүүгийн хямрал тохиолдсон гэх шалтгаанаар компаниудын санхүүжилт муудсан. Тийм учраас гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн ажлын эрчим харьцангуй саарсан гэсэн үг. Гэхдээ ирэх хавраас нэлээн эрчимтэй үргэлжилнэ.

Хоёрдугаарт, Азийн хөгжлийн банкны гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төсөл явж байна. Төслийн хүрээнд газар дээрх бүтээн байгуулалт харагдахгүй байгаа ч, газар доорх шугам сүлжээний маш том бүтээн байгуулалтын ажил явж байгаа. Гэр хороололд Улаанбаатар хотын дэд төвийг бий болгосноор орон сууцны хороолол, худалдаа үйлчилгээний төвүүд барих, иргэд өөрсдөө орон сууцаа дулаанд холбох бололцоотой төвүүдийн бүтээн байгуулалтын ажил 2018 онд нэлээн эрчимжих юм. Харин “Сервис центр” бол цоо шинэ зүйл. Иргэд өөрсдөө хороондоо 200-500 айлын хүрээнд зохион байгуулалтад орж, газраа төлөвлөөд явж байгаа. Хотоос дулаан, бохир, цэвэр ус, цахилгааны нэгдсэн төвүүд байгуулаад тэндээсээ иргэд өөрсдийнхөө СӨХ маягийн байгууллагаа байгуулаад гарсан зардлаа дундаасаа нөхөөд явж байна. Ингэснээр тухайн хорооны айлууд гудамжаа тэгшлээд, газраа шинэ зохион байгуулалтад оруулаад явж байна. Энэ бол төлөвлөлтийн цоо шинэ хэлбэр.

Хийн хэрэглээг нэвтрүүлэхийн тулд Монгол Улсад нүүрс шингэрүүлж хий гаргаад гаргасан хийгээ Улаанбаатар хотод авчирч, түгээлтийн цоо шинэ систем бий болгоод иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагыг газраар хангах энэ томоохон төслийг Улаанбаатар хотын дэргэдэх Улаанбаатар худалдааны танхим Монголын топ компаниудтай хамтраад 450 сая орчим ам.долларын өртөгтэй төсөл санаачлаад явж байгаа. Энэ асуудлыг тун удахгүй Агаарын бохирдлыг бууруулах хороогоор хэлэлцээд Ерөнхий сайдын ахалдаг хороонд оруулна. Хэрэв энэ төсөл шийдэгдэх юм бол бид агаарын бохирдлыг бүхэлд нь шийдвэрлэх том боломж гарч ирж байгаа. Том хөрөнгө тавиад, томоор харж шийдэхгүй бол агаарын бохирдлоос ойрын хугацаанд салж чадахгүй. Нийслэлийн төсөвт 8-9, улсынханд 10 тэрбум төгрөг суулгачихаад түүгээр утааны асуудлыг шийднэ гэвэл энэ асуудал олон жилээр сунжирна.Хувийн хэвшлийн компаниудын шийдлүүдийг харж байгаад томоор сэтгэж, захиргааны маш хүчтэй шийдвэрийг хэрэгжүүлээд явбал ойрын хугацаанд шийдэх бололцоотой.

-Үе үеийн хотын дарга нар “Москва” хороолол ч гэдэг юм уу ямар нэг хороолол бариад заншчихсан шиг санагддаг. Саяхан VII хороолол гэж БНХАУ-ын Засгийн газрын хоёр тэрбум юанийн хөнгөлөлттэй зээлийн талаар яригдсан. Таны хувьд хотын дарга хийх бүрэн эрхийн хугацаандаа хороолол барьж үлдээе гэсэн бодол бий юу?

-БНХАУ-ын Ерөнхий сайдын бэлэг гэж хэлж болох буцалтгүй тусламжаар VII хорооны нутаг дэвсгэр “Ногоон нуур”-ын хойд дэнжид 1000 айлын түрээсийн орон сууц барих гэж байгаа. Энэ сууц бол газраа чөлөөлсөн 1000 айлын газраар нь шууд солих маягаар орон сууцанд оруулаад үргэлжлэх ажил юм. Энэ бол түрүүчийн Засгийн газрын үед шийдэгдсэн. Одоо энэ хавраас ажил нь эхлэх төсөл юм. Хот төлөвлөлтийн цоо шинэ төсөл. Өөрөөр хэлбэл, газрыг орон сууцаар солих төсөл. Ингэснээр цаашид газар чөлөөлөлтийн зардал багасна.

-Нийтийн эзэмшлийн зам, талбайг чөлөөлөх аян нэг жилийн турш идэвхтэй хийгдэж, иргэдийн дэмжлэгийг ч аваад байна. Энэхүү аяныг ирэх онд үргэлжлүүлэх үү?

-Иргэдийнхээ санаачилгад тулгуурлаад хамтарч хэрэгжүүлсэн томоохон төсөл бол нийтийн эзэмшлийн зам, талбайг чөлөөлөх аян юм. Иргэдийн санал, мэдээлэлд тулгуурлаж хийгдсэн учраас маш их үр дүнд хүрсэн. Аяны хүрээнд Нийслэлийн Засаг даргын орлогч П.Баярхүүгээр ахлуулсан байнгын Ажлын хэсэг ажилладаг. Уг Ажлын хэсэг олон нийтийн сүлжээгээр иргэдийн явуулсан мэдээлэл, зураг зэрэг баримтад үндэслээд зам чөлөөлөх аяныг явуулсан. Аяны хүрээнд нийтийн эзэмшлийн талбайг дураараа хашсан олон зам, талбайг чөлөөлсөн. Энэ нь зөвхөн тухайн хорооллын нэвтрэх хүчин чадлыг нэмээд зогсохгүй, автомашины түгжрэлийг багасгах, иргэдийн эрх ашгийг хамгаалсан ажил болсон. Энэ аян ирэх онд үргэлжилнэ. Хотын өнгө үзэмж, иргэдийн эрүүл, аюулгүй зорчих эрхийг хангаж байгаа явдал юм. Хууль зөрчигчтэй хатуу тэмцэнэ. Хэн нэгэн дураараа өөрийнхөө эрх ашгийн үүднээс нийтийн эзэмшлийн талбайг эзэмшдэг, ТҮЦ авчирч тавьдаг, өргөтгөл барьдаг асуудлыг таслан зогсооно.

-Газрын харилцааны асуудал үе үеийн хотын дарга нарын өмнө тулгардаг. Иргэд ч газрын наймааны тухай ч ярьдаг. Таны хувьд газар олгож байгаа юу. Энэ жилийн хувьд нэлээд газрыг хурааж авч байгаа. Хамгийн сүүлд 33 дугаар сургуулийн дэргэдэх иргэн н.Зоригийн газрыг хураан авлаа. Энэ нь хэр зөв бэ. Нөгөө талаас газар эзэмших эрхийг 15 жилээр сунгалаа. Газрын харилцааны чиглэлд барьж буй таны бодлого яг юу вэ?

-Бид бүхэн газрын харилцаанд реформын шинжтэй хэд хэдэн шийдвэр гаргасан. Үүний нэг нь газар эзэмших эрхийг 15 жилээр сунгасан. Үнэхээр хуулийн газраа эзэмшсэн бол тэр хүн тухайн газартаа хөрөнгө оруулах, гадна, дотны хөрөнгө оруулагчдыг татах, илүү сайн чанартай байгууламж барих бололцоог нь үндэслээд газар эзэмших хугацааг сунгасан. Бизнес эрхлэгчид, хувийн аж ахуйн нэгж, иргэдэд маш тааламжтай шийдвэр болсон.

Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууцны хороолол дунд бизнесийн зориулалттай барилга барих газрыг дахин хэзээ ч олгохгүй. Намайг Засаг дарга болсноос хойш нэг жилийн хугацаанд нэг ч сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууцны дунд газар олгогдоогүй. Харин хүчингүй болгосон. Ингэснээр иргэдийн өмнө миний амласан “Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах боломжийг хангана” гэсэн амлалт биелэгдэх юм. Би газар олгох захирамж ерөөсөө гаргахгүй байгаа. Дүүргүүдэд ч гаргуулахгүй. Яагаад гэвэл өмнөх асуудлыг цэгцлэх ёстой. Нэг жилийн хугацаанд газрын асуудлыг шийдвэрлэж, эмх цэгцэнд нь оруулах хуулийн дагуу болгох ажлыг хийсэн.

-Энэ оны хот тохижилтын хувьд эмнэлгүүдийн гаднах тохижилтын ажлыг хийлээ. Энэ нь иргэдийн талархлыг хүлээсэн. Хотын ногоон байгууламжийг нэмэх зорилгоор 4-6 метрийн урт том моднуудыг хотын төв гудамжинд шилжүүлэн суулгалаа. Том мод хот газарт ургахгүй гэх шүүмжлэл иргэдийн дунд байсан. Таны хувьд Улаанбаатар хотын ногоон байгууламжийг нэмэх зорилгоор зоригтой шийдвэр гаргасан. Цаашид энэхүү асуудлаа хэрхэн анхаарах вэ?

-Улаанбаатар хот бол ногоон байгууламжийн хэмжээгээрээ маш багатайд тооцогддог. Олон улсын стандартын дагуу нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэх шаардлагатай. Манай хотын байгаль, цаг уурын байдал мод ургаад байдаг нөхцөлтэй биш л дээ. Нэлээд их зардал шаардагддаг. Яг үнэндээ монголчууд тарьж чадахгүйдээ, дургүйдээ ногоон байгууламж муутай байгаа юм биш. Байгаль цаг уурынхаа нөхцөлд л захирагдаж байгаа. Тэгэхээр бид ногоон байгууламжид ч илүү их мөнгө санхүү, цаг зав, хүч хөдөлмөр зарцуулах хэрэгтэй. Улаанбаатар хотыг ойрын хугацаанд ногооруулах боломж бол шилмүүст модыг шинээр шилжүүлэн суулгах явдал. Өөрөөр хэлбэл, ойд сийрэгжүүлэлт хийх замаар хотыг ногоон байгууламжтай болгох юм. Энэ нь амьдралд туршигдсан.

Тухайлбал, томоохон хотхон, оффиссуудын гаднах талбайд шилжүүлэн суулгасан шилмүүст моддыг харж болно. Хотын захиргааны өмнөх талбайд байгаа моддыг 10 жилийн өмнө шилжүүлэн суулгасан. Маш сайхан ургаж байгаа. Энэ мэтчилэн бид хотыг маш яаралтай ногооруулах шаардлагатай. Энэ онд Энхтайваны өргөн чөлөөнд 4-6 метрын урттай шилмүүст модыг шилжүүлэн суулгаад ногоон хашлага бий болгосон. Энэхүү ногоон байгууламжийн ургалт 98 хувьтай байгаа. Гадуур ажилтай явж байх үедээ өөрийн биеэр очиж шалгаж үздэг. Учир нь, энэ чинь хүний нүдэнд ил байгаа ажил. Улаанбаатар хотын бүх дүүрэгт Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэнтэй адил цэцэрлэгт хүрээлэнг бий болгоно. Энэ утгаараа хотын ногоон байгууламжид цоо шинэ бодлого барьж ажиллаж байгаа. Ирэх жилийн төсөвт найм орчим тэрбум төгрөгөөр хотын ногоон байгууламжийн арчилгааны зардалд нэмсэн байгаа. Гадны орны мэргэжилтнүүдийг авчирч юунд алдаж, оноод байна гэдгээ ярилцах, эрдэмтдийн уулзалтыг тогтмол хийж байгаа.

-Дэд бүтцийн салбарыг ярихгүй орхиж болохгүй. Өмнө нь Э.Бат-Үүл даргын үед нийслэлийн томоохон уулзваруудыг “Гудамж” төслийн хүрээнд шинэчилсэн. Таны хувьд таван гүүрийн өргөтгөл, шинэтгэлийн ажил яригдаж, ажлыг нь эхлүүлсэн байна. Үүнд хугацаа нэлээн шаардагдах байх. Гүүрийн шинэчлэлийн ажил хийх болсон гол зорилго юу вэ. Ер нь шинээр гүүр, зам барих уу?

-Улаанбаатар хотын автозамын уулзваруудын нэвтрэх чадварыг дээшлүүлэх нь чухал асуудал. Энэ жил дөрвөн том уулзварын нэвтрэх чадварыг дээшлүүлсэн. Ирэх жил мөн уулзваруудыг өргөтгөх, шинэчлэх ажил өргөн хүрээтэй хийгдэнэ. Миний үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрт дөрвөн замын уулзварыг хоёр төвшнийх болгоно гэж орсон байгаа. Энэ жил монгол инженерүүд, компаниудын хүчээр Зүүн дөрвөн замын давхар гүүрэн гарцын ажлыг эхлүүлнэ. Улаанбаатар хотод орж гарч байгаа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг боомилдог газар бол Туул гол дээгүүрх гүүрнүүд юм. Туул гол бол Улаанбаатар хотыг хоёр заагладаг. Тиймээс Сонсголон, Яармаг, Баянзүрхийн гүүрийн шинэчлэлийн асуудлыг 2019 он гэхэд дуусгахаар төлөвлөсөн. Яармагийн гүүрийн ажил 2018 оны эцэс гэхэд дуусна. Хот доторх томоохон гүүрэн гарц болох Замын цагдаагийн ойролцоо хийгдэх гүүрийг ирэх зунаас эхлүүлээд 2019 онд дуусгахаар төлөвлөж байгаа юм. Эдгээр ажлыг хийснээр Улаанбаатар хотын нэвтрүүлэх чадварыг нэмэхээс гадна өнгө үзэмжид эерэгээр нөлөөлсөн томоохон ажил болно. Мөн Улаанбаатар хотын их Тойруугийн замыг хийе гэж төлөвлөсөн. Улаанбаатар хотын хойд хэсэг болох Хайлааст, Долоон буудал орчмоос шууд зүүн хойд хэсэг болох Дарь-Эхийн чиглэлд гарах гарц байдаггүй. Хойд чиглэлээс ирж буй автомашинууд бүгд хотын төвд орж ирээд 100 айл, Сансарын тойргоор нэвтрэлцдэг. Тиймээс гуравдугаар тойруугийн замын 52 метр урт гүүр болон сувгийн тохижилт, замын ажлыг эхлүүлж байгаа. Ингэснээр Да хүрээ зах, Шархадны эцсээс Хайлаастаар дамжин шууд Баянхошуу, Зүүн салаа гээд хотын баруун хойд зүгт түгжрэлгүй чөлөөтэй явах боломж бүрдэнэ. Цаашид хотод Төмөр замын доогуур 13 гүүрэн гарц хийх төслийг хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Сангийн яаман дээр асуудал нь яригдаад Их хурлаар дэмжигдэх юм бол энэ ажил ирэх жилээс эхлүүлэн хэрэгжүүлнэ.

-Ингэхэд боловсролын салбарт сургууль цэцэрлэгийн хүрэлцээ, эрүүл мэндийн салбарт анхан шатны эмнэлгүүдийн төрийн үйлчилгээг сайжруулах асуудал тантай шууд холбогддог. Энэ онд 10 мянга гаруй хүүхдийн суудлаар сургууль цэцэрлэгийн хүртээмжийг нэмсэн. Харин ирэх онд энэ тоо хэд байх бол. Эрүүл мэндийн үйлчилгээг хотын иргэдэд хэрхэн хүртээмжтэй хүргэх вэ?

-Хоёр том салбарыг тус тусад нь товчхон ярья гэж бодож байна. Боловсролын салбарт бол энэ жил Засгийн газраас үнэхээр их анхаарал тавьсан. УИХ-аас Улаанбаатар хотын гурван ээлжээр хичээллэдэг сургуулиудын тоог бууруулж хоёр ээлжээр хичээллүүлэх, хороо бүрийг цэцэрлэгтэй болгох зорилтыг мөрийн хөтөлбөртөө оруулсан. 2020 он гэхэд Улаанбаатар хотод гурван ээлжээр хичээллэдэг сургууль байхгүй болно. Хороо бүхэн цэцэрлэгтэй болж, хамрагдалт 85 хувь буюу олон улсын стандартад хүрэх бололцоотой болох юм. Хотын хувьд хүлээж буй гол үүрэг бол газар чөлөөлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэх. Хийгдэх ажлуудын тендерийг ирэх нэгдүгээр сарын 1-нээс зарлаад хаварт маш хурдан бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа.

Эрүүл мэндийн салбарт маш их анхаарал хандуулж байна. 2017 онд Улаанбаатар хотод Улсын гурван том эмнэлэг, дүүргийн нэг эмнэлгийн гаднах тохижилтыг хийсэн. Эдгээр эмнэлэгт иргэд санаа зовох зүйлгүйгээр олон улсын стандартад нийцсэн зогсоолд автомашинаа тавиад үйлчилгээгээ авах бололцоотой. Энд ГССҮТ-ийг онцолж хэлмээр байна. Гэмтлийн эмнэлэг ганцхан гарцтай, эргэн тойрондоо автомашины зогсоолгүй байсан. Гэмтэж бэртсэн иргэдийн амь нас минут секунтээр хэмжигдэж байдаг. Гэтэл тусламж авах гэж ирсэн иргэд зогсоолгүйгээс болж маш их цаг хугацаа алддаг байсан. Гаднах тохижилтын ажлын хүрээнд стандартын шаардлагын дагуу гурван гарцтай болгосон. 350 орчим автомашины зогсоол, ослын үед онгоц буух зурвастай болгосон. Энэ бол нийслэлийн хувьд монголчуудын эрүүл мэндэд хийсэн томоохон хөрөнгө оруулалт. Үүнийг нийслэлээс хариуцаж хийх ёстой ажил биш боловч гэмтлийн эмнэлгээр үйлчлүүлэгсдийн дийлэнхийг нийслэлчүүд эзэлдэг учраас тохижилтыг хийсэн. Шастины нэрэмжит улсын III эмнэлэг, ХСҮТ, Сонгинохайрхан дүүргийн эмнэлгийн гаднах тохижилтыг ч хийсэн. Ирэх жил ХӨСҮТ, Эх нялхас, дүүргүүдийн эмнэлэг болох төрөх эмнэлгийн гаднах тохижилтыг хийнэ. Ингэснээр Улаанбаатар хотод эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ үзүүлж байгаа бүх эмнэлэг гаднаа стандартын дагуу тохижилттой болж иргэд сэтгэл хангалуун бухимдалгүй үйлчлүүлэх бололцоотой болох юм.

Ирэх жил бидний анхаарах бас нэг асуудал гэвэл 152 хорооны өрхийн эмнэлгүүдэд засвар хийнэ. Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийнэ. Энэ жил гурван дүүргийн эмнэлэгт мэс заслын тасаг байгуулсан. Ирэх жил үлдсэн зургаан дүүргийн эмнэлэгт мэс заслын тасгийг байгуулна. Дүүргүүдийн эмнэлэгт анхан шатны үйлчилгээ, эмчилгээг хийдэг болсноор улсын эмнэлгийн ачаалал буурах юм.

-2017 он мэдээж ололт, амжилтаар дүүрэн жил байсан байх. Ирэх жилийн төсвийн төслийг баталсантай холбогдуулан 2018 он таны хувьд ямар жил болно гэж харж байна вэ?

-МАН бол зүүн төвийн буюу социал демократ үзэл баримтлалтай нам. Энэ намын зорилт хүмүүсийн нийгмийн амьдралд тулгамдаж буй асуудалд онцгой анхаарал хандуулдаг. Тэгэхээр миний мөрийн хөтөлбөр ч ялгаагүй иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулах, ажлын байрыг бий болгох, нийгмийн асуудалд анхаарал хандуулж байна. Энэ он хэдийгээр санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй, нийслэлд хэрэгжиж байсан олон эрхийг хязгаарласан. Жишээлбэл, концессын гэрээ, бонд гаргах, Хөгжлийн банкнаас зээл авах, Олон улсын байгууллагаас гэрээ байгуулаад шууд зээл аваад ажиллах зэрэг олон эрхийг хязгаарласан, санхүүгийн хувьд нэлээн мухардуу байдалд орсон байсан жил ч гэлээ бид нар өөрсдийнхөө өмнө тавьсан зорилтоо шийдэж чадсан. Ялангуяа хөрөнгө мөнгө бага байх тусмаа байгаа зүйлээ илүү оновчтой зарцуулаад зохих үр дүнд хүрэх, иргэдийн сэтгэлд хүрсэн ажил хийхэд болдог юм байна гэдгийг харуулсан жил байсан. Бид нар томоохон хотын ирээдүйд хандсан асуудлуудаа олон улсын санхүүгийн байгууллагын хөнгөлөлттэй зээл, гадны хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд шийдвэрлэж чадсан жил байсан. Жишээлбэл, Азийн хөгжлийн банкны шугамаар гэр хорооллын дэд бүтцийн зээлийн асуудлаар тендер, бүтээн байгуулалтын асуудлуудаа эхлүүлж чадсан. Азийн хөгжлийн банкны тусламжтайгаар Монгол Улсад анх удаа олон улсын жишигт нийцсэн эмнэлгийн барилгыг Сонгинохайрхан дүүрэгт эхлүүлсэн. Энэ ажил 40 орчим хувийн гүйцэтгэлтэй явж байна. БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр томоохон гүүрүүдийн ажил эхэлсэн. Энэ жилийг бүхэлд нь дүгнэж хэлбэл асуудлуудыг шийдэх эхлэлүүдийг тавьсан, бүтээн байгуулалтын ажлыг гацаанаас гаргаж үргэлжлүүлсэн жил байлаа. 2018 онд санхүү эдийн засгийн байдал төдийлөн сайжрахгүй ч Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг батлуулаад нийслэл өөрөө санхүүгийн хувьд эрх чөлөөгөө эдэлж ирээдүйд чиглэсэн томоохон хөрөнгө оруулалтын асуудлуудаа шийдвэрлэх бүтээн байгуулалтын жил байх болно. Ирэх жил улаанбаатарт илүү олон кран ажиллаж, илүү олон сургууль, цэцэрлэгийн барилга баригдсан, илүү олон хүн ажлын байртай болсон ийм жил байна гэдэгт би итгэлтэй байгаа.

Ярилцсанд баярлалаа.

Ц.ЗАЯА

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Би найман настай. Хасаг охин Анаргуль арван настай л байсан байх. Тэр цагаас Анаргулийнх манай хоёр айл, аймаг явах болсон. Манай хоёр гэр Ховд, Буянт голын бэлчирт намаржиж, хаваржаад хоёр голоо өгсөн зусдаг, Хар ус нуураа бараадаж өвөлждөг байж.

Анаргулийн аав Савхаан, манай эцэг хоёр идэр залуу наснаасаа айл, саахалт явж, хонь малын сэлгээ хийж, манжийн ноёрхлын үеэс нутагшсан луухаан нарын ногоо, тариа тарьж их ургац авч гаршсан зургаагийн газар гэдэг нутагт тарвас, хөх тариа, буудай тарьж аминаасаа илүү гарсныг Ховд хотын зээл дээр борлуулж хэдэн цаас болгодог байсан юм гэнэ билээ.

Савхаан ах манай өвөлжөөнд тарианы сүрэл, шар шавартай хольж, явраар бэхжүүлсэн түүхий тоосгоор сууц барьж өгсөн юм. Ингэж хасаг, халх хоёр эрчүүд гар, ур ганзага нийлсэн яахын аргагүй айл хүний амь нэгтэй хөршүүд байж дээ.

Би хоёр эгчтэй, Анаргуль гурван ахтай болохоор нэг нь эцгийн ганц хүү, нөгөө нь айлын ганц охин. Эгч, ах нар маань айлын хүн болж, ном үзэж, цэрэгт явсан болохоор бид хоёрт бие биенээсээ өөр тоглох, саатах хүүхэд шуухад манай айлд байсангүй. Зун хурганы бэлчээрт, намар нь тариа ногооны газар, өвөл хавар нь гэрийнхээ хооронд бид цаг барна. Хасаг ёсонд арав хүрсэн охидыг эрэгтэй хүүхэдтэй тоглуулж, нүд далд явахыг хорьдог, охид хөвгүүдийг эм төрх сууж, эр бие гүйцтэл хол хөндий өсгөдөг Лалын гэр бүлийн хатуу дэг жаягтай юм гэсэн. Гэвч нэг хотын бид нарт өөр найз нөхөдгүй, тэгээд чиг би гэдэг арав хүрээгүй балчир амьтан байж дээ.

Би Анаргулиас гадна нэг найзтай. Тэр минь хөөрхөн ааштай шар гөлөг. Гөлөгтэйгөө би бөмбөг, тоглоом булаацалдаж, ишиг хургатай хөөцөлдөж тоглоно. Шар гөлөг амьтан болгоныг надтай адилхан санаж хөөж, тууна. Хурга ишиг, унага тугал үзэгдвэл хөөж, эрхэлж наадна. Би хургаа шар гөлөгтэйгөө хамт хариулна. Манай хоёр айлын хурга, ишиг шар гөлөгтэй минь наадаж, тоглож дассан болохоор үргэнэ, тарна гэж байхгүй, харин гөлгийг мөргөж, дэвхэрч тоглох дуртай.

Хурганы бэлчээрт саахалт айлын хасаг хүүхдүүдтэй хааяа таарна. Тэд миний шар гөлгийг их ад үзнэ. Миний гөлөг тэдний хургатай хөөцөлдөж тоглох гэж өднө, зангий нь мэдэхгүйд тэд нар хуйларч зугтана, тэгэхээр нь миний гөлөг элдэнэ.

Нэг өдөр гөлгийг минь хасаг хүүхдүүд хуурч барьж аваад бургасанд оосорлож уяж байгаад чулуугаар тал талаас нь шидэж үйлийг нь үзлээ. Би ганцаараа тэд нар олуулаа. Хамгийн том Жамел гэдэг хүүхэд намайг хөдөлгөлгүй барьж байгаад гөлгийг минь нүдэн дээр тамалж, бид хоёрыг тэнгэр задартал гаслан гангинуулж, орилон чарлуулж байлаа. Үхтэлээ зодуулсан шар гөлөг минь бургасны ёроолд хэдэн өдөр хэвтэж байгаад ор сураггүй алга болж билээ. Нохой гэдэг хүний доод төрлийн ухаантай амьтан. Шар гөлөг минь эзэн намайг айлын хүүхдүүдээс өмөөрч авсангүй гэж голдоо ортол гомдоод хаа нэг зүг уйлан гаслан алга болсон болов уу гэж хар дарж зүүдлэн эцэг эхээ зовоосонсон.

Би энэ зовлон, шаналалаа Анаргульдаа нулимс дуслуулан байж ярьж билээ. Тэр намайг дагуулан айлын хүүхдийн толгойлогч Жамел дээр очиж өөрийнхөө хэлээр өөд уруугүй загнаж, санаагий минь түр боловч амрааж өглөө.

Үүнээс хойш Жамел бид хоёр шар гөлөгний хэрүүл нэг тийш болсон боловч, өөр бас нэг хэн хэн нь сайн мэдэхгүй хэргээр таарамж муутай болсон. Тэр намайг урьдынх шигээ айлган далайлгах эрхгүй болсон ч гэсэн миний хурганы уургыг хугалах, ус зөөдөг тэргээ надаас харамлах болж заримдаа тэсч ядаад дух руу минь нясалж элдэвлэнэ. Хэдийгээр миний ард Анаргуль гэдэг өмгөөлөгч байгаа боловч надаас хэдэн ах, биерхэг, зоримог Жамелаас би айхгүй ч гэсэн аягүй. Тэр намайг урваганахаар, сүр үзүүлж

-Дахиад чи Анаргульд намайг ховлобол чинь “шаналактайм” гэж гараа далайна. Энэ нь алганы амт үзүүлнэ шүү гэсэн үг. Өөдөөс нь би зориг гаргаж “оттама” (дуугаа тат) гэж арай ядан хэлсэн болно.

Жамелийн нүдэнд би Анаргулийг дагуулж хургаа хариулж, цэцэг жимс түүж явна гэдэг баяр, бахархал, ялалт. Хасаг гэрийн сургуулиар эрэгтэй хүүхэд, охидыг шоглодоггүй, бие биенээсээ зай барин явахыг сургадаг. Хасаг ёсонд өсвөр насны охид, хөвгүүд ч гэсэн манай халхчууд шиг нийлж тоглох, шуугих нь ховор. Харин эм бие гүйцэж байгаа охид үеийн харчуулыг хурдан мориор хөөж ташуурддаг тэмцэлдээн байдаг нь цаанаа бас учир, начиртай юм гэсэн. Энэ наадам бол “Чи эрмэг, чийрэг, эрэлхэг болж байж миний авааль нөхөр болно шүү” гэсэн далдын совин, нууц сэтгэлийн илрэл, хайр дурлал юм.

Жамел хэдийгээр надад атаархаж, уур нь хүрч, уушги нь сагсайж явдаг ч гэсэн Анаргуль бид хоёрт халдах сачий нь хүрдэггүйг би мэднэ.

Нэг өдөр би хургаа ганцаараа хариулж явлаа. Анаргуль ээжтэйгээ хамт арвай цайруулж, ширмэн тогоон дээр хуурна гэж гэртээ үлдээд “Чамайг саах тавихаар ирэхэд чинь өрөмтэй хуурсан тариа өгнө” гэж ам гараад үлдсэн юм. Хурганы бэлчээр дээр Жамел жижиг хээр даага уначихсан давхиж ирлээ.

-Чи Анаргультайгаа хамт явах чинь яагаав “Гатан хэтэвхалд маа” (эхнэр чинь явчихсан уу) гэж дамшиглаж, ташуураа далайж буулгах алдав. Би өөрийгөө өмөөрөх эцсийн аргаа хэрэглэж

-Анаргуль аятаам (Анаргульд хэлнэ шүү) гэж сүр далайлгав.

Жамел дааганаасаа бууж, ташуураа бүсэндээ хавчуулаад, миний хажууд ирж суугаад, өөрийн эрхгүй бууж өгөөд

-Ийм үгийг Анаргульд хэлж болдоггүй юм. Манай аав, Анаргулийн аав хоёрт хэлцэж тохирсон үг бий. Манайх таван азарга адуутай. Анаргуль шиг охинтой айлтай, зуун гүүтэй айл үг хэлцэх эрх эдэлдэг юм. Манайх арван жилийн дараа тийм олон адуутай болно гэж бид хоёр хурга ишиг биш, унага даага адууны тухай хөгжилтэй яриа дэлгэж, Жамелийн хээр даагыг би дур зоргоороо унаж бахаа хангаж өнжив.

Жамел бид хоёр маргаанаа мартаж эвлэрээд, миний өвөрт хоёр чихэр хийж “нэгийг нь Анаргульд өгөөрэй”, “Намайг муухай үг хэлсэн гэж хэнд ч хэлж болохгүй шүү дүү минь” гэж миний толгойг илчихээд Жамел хээр даагаа унаад давхиж одсонсон.

Анаргулиас хоёр жилийн хойно би сургуульд орж, зуныхаа амралтаар хоёул хурга хариулж, эрвээхэй хөөцөлдөж, жимс түүж хэдэн жил түргэн өнгөрч билээ. Намайг дунд ангид орох жилээс Анаргулийн эх биднийг хамт хурга хариулж, тоглож наадахыг болиулсан шиг санагдах юм. Анаргуль үсээ олон салаа сүлжиж, толгой дээрээ шар шувууны өд хатгасан, сайхан цоохор тоорцог өмссөн надаас өндөр охин боллоо. Ээж нь охиноосоо гаравч оровч салахгүй. Гэртээ хөлөө богочиж суугаад хувцас оёно, орны аравч, дэрний уут нэхнэ, ямаа саана, айраг тараг бүрнэ. Хааяа гадаа хасаг тулган дээр хөх тариа хуурч харагдана. Надтай тааралдах, үг солих нь холдсон боловч заримдаа гэртээ дуудаж оруулаад хөх будаа, сайхан тараг өгөөд үг дуугүй цомцойж суухыг би нүдний булангаар удаан харна.

Тэр хурган цагаан гартай, олон ороож сүлжсэн хар гэзэгтэй, урт сормуустай, алаг нүдтэй, цав цагаахан охин болсон байсан юм.

Би өгсөн хоолыг нь удаан гэгч нь идэж аваад, амаа гараараа арчаад Анаргуль шиг үг дуугүй гарна. Араас минь дуудах бий, нэг сайхан үг хэлэх бий гэж би эргэн эргэн горьдож, хүлээсээр гэртээ ороод, орон дээрээ дээшээ харж хэвтээд юу эс бодох билээ дээ.

Таван жилийн дараа Буянт голын хүрхрээ шиг адуу шаагисан олон олон жороо морины уралдаан шиг домборын ая цуурайтсан Жамел, Анаргуль хоёрын хурим хийсэн өдөр би намрын өтгөн өвсөн дунд орж хэвтээд хэнд ч юм учиргүй гомдоод эхэр татан уйлж билээ. Тэгэхэд би арван долоотой байж.

Тэгээд арван жилийн өмнө Жамелд үхтэлээ зодуулаад эрээд олдошгүй газар одсон шар гөлөг шигээ би төрсөн нутгаа орхиод эцэг эхдээ ч нэг аман үг хэлэлгүй ор сураггүй болж билээ.

Ингэж би хасаг болж төрөөгүй Аллах тэнгэрт гомдож, хаяа нь тоосорсон адуутай болоогүй хувь заяандаа хорсож, мэлтэлзсэн устай зэгсэн зэрэглээтэй хар ус нуур, мэлмэрсэн нүдтэй, шинийн саран хөмсөгтэй Анаргуль хоёроо орхисон юм даа.

Ц.МУХАР

2005 он