Month: December 2017

УИХын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

---

-Өнгөрөгч баасан гаригт Л.Болд гишүүн та хоёрыг Төрийн ордонд БНСУ-д Элчин сайдаар томилогдохоор нэр дэвшээд байсан Б.Хурцтай холбоотой асуудлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг хийж байхтай зэрэгцэн УИХ-ын чуулган хаалттай хуралдаж Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Нээлттэй хэлэлцүүлгээс та бүхэн дүгнэлт гаргасан байна. Хэлэлцүүлгийн үр дүнг хүлээх шаардлагатай байсан гээд байгаа л даа…

-УИХ-ын чуулган хаалттай хуралдаж, Монголын түүхэнд анх удаа гэмт хэрэгт холбогдсон хүнийг шившигтэйгээр Элчин сайдаар томилж байна. УИХ-ын 22 гишүүн нээлттэй сонсгол хийх хэрэгтэй хэмээн санал гарган сонсголоо хийж байхад УИХ-ын дарга М.Энхболд, УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү нарын дэмжлэгтэйгээр хаалттай хуралдаж, өргөдөл гаргасан иргэдийнхээ гомдлыг үл тоомсорлон гутамшигтай шийдвэр гаргалаа. Хүн хулгайлсан, дипломат паспорт ашиглаж хил дамнан хууль бус наймаа хийж байсан гэгдэх, бизнес эрхлэгчид болон иргэдийг дарамталж байсан, олон хүнд хилсээр ял өгүүлсэн ийм л нөхрийг Элчин сайдаар томилох шийдвэрийг хулгайгаар гаргасан. Чоно борооноор гэдэг шиг л юм боллоо. УИХ 76 гишүүнтэй. Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилохыг дэмжиж 26 гишүүн санал өгсөн байна лээ. Үлдсэн 50 гишүүн Б.Хурцын эсрэг байна гэсэн үг.

-Гишүүдийн зүгээс тэр бүр асуулт асууж, хариулт аваагүй байна билээ. Тэгэхээр заавал хаалттай хэлэлцэх шаардлага байсан юм болов уу. Энэ талаар та асууж сураглав уу. Үндсэндээ гурван цаг хүлээж байгаад нээлттэй хэлэлцүүлгийн дараа томилох боломж байсан гэх юм?

-Хаалттай хаалганы цаана хулгай л явагддаг. Нээлттэй хэлэлцүүлэг ил тод байж хулгайгаас сэргийлдэг. Ардчилсан төрийн зарчим нээлттэй, ил тод байдал. Хаалттай байдал чинь дарангуйлагч төрийн л зарчим шүү дээ. дарангуйлагч төрийн шинжийг өнгөрөгч баасан гаригт Монголын төр харуулчихлаа. БНСУ-д ажиллаж, амьдарч буй 30 гаруй мянган монгол хүний эрх ашгийг хамгаалуулах гэж Монгол, Солонгосын дипломат харилцааг хөгжүүлэх гэж Элчин сайд томилж байгаа. Түүнээс биш энэ асуудлыг нуугаад байх шаардлага байхгүй.

-Их хурал түүнийг Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Энэ томилгоог зогсоох сүүлчийн боломж Ерөнхийлөгчид л байна уу?

-Томилохгүй байх гэж итгэж байгаа. учир нь Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга “Монгол ялна” гэсэн уриатайгаар сонгуульд орж ялсан. Ц.Элбэгдорж, М.Энхболдын бүлэглэлийн гар хөл болсон гэмт этгээд. Европын холбооноос хөөгдөж, зугтаж ирсэн бичиг олон нийтийн сүлжээгээр цацагдсан. Олон хүнийг хэлмэгдүүлсэн фактууд нь ч бий. Тагнуулын дарга байхдаа хууль бус ажиллагаа зохион байгуулсан баримтууд нь байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга монголоо ялуулах байх гэдэгт итгэж байгаа. Зургаан сарын өмнө монгол ялна, монголоо өмгөөлнө, ард түмнийхээ талд бат зогсоно, Монголыг мафийн бүлэглэлийн савраас салгана гэж сонгуульд орсон. Одоо л харъя. Х.Баттулга мафийн бүлэглэлийн эсрэг тэмцэл хийж чадах нь уу, үгүй юу.

-Манай улсад мафи, бүлэглэл ил байдаггүй ч албан ёсоор бий болчихсон юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Маш тодорхой олон баримтаар хэлж болно. Тагнуулын дарга нэвтрүүлэгт орохдоо Эрдэнэтийн 49 хувийг Худалдаа хөгжлийн банкинд авч өгөх ажилд нь оролцсон гээд өөрөө хэлж байсан. Тагнуулын байгууллага Засгийн газарт харьяалагддаг. Төрийн албан хаагч, нийтийн албан тушаалтан нийтийн эрх ашгийн төлөө, улсынхаа төлөө, ард түмнийхээ төлөө ажиллах ёстой. Эрдэнэтийн 49 хувийг ард түмэндээ авч өгсөн гэж ярьж байх ёстой хүн байхгүй юу. Гэтэл Худалдаа хөгжлийн банкинд авч өгсөн гээд яриад сууж байдаг, ичих хэрэгтэй. Энэ мэтчилэн мафийн бүлэглэлийн гар хөл болсон хүмүүсийн үйлдэл хэрээс хэтэрч байна. Эрдэнэтийн 49, 51 хувь олон улсын гэрээгээр зохицуулагдсан асуудал. Олон улсын гэрээг зөвхөн УИХ хүчингүй болгоно гэсэн заалттай. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл УИХ руу энэ асуудал орж ирээгүй байгаа. Зөвхөн Засгийн газрын түвшинд Монголын мафи хийсэн. Ийм байж болдог юм уу. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчинө гэдэг бол Монголын бусад бүх хуулийг зөрчиж байна гэсэн үг.

Хуулийн дээгүүр гишгэсэн мафийн гар хөл монгол төрийг сульдуулж, монгол орноор тоглож байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, төмрийн ордууд, Хөтөлийн цементийн орд, Багануур, банк санхүүгийн салбар бүхэлдээ мафийн гарт орсон. 25-30 хувийн хүүтэй зээл өгдөг дөрвөн банктай хүн байна гээд бод доо. Тэр нь Б.Хурцын найз гээд нэрлээд байгаа Д.Эрдэнэбилэг юм. Банкны тухай хуулиар нэг хүн нэг л банктай байхыг зөвшөөрдөг. Гэтэл яахаараа нэг хүн дөрвөн банктай байдаг юм. Тэр мафийн бүлэглэлд хууль үйлчлэхээ больсон. Бусад хүмүүст болохоор хууль хатуу үйлчилж байгаа. Үүнийг төрийн тэргүүнээсээ эхлээд жирийн иргэн хүртэл мэдэж байгаа шүү дээ. Ц.Элбэгдоржийн үед бий болсон мафийн бүлэглэлийн системийг бид нураах ёстой. М.Энхболдыг тойрсон мафийн бүлэглэлийг Монголын төрөөс зайлуулах цаг болсон. Б.Хурц гэдэг хүн энэ бүлэглэлийн зөвхөн эрэг шураг нь, гүйцэтгэгч нь. Уг бүлэглэлийн ард ноцтой олон асуудал бий.

Монгол төрөө аврах уу, үгүй юу. Төрт ёсыг авч ирэх үү, үгүй юу гэдэг сонголтын өмнө бид зогсч байна. Хууль бус, төрийн эсрэг олон үйлдлийг бүлэглэлүүд хийж байна шүү дээ. Хууль бус ажиллагаа хэрээс хэтэрсэн. Ерөнхийлөгчид нэр дэвшсэн С.Ганбаатарыг, У.Хүрэлсүхийг Шадар сайд байхаас нь тагнаж чагнахаас эхлээд жирийн иргэний халдашгүй эрхэнд хуулийн байгууллагууд дураараа халддаг болсон. Хүссэн хүнээ хэлмэгдүүлдэг. Өрсөлдөгчөө гүтгэдэг. С.Зориг, Д.Цогтбаатар, Д.Энхбатын хэргийг хар. Юу болж байна вэ. 1989 онд ардчилсан хувьсгалыг хийхдээ эрх зүйт төрийг байгуулах зорилго тавьсан. Одоо эрх мэдэлтэй бүлэглэлийн дарангуйлал тогтчихоод байна. Үүнийг засч залруулахын төлөө УИХ-ын гишүүд санаачилга гарган тэмцэж байгаа гэдгийг ойлго. Үнэн ялна. Хуульт ёс ялна, төрт ёс эргэн ирнэ гэдэгт итгэсээр байгаа. Итгэл хамгийн сүүлд бөхдөг гэдэг юм билээ. Миний итгэл бөхөх болоогүй.

-Энэ томилгоо нэгэнт өндрөө авчихсан. Улсаараа л нэг юм боллоо. Ийм дуулиан шуугианыг БНСУ-ын тал дуулалгүй өнгөрнө гэж байхгүй. Цаад улс нь хүлээж авахгүй гэх боломж байдаг уу. Б.Хурцын асуудлаар Германы хуулийн байгууллагууд шалгаж байгаа гэсэн, юу болж байгаа юм бол, мэдээлэл байна уу?

-Монгол Улсын дипломат ёсыг доромжлох шаардлагагүй. Олон улсын харилцаа, хэм хэмжээнд бид хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Европын холбоо руу орох эрхгүй хүнийг БНСУ руу Элчин сайдаар явж болно гээд сууж байгаа УИХ-ын дарга үнэхээр ёс зүйгүй авирлаж байна. Европоос хүн хулгайлж ирсэн хүн Солонгосоос хүн хулгайлахгүй ээ гээд ярьж байгаа М.Энхболд даргыг гайхаж байна. БНСУ руу явуулчихвал “бөлдөг”-нөөсөө сална гэж бодож буй УИХ-ын гишүүдээс ичиж байна. Хувийнхаа сейфэнд гэмт хэргийн материал нуучихсан Тагнуулын дарга Солонгост очоод сайн хүн болчихно гэдэгт итгэхгүй байна. Үүнийг БНСУ мэдэхийн дээдээр мэднэ. БНСУ ардчилсан, хууль дээдэлдэг, төрт ёстой орон.УИХ дээр би “БНСУ Б.Хурцыг Элчин сайдаар ирүүлэхийг хүлээж авахгүй гэвэл хариуцлагыг нь хэн хүлээх вэ” гэдгийг асуухад хариулт өгөх хүн байгаагүй. Бид хийж буй үйлдэл бүртээ хариуцлага хүлээх эзнийг тодорхой болгож байх ёстой.

М.Энхболд хариуцлага хүлээх байх гэдэгт итгэж байна. Алдаатай шийдвэр гаргасныхаа төлөө УИХ-ын дарга уучлалт гуйх өдөр ирнэ.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгээс гаргасан санал дүгнэлтээ Их хуралд танилцуулах уу?

-Томилгоотой холбоотой ганц эрх Ерөнхийлөгчид үлдсэн. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн санал, дүгнэлтээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид явуулсан. Төрийн тэргүүн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд шийдвэр гаргах байх. Ерөнхийлөгч эх орноо хүндэтгэсэн, Монголын төрт ёсыг хүндэтгэсэн шийдвэр гаргана гэдэгт, хэлмэгдсэн зуу зуун хүний төлөө шийдвэр гаргана гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр үнэхээр ноцтой асуудлуудыг хөндөж байсан. Энэ бүгдийг хуулийн байгууллага шалгах ёстой. Эсвэл Элчин сайдаар томилогдсон гээд дарагдчих юм болов уу. Таны хэвлэлийн хурлын үеэр хэлсэнчлэн эхнэрийнхээ компанийг татвараас бултуулсан гээд асуудлууд учир зүйгээ олох уу?

-Нээлттэй хэлэлцүүлэгт орсон тэр бүх хүний гомдлыг хуулийн байгууллага шалгах хэрэгтэй. Шинээр үүссэн нөхцөл байдлыг харгалзан бид хууль хяналтын байгууллага руу шилжүүлж байгаа. Хэлмэгдсэн бүх хүнийг цагаатгах ёстой. Хэлмэгдүүлсэн шүүгчид, прокурор, хуулийн байгууллагынхны нэрийг зарлаж, хариуцлага ярих ёстой. Мафийн бүлэглэл өнөө маргаашдаа ялж магадгүй. Гэхдээ шударга ёс урт хугацаандаа ялдаг. Бүлэглэлээс айсан маш олон хүн байна. Тэр хүмүүсийн айдас удахгүй замхран алга болно. Хэрэв та өнөөдөр айдастай байгаа бол эрх чөлөөгүй байна гэсэн үг. Эрх чөлөөтэй хүн айдасгүй байдаг юм. Хэрэв та өнөөдөр барьцаатай байгаа бол та эрх чөлөөгүй байна, эрх чөлөөтэй хүн барьцаанд ордоггүй юм шүү дээ. Монголын ард түмнийг, улс орныг минь барьцаалах гэж оролдож буй мафийн бүлэглэлийн савраас энэ улс орныг чөлөөлнө. Монголын маш олон бизнес эрхлэгчдийг барьцаалсан байна. Жижиг сажиг алдаан дээр нь дөрөөлж айлгасан байна билээ. Энэ айдсын мананг зад татна. Айдас хүйдэс, барьцаан дээр тулгуурлаж монголыг удирдаж болохгүй. Ардчилсан монгол эрх чөлөөтэй байх ёстой. Би эрх чөлөөний эсрэг дайснуудын өмнөөс сөрнө. Үүний төлөө Ж.Батзандан УИХ-д сонгогдсон.

-Та Б.Хурцаас маш олон хүн айдаг. Их хурлын гишүүд “бөлдөг”-дүүлсэн гэж ярьсан. Харин та өөрөө айхгүй байна уу?

-Нээлттэй сонсгол дээр ирсэн иргэдийн ярихыг та сонссон байх. Б.Хурцаас болж хэрхэн хэлмэгдсэн талаараа тэд ярьсан. М.Энхболдын мафийн бүлэглэл яаж ажилладаг тухай ярьж байна. Иргэдийн айдсын манан задарч байна шүү дээ. Иргэд хэлмэгдсэн он жилүүдийн тухай, хар түүх, гашуун зовлонгийнхоо тухай ярьж байна. Одоо болтол иргэдээс маш олон өргөдөл, гомдол ирсээр л байгаа. Энэ болгоныг ил болгож ярина. Надад айх, барьцаанд орох зүйл байхгүй. Би хэзээ ч барьцаанд орохгүй. Би айдастай амьдарч сураагүй. Тийм зүйл мэдэхгүй. 20 гаруй настайгаасаа иргэний хөдөлгөөнд жагсч явсан хүн. Би долдугаар сарын 1-нд цаазын ялтай шоронд хоригдож байсан. Хэлмэгдлийн гашууныг би мэднэ. 1937 онд миний гурван авга ах буудуулсан. 1964 онд хоёр авга ахыг маань коммунистууд хэлмэгдүүлсэн. Миний өвөө ардын хувьсгалд оролцож явсан. Манайхан тэмцэгч гэр бүл. Эрх чөлөөний төлөө үргэлж тэмцсээр ирсэн. Үр хүүхдүүд маань ч тэмцэнэ. Тэмцдэггүй ард түмэн мөхдөг. Урсдаггүй гол ширгэдэг. Миний цус, монголчуудын цус тэмцэгч цус. Манжийн дарлал болон коммунизмын өөдөөс сөрж тэмцсэн монголчууд бүлэглэлийг ялж чадна. Тэд өөрсдийгөө хүчтэй гэж бодож байна. Гэхдээ нуран унадаг юм. Манжийг унагаж чадсан ард түмэн мафийн бүлэглэлийг унагаж чадна гэдэгт би итгэдэг. Монголчууд мафийн бүлэглэлийн удирдлага доор биш хуулийн доор амьдрах ёстой

-Та татварынхан, аудит, прокуроруудын нэрийг зарлана гэсэн. Хэзээ зарлах вэ. Өмнө нь та С.Зоригийн хэргийн захиалагчийн нэр 14 хоногт ил болно гэж байсан. Одоо болтол ил болоогүй байна л даа…

-Удахгүй тодорхой болно. Захиалагчтай гээд гурван хүнийг шийтгэсэн. Тэгэхээр захиалагч нь тодорхой болох ёстой биз дээ. Нээлттэй сонсголд шийтгэл авсан гурван залуугийн ар гэрийнхнийг оролцууллаа. Монголын ард түмэн тэдний үгийг хангалттай сонссон. Одоо дараагийн алхмуудаа хийнэ. С.Зоригийн хэргийг ил болгоно. Эрдэнэтийн 49 хувийг ард түмэндээ эргүүлэн авч өгнө. Үүний төлөө эцсээ хүртэл тэмцэнэ.

Төв аймгийн Засаг дарга Ж.Батжаргалтай ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн жилүүдэд орон нутгийнхаа хөгжил, бодлогын хүрээнд хийгдсэн онцлох ажлуудыг дүгнэхгүй юу?

-2017 он их онцлогтой жил боллоо. Учир нь Засаг даргын бүрэн эрхийн гарааны суурь он юм. Тийм болохоор 2016-2020 онд аймаг, орон нутгийг хөгжүүлэх хөгжлийн бодлогуудын хэрэгжилтийг хангах тал дээр онцгойлон анхаарал хандуулж, нутгийн удирдлагын байгууллагуудаас аймгийнхаа хөгжлийн бодлого зорилтуудыг сайн дүн шинжилгээ хийж үзээд ирэх он жилүүдийн хөгжлийн хэрэгцээ, шаардлага, хөгжлийн бодлогуудаа цэгцтэй бодлогын түвшинд хүргэх “Хөгжлийн түүчээ Төв аймаг” гэсэн уриан дор 2024 он хүртэлх хөгжлийн хөтөлбөрөө боловсрууллаа. Энэхүү хөтөлбөрт тулгуурлаж “Ажилтай, орлоготой иргэн” зорилтыг дэвшүүлж ажиллаж байна.

-Энэ зорилтын хүрээнд юу хийх вэ?

-Энэ хүрээнд бүхий л хөрөнгийн эх үүсвэрүүдийг дайчлах замаар иргэдийнхээ ажилтай, орлоготой байх бололцоог нээсэн бодлогын, хөрөнгө санхүүгийн, тодорхой зах зээлийн өргөтгөлийг хийж хэрэгжүүлсэн он жил байлаа. Төв аймгийн нутаг дэвсгэр дээр хийгдэж буй томоохон бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагааг аймгийнхаа эрх ашигт уях, бодлогын нэгдмэл байдлыг хангах зорилтыг бэхжүүлэн ажиллалаа. Жилд манай аймагт 13 мянга орчим ажлын түр байр бий болдог гэсэн судалгаа гарсан.Энэ бол өнөө жилийн ололт хийгээд ирэх жилүүдийн суурь баримжаа тооцоо гарч байгаа гэсэн үг. Бид иймэрхүү зохион байгуулалттай ажиллаж чадвал жилд 13 мянган иргэдээ түр ажлын байраар хангаж, ажилтай, орлоготой болгож, амьдрал ахуйг нь дээшлүүлэх боломж харагдаад байгаа юм. Төв аймгийн хөгжил, эдийн засгийн бүтцийг судлаад үзвэл боловсруулах чиглэлийн нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэлүүдийн хөгжил сул байна. Тийм болохоор мал аж ахуй, газар тариалангийнхаа үйлдвэрт тулгуурлаж, түүхий эдээ боловсруулж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх тал дээр анхаарал хандуулан ажиллалаа.

-Санхүүжилтийг шийдсэн үү?

-Аймгийн тухайн оны төсвийн шилжих үлдэгдлийн 30-аас доошгүй хувийг нь аймаг хөгжүүлэх санд татан төвлөрүүлж, 600 гаруй сая төгрөг бүрдүүлсэн. Хөрөнгө санхүү дутагдалтай байгаа энэ цаг үед цомхон зохион байгуулалтаар, багахан хөрөнгө гаргаж тодорхой ажлын байр бий болгох боломж бүрдэж байгаа хэрэг. Энэ хүрээнд бид өдийг хүртэл сум хөгжүүлэх сангаас 680 сая төгрөгийн зээл, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас зургаан хөтөлбөрийнхөө хүрээнд нэг тэрбум 500 орчим сая төгрөгийн дэмжлэг, туслалцааг иргэддээ үзүүлсэн байна. Том дүнгээр нь авч үзвэл 17 орчим шинэ үйлдвэр, цех ашиглалтад оржээ. Мөн өмнө нь ашиглагдаж байсан 30 орчим үйлдвэрүүд хөдөлгөөнд орж, үйл ажиллагаа нь тодорхой хэмжээгээр өргөжсөн байна. Энэхүү хүрээнд 1200 орчим байнгын ажлын байрыг бий болгож чадлаа. Төв аймгийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж буй том төсөл, хөтөлбөрүүдтэй үйл ажиллагаа уяснаар мянга орчим иргэдээ ажлын байраар зуучлуулж оруулсан байна. Ингээд тооцоод үзвэл 15 мянга орчим иргэд ажлын байраар хангагджээ. Ингэснээр энэ жилд 540 орчим сая төгрөгийн бараа, бүтээгдэхүүн борлуулсан байна гэсэн дүн мэдээ гарсан.

-“Эко тохилог хашаа” төсөл хэрэгжүүлж байгаа гэж дуулсан?

-Төв суурин газрын айл, өрхүүд 0.07 га газартаа зөвхөн байшин барилга, жорлон барьдаг тухай ойлголт биш юм. Энэхүү газартаа амьжиргаагаа дэмждэг тодорхой эх үүсвэртэй байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл хашаандаа хүлэмжтэй, жимсний модтой байх ёстой. Жилд хувьдаа хэрэглэх хүнсний ногоогоо хашаанаасаа хураачих, цаашлаад илүү гарсныг нь худалдаанд гаргаад хэдэн төгрөг болгочих юм бол иргэдийн амьдрал, амьжиргаанд бодитой түлхэц болно гэж үзэж байгаа. Энэхүү төслийн хүрээнд бид аймагтаа хүлэмж угсрах үйлдвэртэй боллоо. Одоогийн байдлаар 100 орчим өрх жижиг хашааны хүлэмжээр хангагдсан байна.

-Танай аймгийн хувьд өвөлжилт ямар байна?

-Сүүлийн 30 гаруй жил тохиогоогүй ган гачиг боллоо гэж газар тариалангийн салбарын улсууд хэлж байна. Аймгийн онцгой комиссын хурлаар газар тариалангийн салбарын бүх дүн мэдээг нэгтгэн авч үзэхэд 52 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Зун гантай байснаас бэлчээрийн ургамлын гарц тааруу, намрын хадлан, тэжээлээ үндсэндээ орон нутгаасаа бэлдэж чадаагүй ээ. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий зэрэг аймгаас нийтдээ 80 мянган тонн хадлан бэлтгэж, иргэд, малчдадаа борлуулалтыг нь зохион байгуулалттай хийлгэж аймаг сумынхаа аюулгүй нөөцөд бүрдүүлэх ёстой өвс тэжээлийн нөөцөө бүрдүүлж авлаа. Малын тарга тэвээрэг намрын отор нүүдлээр бага зэрэг өөхөн тарга авсан. Өнгөрсөн намрын сүүлээр орсон цас Төв аймгийн нутгаар олон жилийн дунджаас нэлээд ахиу орсон. Аймгийн онцгой комиссоос ажлын хэсэг гарч сумдынхаа өвөлжилтийн байдалтай танилцахад 17 сум зудтай, 10 сум зудархуу байна гэсэн дүгнэлт гаргасан.

-Зам дагаж хөгжил гэдэг. Энэ онд зам тээврийн салбарт хийгдсэн онцлох ажлууд гэвэл…

-Энэ онд манай аймаг төсөл, хөтөлбөр бусад хөрөнгө оруулалтаар нийтдээ 46 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын ажил хийлээ. Сургууль, эрүүл мэндийн байгууллагуудын засвар, үйлчилгээ, тоног төхөөрөмжийн хангалтын чиглэлд нэлээдгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн. Мөн дэд бүтцийн чиглэлд таван жил царцчихсан байсан хэд хэдэн замыг бид энэ жил хатуу хучилтай болгож ашиглалтад хүлээн авлаа. Энэ бол Зуунмод хотод зүгээр нэг зам тавигдаад байгаа зүйл ч биш. Шороон замаар явах машины тоос, тоосонцроор дамжиж иргэдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа зүйл л дээ. Үүнийг нь цардчихаар ойр хавийн гудамж, талбай тоос шороогүй, замтай ойр орших айлын амьдрах орчин тохиотой болох юм. Энэ хүрээнд аймагтаа хоёр том замыг улсын хөрөнгөөр, таван жижиг замыг аймгийнхаа хөрөнгөөр шийдэж, чадлаа. Нийт тав орчим тэрбум төгрөгийг зам барих ажилд зарцуулсан. Нөгөө талаар хот суурийн газрын иргэдийн эрүүл орчинд амьдрах нөхцөлийг бид онцгой анхаарах ёстой юм. Ингэхийн тулд өөрсдийнхөө санхүүгийн нөөц бололцоондоо тулгуурласан ажил, үүргийг хийж гүйцэтгэх шаардлагатай. Эхний ээлжид инженерийн шугам сүлжээнд ойрхон айл, өрхүүдийг энэхүү шугам сүлжээнд холбох ажил юм.

-Өнгөрсөн хугацаанд ямар ажил хийгдэв?

-Өнгөрсөн жилүүдэд бид энэ чиглэлд нэг тэрбум 500 орчим сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын ажил хийгдсэн. Шинэ суурьшлын бүсүүдэд цахилгаан, дулааны шугам сүлжээг тавьж байгаа нэг хэсэг байна. Харин инженерийн шугам сүлжээнд холбогдож чадаагүй, алслагдал орших айлуудыг юун түрүүнд бүрэн шаталттай, түлш бага зарцуулдаг зуухаар хангах ажлыг энэ онд хийлээ. Нийт дүнгээрээ 3200 зуухыг айл, өрхүүдэд олгочихсон. Зуух тавьсан айлууд “Түлш бага зарцуулж, утаа униар бага гаргадаг зуух байна” гэж ярьж байна лээ. Шинэ хөтөлбөр, том ажил эхэлчихсэн учраас айл бүр энэхүү зуухыг тодорхой горим, зааварчилгаагаар нь ашиглаж чадахгүй байгаа. Тийм болохоор удирдлагуудын зүгээс эдгээр зуух ашиглаж буй айл өрхүүдэд шат дараатай сургалт явуулж, зуух ашиглах ойлголтыг нийтэд түгээх ажлыг хийсэн. Ирэх онд бид аймгийнхаа өрх, айлуудыг инженерийн шугам сүлжээнд холбох ажлаа улам эрчимжүүлнэ. Энэ талаар тодорхой төсөл, хөтөлбөр, арга туршлагыг судалж байгаа.

-“Ашигтай, орлоготой иргэн” уриан дор ямар ажил хийгдэв?

-Манай аймагт 14 мянган малчин өрх бий. Зуны цагт сүү, цагаан идээ боловсруулахад их түвэгтэй л дээ. Тэр өдрийн халуунд байнгын гал түлээд сүүгээ хөөрүүлээд сууна гэдэг хүн асуудал шүү дээ. Тийм болохоор зуух үйлдвэрлэгчид маань бидэнд бөөрөө буюу хажуу талаараа халдаггүй, зөвхөн дээшээ буюу тогоо руугаа халдаг зуухыг санал болгоод байгаа юм. Үүнээс саяхан гурвыг захиалж хийлгээд туршиж үзлээ. Ирэх зунаас хөдөөгийн малчин гурван өрхүүдэд энэхүү зуухыг туршиж үзнэ. Ингээд үнэхээр малчдын сүү, цагаан идээ боловсруулахад нь нэмэр болж байвал үйлдвэрт захиалгыг нь өгч, малчдадаа бөөрөөрөө халдаггүй зуухаар хангах асуудлыг хэлэлцэнэ. Үүнийг Засгийн газрын хоорондын гэрээ хэлэлцэлд оруулах бодолтой байна. Эдгээр дэвшилттэй санааг ашиглаж, иргэдийн зардлыг хэмнэж болохоор, эдийн засгийн хувьд үр ашгаа өгч чаддаг эд зүйлээр хангах аваас иргэн ажилтай, орлоготой болоход ихээхэн дэмжлэг үзүүлнэ. Үүнд тулгуурлаж ирэх жилийг үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжих жил болгон зарласан байгаа.

-Саяхан ирэх оны төсөв батлагдсан. Төв аймагт ирэх жил хийгдэх онцлог ажлууд юу байна?

-Төв аймаг ирэх жил улсын төсвөөр 30 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх бол аймгийн төсвөөр 6.4 тэрбум орчим төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын ажил хийгдэх юм. Энэ хүрээнд хэлэх чухал хэдэн санаа бий. Тухайлбал, үйлдвэрлэл, үйлчилгээнийхээ хөгжлийг дэмжиж, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангах талын арга хэмжээнүүдээ бодлогын их цэгцтэй эрэмбэтэй үйл ажиллагаа явуулж байж хангана гэж үзэж байгаа. Хоёрдугаарт, бид хүний хөгжлийг хангах асуудал дээр онцгой анхаарах ёстой. Тэр дундаа эрүүл мэндийн үйлчилгээ иргэдийн маань суурь үйлчилгээ байна. Аймгийн төвөөс 200 гаруй, сумын төвөөсөө 100 орчим километрт алслагдчихсан иргэдээ бид жилд нэг удаа үзлэг, оношлогоо, эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэх ёстой гэж зорьсон. Улмаар “Эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрүүл мэндийг дэмжих хөтөлбөр”-ийг батлан гаргасан. Энэхүү хөтөлбөрт бид 85 орчим сая төгрөг төсөвлөчихсөн байгаа. Мөн сурагчдын дотуур байрны асуудал байна. Адаглаад хүүхдийн ариун цэврийн өрөөний асуудал бий. Хүүхдүүд яагаад заавал шөнө орой гадаа ариун цэврийн өрөө орох ёстой юм. Энэ асуудлыг дотроо шийдвэрлэх асуудлаар тодорхой ажлуудыг хийхээр төлөвлөчихсөн байна. Тухайлбал, аймгийнхаа хөрөнгө оруулалтаар 17 суманд худаг гаргана. Үлдсэнийг нь улсын хөрөнгөөр барьж, байгуулах юм. Мөн бэлчээрийн мэрэгчид их боллоо. Мэрэгчдийн эзэлж буй талбай их өргөн болж байна. Нүүдлийн маж ахуйн тэжээлийн үндсэн бааз нь бэлчээр. Тэгэхээр бэлчээр менежментийн талаар зөв менежмент явуулахгүй бол болохгүй. Хөдөө аж ахуйн яаманд хэрэгжиж буй бэлчээрийн чиглэлийн “Ногоон-Алт” төсөл бий. Энэхүү төслийг аймгийнхаа дөрвөн сум дээр хэрэгжүүлнэ. Улмаар энэхүү төслийн арга туршлагыг бусад сумдад хэрэгжүүлэхээр ажил хийгдэж байна. Мөн Солонгосын бэлчээрийн мэрэгчтэй тэмцэх утагч аппаратууд байна. Энэ жил аймгийнхаа төсвөөр 20 аппарат, төслийн байгууллагуудаас 10 аппарат оруулж ирэн сум бүрд нэгийг өгсөн. Энэ ажиллагаагаа ирэх жил үргэлжлүүлнэ. Болж өгвөл баг тус бүр нэг аппараттай байвал сайн. Улмаар нийтийн хэрэглээнд оруулж өгөх ажлыг хийнэ. Энэхүү аппарат нь 500 мянган төгрөгөөр худалдаалагддаг. Хоёр малчин өрх 250 мянган төгрөгөөр нийлж байгаад дундаа нэг аппараттай болчихвол зүгээр. Мөн махчин шувууд, мэрэгчдээр хооллох амьтдын суултуурыг нэмэгдүүлэх чиглэлийн ажил хийгдэнэ.

-Ирэх жилүүдэд хэрэгжүүлэх томоохон төсөл, хөтөлбөрийн талаар танилцуулахгүй юу?

-Юуны өмнө ирэх онд Төв аймгийн хэтийн хөгжилд нэлээд түлхэц болохоор есөн төслийг эхлүүлэх бодолтой байна. Одоогийн байдлаар судалгааны ажлууд эхэлчихсэн явж байна. Монгол, Солонгосын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр Төв аймгийн төвийг дулааны станцтай болох асуудал байна. Техник, эдийн засгийн үндэслэлүүд нь хийгдчихсэн. Мөн Манзуширын амыг хаанаас хэн ч ирсэн үзэж харах зүйлтэй болгох ажлыг хийх хэрэгтэй байна. Аялал жуулчлалыг хөгжүүлье гэвэл хүний нүдийг хужирлах түүх дурсгалын үзвэртэй л байхгүй бол болохгүй шүү дээ. Энэхүү ажлыг эхлүүлэхээр Аялал жуулчлалын яаманд судалгаа, техник, эдийн засгийн үндэслэлүүд нь явагдаж байгаа. Мөн шинжлэх ухааны парк барих асуудлыг Боловсрол соёл шинжлэх ухаан спортын яамтай хамтарч Хятадын засгийн газрын дэмжлэгээр хэрэгжүүлэх чиглэлээр тодорхой ажил явагдаж байгаа. БСШУС яамны дэргэд Шинжлэх ухаан технологи үйлдвэрлэлийн нэгдэл буюу шинжлэх ухаан технологийн паркийн захиргаа гэсэн нэгдэл байгуулагдаад ажилдаа орсон. Энэ нь дотроо зургаан хэсэгтэй байна. Тухайлбал, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, өндөр технологийн үйлдвэр, IT-ийн чиглэлээр, цөлжилтэй тэмцэх ургамал, ногоон байгууламжийн тариалалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах шинжлэх ухааны паркийг аймагтаа байгуулахаар ажиллаж байна.

-Хөшигийн хөндийн Олон улсын нисэх буудал ирэх жил ашиглалтад орно. Энэхүү том бүтээн байгуулалтаас орон нутгийнхаа эдийн засаг, иргэдийн аж амьдралд ашигтай байх талаар ямар ажил зохион байгуулж байна вэ. Мөн урагшаа гарах төмөр зам ч танай нутгаар дайран өнгөрнө шүү дээ?

-Олон улсын нисэх буудал 2018 онд ашиглалтад орно. Улсын тусгай хэрэгцээнд авагдчихсан энэ 12 мянган га талбайд чухам юу байх юм бэ гэдгийг эцэслэн дуусгая гэж байна. Энэ дагуу хөрөнгө оруулалт, газрын харилцааны эрх зүйн зохицуулалт бүх зүйлийг нь хангая. Үүгээр дамжуулж аймгийн төсөв рүү нэлээдгүй хөрөнгийг оруулж ирэх шаардлагатай байна. Үндсэндээ олон улсын нисэх буудлаас гадна төмөр зам нь ч тавигдахаар болсон. Тийм болохоор яалт ч үгүй тээвэр, логистикийн том бүтээн байгуулалт хийгдэхээс өөр аргагүй. Үүнийгээ дагаад олон мянга зорчигчид энэ орон нутгаар дамжин өнгөрнө. Тэр хүмүүсийн ая тухтай байдлыг хангах, үзвэр, үйлчилгээгээ бүрэн авч чадах зочид буудал, нийтийн хоолны газар, аялал жуулчлал зэрэг үйлчилгээний салбар чухал болоод байна. Нисэхийн үндсэн үйлчилгээг дэмжсэн жижиг үйлдвэрлэл, цех бий. Жишээ нь зорчигчдын уух усыг нь бид үйлдвэрлэж, борлуулдаг болох ёстой. Мэдээж хэрэг олон улсын нисэх буудал учир олон улсын стандартад нийцсэн бараа бүтээгдэхүүн байх нь гарцаагүй. Энэхүү ажлыг хийхийн тулд үйлдвэрлэгч нартаа тодорхой шаардлага тавьж, мэдээллээр хангах нь чухал байна. Мөн тодорхой хөрөнгө мөнгөний дэмжлэг үзүүлбэл Төв аймгийн үйлдвэрлэл үйлчилгээний салбар хөгжих гол түлхэц болно. Энэхүү ажил, том төсөл дээр бид онцгой анхаарал хандуулж, ажиллаж байна. Баянжаргалант сумын нутагт орших Бөөрөгжүүлт цайдамын нүүрсний ордыг түшиглэсэн цахилгаан эрчим хүчний том төсөл бий. Энэхүү цахилгаан станц ашиглалтад ороод үйл ажиллагаа явуулбал жилдээ 1.5 сая тонн нүүрс хэрэглэнэ. Үүнээс 500 гаруй мянган тоонн үнс гарна. Тэр үнсийг барилгын материал болгох үйлдвэр байгуулах ажлыг эхлүүлэх гэж байна. Энэхүү станцыг тойрсон цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэр, байгалийн хийн үйлдвэр, барилгын материалын үйлдвэр зэрэг томоохон гурван үйлдвэр бий болох юм. Энэхүү төслийг дэмжээд ажил болгочихвол манай орон нутагт ч тэр улсын хөгжилд том түлхэц болно. Бүтээн байгуулалтын цаг хугацаанд 1800 орчим ажлын байр бий болно гэсэн судалгаа гарсан. Гурван үйлдвэр бүрэн ашиглалтад орвол 7000 орчим ажлын байр бий болох тооцоо гарсан. Энэ төсөл хөдлөөд үнэхээр ажил болчихвол эдийн засгийн маш том өсөлт бий болох юм. Том төслүүдээ хөдөлгөж чадвал 7000 ажлын байр нэг дор бий болно. Энэхүү ажлыг хэрэгжүүлбэл манай аймагт болоод улсад эдийн засгийн бодитой том түлхэц өгнө. Энэ мэт томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжиж, ажил болоод явбал орон нутаг хийгээд улсын хөгжил, эдийн засгийн томоохон дэвшилт гарч ирнэ гэдгийг хэлэх байна.

“Nirunfilm” студийн продюссер, найруулагч Р.Батсайхантай ярилцлаа.

---

-“Hero” интертайнментийн Б.Баатар, та гээд ид хийж бүтээж яваа туршлагатай бол туршлагатай, ур чадвартай бол чадвартай найруулагчдыг хараад байхад улс төртэй их орооцолдох юм?

-(Инээв.)

-Улс төр, сонгуульд аливаа уран бүтээлчид хутгалдчихаар хувь үнэлэмж нь буурчихдаг юм шиг анзаарагддаг?

-Надад улс төртэй айхавтар хутгалдаж яваа юм алга л даа. Ер нь бол ийм нэг зовлон Монголд ажиглагдаад байгаа юм. Киноны хувьд Монголын зах зээл бага байхгүй юу. Солонгосын киночидтой уулзахад “Манайх 50-хан сая хүн амтай. Бид ерөөсөө ашиг олдоггүй юм” гэж байсан. Оросууд 130 сая хүн амтай. Оросууд бас “Хэцүү байна” гэдэг. Тэгэхээр Монголд киногоор амьдраад явна гэдэг бодит байдал дээр хүнд. Асар их сэтгэл, асар их дураар явж байдаг юм. Урлаг чинь нэг талдаа асар их дур хүслээр явна л даа. Тийм л юм. Улс төр рүү найруулагчид ороод байгаа юм үгүй. Б.Баатарын “Монгол тулгатны 100 эрхэм”, “Зуун чухал сэдэв” гэдэг нэвтрүүлгүүдийнх нь сэдэв нь улс төртэй холбогдоод байгаа болохоор тэгж харагдаад байгаа болов уу. Мань хүн өөрөө учиргүй намд элсээд улс төр хийгээд яваад байгаа юм харагдахгүй байна. Захиалгаар ажил хийх тиймэрхүү зүйл байхаас шууд улс төр рүү ороогүй. Шалтгаан нь их энгийн. Зах зээл нь жаахан. Ингэж хэлдэг юм билээ. Тухайн газар нутаг дээр амьдарч байгаа хүмүүсийн ядаж зургаан хувь нь ямар нэг кино үзвэл тэр киног хийсэн хүмүүс алдагдалгүй ажиллалаа гэж үздэг.

-Тэгэхээр чинь Улаанбаатарт…?

-Тааруухан шүү дээ. Та бод л доо. Улаанбаатар 1.3 сая хүн амтай. Нэг киног 100-гаад мянган хүн үзнэ гэж бараг байхгүй.

-Үзэхгүй юу?

-Онцгой ховор. Ихэнхийг нь харахад өр зээл тавиад л. Хараад байхад тэгэсхийгээд л кино хийхээ больцгоогоод л байна. Яагаад гэвэл цаана нь эдийн засгийн утга учир байна шүү. Байнга алдагдал, өрөнд ороод цуврал гинжин хэлхээнд орж болохгүй. Бүгд дэс дарааллаад л ашиг олоод байгаа юм байхгүй. Тэгэх нь тооны хувьд боломжгүй. Эдийн засгийн хувьд ч тэр.

-Одоогоос 5-7 жилийн өмнө киночдоос “Монголын кино сэргэж байна” гэх үгийг их сонсдог байлаа. Кино театрууд үүдээ дэлгэж, кинонууд ар араасаа нээлтээ хийж байлаа, тэгэхэд?

-Тийм өөдрөг хандлага байж болно л доо. Сэргээд ч байгаа юм шиг. Бодитоор бол хэцүү шүү дээ. Сэргэж байна гэдэгт би юуг ойлгох юм. Тоог ойлгох юм уу, орлогын хэмжээг нь ойлгох юм уу. Техник технологийн хувьд мэдээж хөгжлөө дагаад сайжирчихаж байгаа юм. Сүүлийн үед өндөр чанарын камер гарчихсан. Тийм утгаараа өнгө зүс, хэлбэрийн хувьд сайжирчихсан юм шиг харагдаж болно. Тэр бол юу ч биш. Кинонд тэр сонин биш. Агуулга, борлогдох чадвар чухал.

Жишээ нь, Канадын цаатнууд дээр үеийн DV камераар кино хийчихсэн байгаа юм. Чанарын үзүүлэлт нь бага 720х5х76. Одоо бол 2к, 4к. Одоогийнхоос чанараар дөрөв дахин бага тийм камераар хийсэн кино. Тэр киног 300 мянган доллараар хийгээд 16 сая доллар олчихсон байдаг юм. Та бүхэн тэр киног харвал “Ээ ийм кино байдаг юм уу” гэнэ дээ. Гэрийн бичлэг шиг л юм байгаа. 300 мянгаар хийгээд 16 саяыг олно гэхээр тэнд нэг юм байсан байна аа даа, тийм ээ. Манайхан чинь хөөрхий аминдаа үзсэн киногоо дуурайгаад сайн хийх гэж оролдоод л. Тэглээ гээд агуулга нь борлогдохгүй байгаа байхгүй юу. Контент нь борлогдохгүй, тоогдохгүй байна. Америкчуудыг л сайн дуурайсан байна. Өөр юу гэдэг юм. Ийм болчихоод байгаа юм. Тэр утгаараа сэргэсэн гэдэг нь ямар өнцгөөс харснаасаа хамааралтай.

-Тухайн үед олон кино нээлтээ хийсэн дээ?

-2011-2013 оны хооронд Монгол Улс чинь өөрөө орлого олоод галзуурлаа л даа. Тэр үеийн нөлөө байж болох юм.

-Киног тухайн цаг үеийн тусгал гэж ойлгож болно, тийм ээ?

-Тийм.

-Дээр үеийн кино гоё. 1990 оноос өмнөх кинонууд л гоё гээд байдаг нь ямар учиртай юм?

-Тэр чинь догма л даа.

-Догма?

-Хоосон ойлголт. Худал, бэлэн ойлголт. Хэд хэдэн хүчин зүйл байгаа юм, тэр үеийн кино сайн байжээ гэх. Гэтэл бодитоор бол хэцүү. Жишээ нь, зохиол, агуулгыг нь аваад үзвэл марзан тал руугаа шүү дээ. Энгийн логикгүй.

-Жишээ нь ямар кино вэ?

-“Ардын элч” киног аваад үзье. Энэ киног бүгдээрээ гоё гэдэг. Тэгтэл агуулга нь ийм байхгүй юу. Кино эхлэхэд ардууд тойрч суугаад “Ардын засаг руу бичиг явуулъя. Хэн явах вэ. За Бадарч авч яв” гэдэг. Тэр бичгийн агуулгыг тэнд байгаа хүмүүс бүгд мэдэж байгаа. Нэг нь чангаар дуудаад уншчихсан байхгүй юу. “Хязгаар нутгийн ард түмэн бид ардын засгийг дэмжиж байна” гэдэг ийм л захиа. Энэ захиаг Бадарч аваад давхисан чинь хурал дотор цуг суусан урвагч Дүлзэн цагаантнуудад очиж “Эд нар ийм бичиг хийгээд хүрээ рүү аваад явж байна” гэж хэлэнгүүт “Тэр бичгийг битгий явуул. Барьж ав” гэдэг.

“Хязгаар нутгийн ард түмэн бид ардын засгийг дэмжиж байна” гэсэн тэр захиа цагаантнуудын гарт очсоноор үнэндээ ямар аюул учрах юм. Хэрвээ тэр захианд нь “Энд хэдэн цагаантнууд байна. Хоёр их буутай, тэдэн винтовтой, тэдэн хүн байна” гэвэл аюултай мэдээ. Гэтэл зүгээр л “Хязгаар нутгийн ард дэмжиж байна” гэсэн л бичиг байсан. Ийм утгагүй бичгийн араас хөөцөлдөөд Бадарчийг алдаг. Бадарч үхэхдээ Дарьбазарт “Энэ бичгийг Сүхбаатарт аваачиж өг” гэдэг. Ингээд хөөрхий Дарьбазар өөрийнхөө амийг золиод гэр бүлээ эрсдэлд оруулна. Гэр бүл нь түмэн бэрхийг туулаад Сүхбаатар дээр ороод ирсэн чинь өөдөөс нь “Аа чи нөгөө хэн үү” гээд л тэр хүнийг хичнээн зовж тэмцэлдэж ирснийг анхаарахгүй “Бичиг аваад замд чинь нэг орос цэрэг аварсан. Би мэдэж байгаа” гэсэн шиг. Энэ контент бүхэлдээ утгагүй, хоосон юм байхгүй юу. Гэтэл яагаад энэ киног сайн гэж бодоод байна вэ гэхээр нэгдүгээрт давтамжийн асуудал байна.

-Цөөхөн кинотой байсан шүү дээ?

-Цөөхөн кинотой байсан. “Монгол кино” үйлдвэр оргил үедээ жилд арван кино хийж байсан. 1980 онд Филатова хүүхдийн жил гэж зарлаж хүүхдийн кинонд илүү төсөв тавиад тэр жил арван кино хийсэн нь Монголын киноны түүхэнд хамгийн том тоо байсан. “Ардын элч”-ийг бид шинэ жилээр нэг үзээд Цагаан сараар дахиж үзэж наадмаар бас үздэг байсан. Жилд багадаа гурав үздэг байсан болохоор бүр цээжилчихнэ.

Хоёрдугаарт, телевиз нь зөвхөн тэгш тоотой өдрүүдэд гардаг байсан юм. Мягмар, пүрэв, бямбад. Тэгэхээр маш их хүсч хүлээж байж үзнэ. Өөр үзэх юм байхгүй. Сүүлдээ бүр цээжлээд киноны дүрүүдийн үгүүдийг хэлдэг болно. “Сайхан сайхан хүүхнүүдийг бариад л байх уу” гэх мэтээр.

-“Чи ингэж явж байдаг бий вий”…?

-Тийм. Ингээд их сайхан хоногшоод сүүлдээ киноны үг нь ардын үг ярианы нэг элемент болоод дотно болчихдог. Түүнээс биш яг одоо “Ардын элч” гараад тэрнийг та мөнгө төлөөд үзнэ гэвэл асуудалтай. Социализмын үед чинь хурал хийсээр байгаад дуусдаг тийм үйл явдалтай кино байлаа шүү дээ. Кино эхлээд хурал. Хурлын завсраар зусланд гэртээ нэг ирнэ. Тэгээд буцаад л хуралдаа. Тийм кино гэж юу байдаг юм.

-Тэрийг чинь хүмүүс үзээд л байдаг байсан?

-Өөр сонголт байхгүй юм чинь. Тэгээд нэг киног олон дахин үзээд байхаар ээнэгшчихдэг. “Ардын элч”-ийг ур чадвар талаас нь эхнээс нь дуусах хүртэл нь харвал зураг авалтаас эхлүүлээд алдаа их бий. Юу нь тэр киног үнэ цэнтэй харагдуулаад байдаг вэ гэхээр тэр үедээ нэлээд үнэтэй хальсаар хийсэн. Нэг кино хийх гэж улсаараа хөдөлдөг байсан шүү. Хүн бүхэн тэрэнд оролцоно. Малчид нь малаа өгөөд нэг кинонд жил гарангийн хугацаа зарцуулаад өртөг шингээгээд. Тэр утгаараа ямар нэг юм тэр кинонд байгаа юм. Үнэлэхүйц юм байгаа юм. Мөн дээр үетэйгээ ойр байсан болохоор хувцас хунар, эдлэл хэрэгслийн хувьд ч ойр. Одоо бол дээр үеийн хувцас гэхээр хиймэл, концертын хувцас шиг юм өмсөөд байна. Тэр үед чинь Богдын хатны дээлийг хураагаад драмын театрын жүжигчдийн хувцсанд өгчихсөн байсан гэдэг шүү. Баячуудын хэрэглэж байсан дан оригиналь юмнуудыг хураагаад драм, дуурийн театрт өгчихсөн байсан. Гэх мэтчилэнгийн янз бүрийн юм нөлөөлсөн байх магадлалтай.

-Дээр үеийн кинонд олон зүйл зарцуулсан нь харагддаг. Ялангуяа цаг хугацааг. Киноны үйл явдал нь жилийн дөрвөн улирлын турш үргэлжилдэг. Гэтэл одоо манай киночид ихэвчлэн зуны дэлгэр цагт зураг авалт авчихаад есдүгээр сард оюутан цуглахаар тэр киногоо нээдэг. Эсвэл өвөл хийсэн киногоо гуравдугаар сард Мартын наймнаар нээдэг. Киногоо нээдэг хоёр л үетэй. Зун хийсэн киноны үйл явдал нь зун өрнөсөөр дуусдаг. Өвөл хийсэн нь өвлөө харуулдаг. Дөрвөн улирлыг харуулах нь бараг байдаггүй?

-Тийм ээ, тийм. Баялаг байх ёстой. Дүрслэлийн хувьд ч тэр. Гэхдээ яахав дээ киноны үйл явдлаасаа болно шүү дээ. “168 цаг” гэж кино үзсэн үү. Хадны засвар хавчуулагдчихаад гараа сугалах гээд л байдаг (инээв).

-Үзсэн?

-Тэр чинь 168 цагийгн үйл явдлыг л харуулсан кино. Тэгэхээр киноны зохиолоосоо л хамаарна л даа. Зохиол ямар байна тэрийгээ дагана. Гэхдээ мэдээж түүхэн, хүний амьдрал намтрыг харуулсан кино таны хэлснээр тодорхой он цагийг мэдрүүлэхээр байх ёстой л доо.

-Танай “Нирун фильм” байгаа юу?

-Байж л байгаа. Голдуу захиалгатай юм л хийдэг юм. Эрсдэлгүй (инээв). Баримтат кино, сурталчилгааны реклам гээд л тиймэрхүү юм хийж байгаа.

-Ойрын хугацаанд дэлгэцнээ гаргах том бүтээл, төлөвлөж байгаа юм бий дээ, танд?

-Хоёр л гэж хэлэх юм даа тийм кино хийх гээд бодчихсон юм. Мөнгө төгрөг гээд хүмүүс их чухалчлаад байна шүү дээ. Мөнгөний мөн чанар, хүнд үзүүлж байгаа нөлөөний тухай өгүүлэх хос кино хийж байна. Хоёр ангит биш. Биеэ даасан хоёр жижиг кино. Нийлэхээрээ нэг санаа илэрхийлнэ. Тэр киноныхоо нэгийг нь хийчихээд байна. Нөгөөдхийг нь хийх гэсэн чинь мөнгө олдохгүй байна. Орхичихоод л байж байна.

-Монголын нийгмийг ерөнхийд нь харахаар танд юу харагддаг вэ. Эдийн засгийн хямрал дээр улс төрийн байдал утга учиргүй болж бүх юм уялдаа авцалдаагүй болоод ирж байна уу даа?

-Би саяхан нэг номын редактораар ажилласан юм. “Тоталитар дэглэмээс гажуудсан ардчилал руу” гэдэг ном. Михайл Клима гэж Чехийн улс төр судлаачийн бүтээл л дээ. Уг номыг редакторлаад сууж байхад яг Монголд болсон бүх үйл явцыг тэр ном дүгнээд зураглаад хийчихсэн байгаа юм.

Ганцхан Монгол биш юм байна. Хуучин коммунист орнуудыг нийтэд нь хамарсан үзэгдэл байгаа юм. Бүгдээрээ тоталитар дэглэмд байлаа шүү дээ. Тэгж байгаад тэр нь задраад бүгдээрээ гоё ардчилсан болж хөгжинө гэж бодож байж л дээ. Бидний төсөөллөөр бол Чех биднээс илүү ардчилагдаад аль хэзээний барууны сонгодог ардчилалд хүрчихсэн гэж бодож байтал тэр номыг уншвал үгүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Коммунист дэглэмээс салсан орнууд ерөнхийдөө хоёр замаар явсан байна. Нэг зам нь лалын орнууд, дундад Ази, станы орнууд байна шүү дээ. Тэд бүгд авторитори дэглэм рүү гулсаад орчихсон. Лалын соёл, хүмүүжил нь угаасаа тийм. Нөгөө зам нь зүүн Европ, төв Европын орнууд гажуудсан ардчилал руу орчихсон. Монгол тэр гажуудсан ардчилал руу орчихсон юм билээ.

Тэрийг уншихаар яг л Монголыг уншаад байгаа юм. 2003 онд Чехийг ардчилалын үлгэр жишээ гэж ярьж байж. “Чех яаж ардчилал хийснийг хар та нар!” гэж байсан.

-Хэдхэн жилийн өмнө Монголыг бас тэгсэн шүү дээ. Бид магтуулж байсан?

-Монголыг хар! Азийн ардчиллын баян бүрд, ардчиллын арал энэ тэр гээд байсан. Чехийг 2003 оноос “Ардчиллыг Чех шиг завхруулж байгаа улс алга” гэх болсон. Үлгэрийн гэмээр ардчиллыг цэцэглүүлж байсан орон яав аа гэмээр болж эхэлсэн. Тэрэнтэй адил Монгол тийм болчихсон юм.

Нэг л их мундаг ардчилал яриад байсан хааччихав аа, яачихав аа. Бүх юм нь газардаад алга болчихсон. Тэр номыг уншихаар Монголын нийгэмд юу болоод өнгөрөв өө, цаашид юу болох вэ гэдэг нь бэлээхэн байж байгаа юм. 2015 онд бичигдсэн ном. Тэгэхээр тэд биднээс хоёр жилийн өмнө яваад байна аа даа. Ардчилал яагаад өөдтэй яваагүйн шалтгаануудыг биччихсэн байгаа юм.

Нэгдүгээр үндсэн шалтгаан нь өмнөх нийгмийн хамаарал гэж байдаг юм байна. Хоёрдугаарт өмч хувьчлал буруу явагдсан. Өмчийн тухай ойлголт нь бүрдээгүй, буруу ойлголттой, хамгийн гол нь аж ахуй эрхлэх чадваргүй, худалдан авах чадваргүй үед өмчийг өгчихөөр яахаа мэдэхээ байчихдаг юм байна. Миний мэдэх маш олон хүн цэнхэр, ягаан тасалбараар аж ахуй нэгж худалдаж аваад яахаа мэдэхээ байхаараа тоног төхөөрөмжийг нь сугалж төмрийн хогонд тушаагаад хамгийн ойр санагдсан нь баар байсан учраас бараг бүгд шахуу баартай болсон ч мэдээж дампуурна шүү дээ. Эсвэл Тохиролцооны дэлгүүр нээсэн. Толгойд нь орж байсан бизнес нь тэр байхгүй юу. Чехэд бас яг ингэсэн байна лээ.

Бас нэг сул тал нь өмнө нь засаглаж байсан, өмнөх нийгмийн удирдаж байсан нам, удирдагчдыг тэр хэвээр нь үлдээчихсэн. Манайх бас тэгсэн. Тэр нь шинэ нийгмийг байгуулж чадахгүй, ардчиллыг буруу ойлгож, гажуудуулж завхралын эхлэлийг тавьчихсан гэж байгаа юм. Тэгээд Чехэд манайхтай адил МАНАН үүссэн. Гол хоёр нам нь үгсдэг. Шударга бусын хонгил. Хуулийн байгууллагад өөрсдийнхөө хүмүүсийг дарааллуулаад суулгачихдаг юм байна ш дээ. Хэрэг бүртгэх, мөрдөх, шүүх, ял оноох, хянах гэх мэт бүх процесст өөрийнхөө хүнийг тавиад хүссэн хэргээ тэр дамжлагуудаар оруулаад гаргачихдаг. Энэ зүйл Чехэд бас явагджээ. Нэгнээ тагнадаг, чагнадаг хэрэг тэнд бас гарсан.

Ардчилал гажуудахад хүргэсэн шалтгаанууд дотор бас нэг юм байна билээ. Хүчтэй иргэний нийгэм нь байхгүй болчихсон. Өмнөх нийгэмд манай иргэний нийгэм хуурмаг байсан. Үйлдвэрчний эвлэл, Эмэгтэйчүүдийн холбоо, Залуучуудын холбоо нь хуурмаг. Бүгдээрээ намын дайчин туслагч, шадар үүрэгтэй. Иргэний нийгэмтэй юм шиг харагдуулдаг байсан. 1990 он гарангуут Монголын Хувьсгалт залуучуудын эвлэл нэртэй байснаа Монголын залуучуудын холбоо болох жишээний. ТББ болчихсон юм шиг харагдуулж хуураад байгаа юм. Мөн чанар нь байж л байсан.

Төр, бизнес гэж хоёр юмны голд иргэний нийгэм хяналт шахалт хийж явахгүй бол төр, бизнес хоёр холилдчихдог. Үүнийг клиентлизм гэж байгаа юм.

-Харилцан бие биедээ үйлчилж, ашиг сонирхол, түрийвч нь нэгдчихсэнийг хэлж байгаа биз дээ. Яг л манай өнөөгийн улс төрийн үнэн төрх байна л даа?

-Бизнесийнхэн төрийнхнийг дэмжиж албан тушаалд гаргачихаад түүнээсээ үйлчилгээ авна. Тендерээ авна, төрийн элдэв захиалга авна. Клиент-Клиент гэсэн харилцаа. Үүнийг хэн хянаж, хэн болиулдаг юм гэхээр нэгдүгээрт, иргэний нийгэм. “Хөөе! Та нар болиоч ээ. Битгий тэврэлдээд бай. Шударга бай” гэдэг. Хоёрдугаарт хүчтэй хэвлэл байх ёстой. Манай хэвлэл, иргэний нийгэм хоёр маань тэр үүргээ бүрэн дүүрэн хийж чадахгүй байгаа юм.

Бидний гажуудаад байгаагийн бас нэг том шалтгаан нь хэвлэл нь шударга бус зүйлийг хүчтэй шахаж чадахгүй байна. Зүгээр л өнгөц. Бандаашны шуугианд л оролцоод байгаагаас биш ноцтой зүйлүүдийг гаргаж ирж тавьдаггүй. Жишээ нь, 60 тэрбумын араас ноцтой сурвалжлаад явсан нь хэн байгаа юм. Доржзодов гэдэг хүн л ганцаараа мэдэгдэл хийгээд суугаад байдаг. Хүчтэй иргэний нийгэм, хүчтэй хэвлэлгүй учраас ардчилал улам гажуудаж байна. Ардчиллаа гажуудлаас гаргая гэвэл иргэний нийгэм, хэвлэл нь хүчтэй байх ёстой. Тэгэхгүй ингээд хэвлэл нь бизнес, улс төрийнхний өвөрт байгаад л байвал улам гажуудаад баларна. Хамгийн муу жишээ бол Болгар гэсэн. Гэмт хэрэгжсэн, эрүүгийн маягийн төртэй болчихсон. Бүх юмаа хяналтдаа оруулчихсан. Монголд ойрын үед болох үйл явдал Чехэд болчихжээ.

-Наадах чинь л сонин байна. Тэр номонд тэгээд юу гэж байх юм бэ дээ?

-Одоо дунд давхаргынхан хүчтэй эсэргүүцэж гарч ирнэ. Дунд давхаргын эсэргүүцэл яаж илэрдэг юм бэ гэхээр Монголд өнгөрсөн сонгуулиар цагаан сонголт гэж юм гарч ирсэн. Энэ нь дунд давхаргын хүчтэй эсэргүүцлийн нэг илрэл. Чехэд яаж илэрсэн бэ гэхээр пропорцианаль системтэй. Нам бүр 400 хүний нэр жагсаадаг юм байна. Намын дарга, нэр нөлөө бүхий хүмүүс нь дээгүүр бичигдэнэ ээ дээ. Манайд ч жагсаалтын эхэнд бичигдэх гэж алаан болдог шүү дээ. Тэгтэл сонгогчид нь жагсаалтын хамгийн доор бичигдсэн хүмүүсийг сонгочихсон. Тэгэхээр өнөө “Бандааш” гэдэг шиг тиймэрхүү хүмүүс ороод ирнэ дээ.

Дунд давхаргын өөр нэг хүчтэй эсэргүүцэл нь агшин зуурын нам, агшин зуурын улстөрч гэж үзэгдэл гарч ирдэг.

-Өнгөрсөн сонгуулиар ХҮН нам хүчтэй гарч ирээд алга болсон шүү дээ?

-Тэгсэн. ХҮнам агшин зуурын нам болохоо дөхсөн. Тэдний алдаа нь юу вэ гэхээр өмнө нь өөр улс төрийн намд байсан хүмүүс нийлээд нам байгуулчихаар үнэмшилгүй байсан. Агшин зуурын улстөрч гэж үзэгдэл байна. Слован улсад Миро Церарын нам байгуулагдаад зургаан сарын дотор сонгуульд ялаад Миро Церараа Ерөнхий сайд болгосон.

Одоо ер нь сонгуульд үнэмлэхүй ялна гэж байхгүй болсон. Монголд ирэх сонгуулиар 30 хувиас дээш санал авах нам гарахгүй. Дэлхий даяар хандлага нь тийм байна. Австрид 31 настай залуу Ерөнхий сайд болж байна. Канадад бас нэг залуу улс төрд хүчтэй гарч ирж байна. Дэлхий даяар дундад давхаргын хүчтэй эсэргүүцэл гарч, тогтчихсон том намуудыг дэмжихээ больчихоод байна. Улстөрийг бүрдүүлж байгаа цөм хүчнүүдийг дэмжихээ болиод тэдэнд дургүйцэх сэтгэлээр хаа хамаагүй амьтдыг сонгож гаргаад байгаа байхгүй юу. Тийм үзэгдэл манайд одоо болно.