Month: October 2017

Өнгөрсөн сарын 29-нөөс “Аз хур” номын их дэлгүүр “72 цаг 72 хувийн хямдрал” гэх номын хямдрал зарласан билээ. Үүнийг сонссон уншигчид хямдралтай үнээр дуртай номоо худалдаж авахаар өнгөрсөн гурав хоног тус дэлгүүрийн үүдэнд урт цуваа үүсгэн дугаарласан. Нийгмийн халамж олгогдож эхлэх үеэр банкуудын өмнө ингэж, хонон өнжин зогсдог монголчуудын хувьд энэхүү үзэгдэл нь цаасан хэвлэл хоцрогдох болоогүйг тод харуулсан билээ. Номд дугаарлаж байгаа иргэд ч ёс зүйтэй, дэг журамтайгаар дугаарлан хүн бүр багадаа л 3-5 ном худалдаж авч байгаа нь ажиглагдсан. Өнөөгийн залуучууд ном уншихаа больсон хэмээн хүн бүр л шүүмжилдэг. Тэгвэл тэдгээр дугаарлан зогсч буй иргэдийн дийлэнх нь залуучууд, оюутнууд байсан гэдгийг тус номын дэлгүүрийн худалдагч нар хэлж байсан. Иймд “Аз Хур”-ын 72 цаг 72 хувийн хямдрал бол өнөөгийн нийгэмд гарч ирсэн эерэг дүр зураг байлаа хэмээх нэртэй зохиолчид, нийгэм судлаач нар үзэж буй. “Аз хур”-ын хямдралын үеэр номууд 10-70 хувь хямдарсан бөгөөд тэр тусмаа “Аз хур” номын дэлгүүрийн харьяа “Болор судар” хэвлэлийн үйлдвэрийн номнууд түлхүү хямдарсан байсан. Өөр нэг зүйл нь шөнийн клуб, хоолны газрууд л нийслэлд 24 цагаар ажилладаг байсан бол “Аз хур” номын дэлгүүр хямдрал зарласан өдрүүдэд 24 цагийн турш ажиллаж байв. Номын нөөц өмнөх жилүүдийг бодвол өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн гэдгийг ч эх сурвалжууд дурдсан. Гэтэл хямдрал эхлээд удаагүй байтал нэгэн таагүй мэдээлэл цахим орчинд түгсэн юм. Энэ нь номын ард үнийн шошго бүхий наалтыг хуулахад ардаас нь хямдарсан үнээс бага үнийн дүн гарч ирсэн нь худалдан авагчдыг, номонд шимтэгсдийн сэтгэлийг гонсойлгож орхив.Тодруулбал, төрийн шагналт зохиолч Д.Төрбатын “Хаан төрийн нууц” хэмээх номын ард үнийн шошго бүхий наалт дээр 15000 төгрөг хэмээн бичсэн ч үүнийг хуулахад уг номын үндсэн үнэ 11000 төгрөг байна. Энэ мэт Жек Лондоны зохиол “Цагаан соёот”, “100 баримт” хэмээх номын ард үнийн шошго давхарлан наажээ. Мөн л нийтлэгдсэн үнээсээ илүү үнэтэй байв. Энэ асуудлаар өглөөнөөс орой хүртэл ном авах гэж дугаарласан уншигчид “Аз хур” номын дэлгүүрт гомдолтой байгаагаа мэдэгдсээр буй юм. Мөн фэйсбүүк, твиттерээр тус дэлгүүрийн талаарх уншигчдын гомдол тасрахгүй байгаа билээ.

Үнэхээр “Аз хур”-ынхан хямдрал нэрээр уншигчдаас мөнгө шулсан уу. Энэ хэргийн талаар тус дэлгүүрийн менежер Р.Эрдэнэболдоос тодрууллаа.

“АЗ ХУР” НОМЫН ДЭЛГҮҮРИЙН МЕНЕЖЕР Р.ЭРДЭНЭБОЛД: ҮНИЙН БУРУУ ХЭВЛЭЛТЭД УНШИГЧДААСАА УУЧЛАЛ ГУЙЖ, БУРУУТАЙ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГАА ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРЧ БАЙНА

-Сүүлийн үед цахим сүлжээгээр “Аз хур” дэлгүүр худлаа хямдрал зарлаж, уншигчдыг хуурч байна гэсэн мэдээлэл, гомдол их түгэж байна. энэ талаар тайлбар өгөхгүй юу?

-“Хаан төрийн нууц”, “Цагаан соёот”, “100 баримт”, “Хар судар” хэмээх дөрвөн номон дээр хэвлэлтийн алдаа гарчихсан юм. Бид 72 цагийн 72 хувийн хямдралын хүрээнд олон төрлийн номыг их тоогоор хэвлэж байгаа. Ингэж хэвлэхэд эх бэлтгэлийн алдаа гарах тохиолдол бий. Эдгээр дөрвөн номны эх бэлтгэлийн ажил дээр алдаа гарсан нь үнэн. Ингээд хямдрал зарлахаасаа өмнө алдаатай хэвлэгдсэн номнуудын ард цагаан үнийн наалт наасан. Түүнээс биш ямар нэгэн байдлаар эдгээр номнуудын үнийг өсгөөд хямдруулсан үйлдэл хийгээгүй юм аа.

-Номын ард наасан үнэ ямар учиртай юм бэ?

-Энэ үнэ бол хямдрал зарлахаас өмнө манай номын дэлгүүрийн захирлын баталгаажуулсан үнэ. Бусад номын дэлгүүрт худалдаалагдаж буй эдгээр ном ч гэсэн цагаан наалттай байгаа. “Хаан төрийн нууц”, “Цагаан соёот” хэмээх номуудыг бид таван жилийн өмнөөс уншигчдынхаа гарт хүргэж байсан. Яг л тэр үеийнхээ үнээр өнөө жил хэвлэгдчихсэн л хэрэг.

-Үнэхээр буруу хэвлэсэн бол хямдрал зарлахаас өмнө уншигчдад мэдээлэх ёстой байсан талаар иргэд их ярьж байна?

-Тийм ээ. Энэ бол бидний алдаа. Уншигчдадаа бүх бурууг чихэхгүй ээ. Хүмүүсийн хардах нь зөв. Гэхдээ бид ашиг олох гэж ийм үйлдэл хийгээгүй шүү гэдгийг л уншигчид ойлгох хэрэгтэй. Энэ бол хэвлэлтийн алдаа байсан. Олон жилийн өмнөх эхээрээ хэвлэсэн нь бидний алдаа. Энэ талаар хямдралын үеэр уншигчдадаа хандаж өөрийн цахим сүлжээгээр тодорхой тайлбаруудыг удаа дараа гаргасан.

-Танайхыг ШӨХТГ-аас шалгаж байгаа гэсэн. Шалгалтын хариу хэзээ гарах бол?

-Иргэдээс ирсэн гомдлыг хүлээн авч, түүнд нь үнэн зөв, баримттай хариу өгөхийн тулд ШӨХТГ-т хандан шалгуулж байгаа. Энэхүү байгууллага эцсийн байдлаар ямар нэгэн дүгнэлт гаргаж, ойрын хугацаанд албан ёсоор иргэдэд мэдээлэл өгөх болно. 72 цагийн турш 72 хувийн хямдралтай худалдааг бид амжилттай зохион байгуулсан. Гэвч хэд хэдэн номуудад хэвлэлтийн алдаа гарлаа. Уг үнийн буруу хэвлэлтэд уншигчдаасаа албан ёсоор уучлалт хүсэж, буруутай үйл ажиллагаагаа хүлээн зөвшөөрч байна” гэв. Мөн бусад номын дэлгүүрүүдэд эдгээр ном ямар үнэтэй байгааг сурвалжилсан юм. Бидний хамгийн эхэнд орсон “Интерном” номын дэлгүүрт “Хаан төрийн нууц” хэмээх ном 15000 төгрөгөөр худалдаалагдаж байв. Мөн энэ номын ард үнийн шошго бүхий цагаан цаас наасан байлаа. Худалдагчаас нь энэ талаар тодруулахад “Энэ ном хэдэн жилийн өмнө 11000 төгрөг гэж байсан. Харин өдгөө цаасны үнэ өссөн, бусад хэрэгцээт материалын үнэ өссөнтэй холбоотойгоор уг номын үнэ өссөн. Харин “Аз хур”-ын хямдралаас болж, үнээ нэмсэн зүйл байхгүй” гэв. Харин “Мир” номын дэлгүүрт “Хаан төрийн нууц” 15 мянга, “Цагаан соёот” 12900, “100 баримт” 6900 төгрөгөөр борлуулагдаж байсан юм. Мөн энэхүү номын дэлгүүрийн худалдагч “Үнэ өссөнтэй холбоотойгоор номуудын ард цагаан цаас наадаг. Үүнийг манай уншигчид болоод зохиолчид бүгд л мэднэ. Монголчууд номын цагаан буян дэлгэрэг хэмээн хэлдэг. Ном худалдаалдаг дэлгүүрүүдийн зовлонг бид мэднэ. Тийм болохоор уншигчдаасаа хэдэн төгрөг салгах гэж элдэв арга заль хэрэглэхгүй гэдгийг нь мэдэж байна. Энэ бол хэсэг бүлэг хүмүүс тус байгууллагын нэр төрийг унагаах гэсэн үйлдэл” гэлээ.

Э.МӨНХ

Түрүүч нь №207(5774) дугаарт

Ч.Лодойдамба хань, үр хүүхдүүдийн хамт

Жаран долоон он буюу эдүгээгээс хагас зуун жилийн тэртээх намар хайрт ижийнхээ аарц шахдаг ногоон алаг чулууг олчихоод “Энэ миний төрсөн гэрийн буурь мөн” хэмээн нүдэндээ нулимстай зогсож байсан их зохиолчийн хүй цөглөсөн бууцанд ирлээ. Хичнээн мянган жилийн нар, салхинд алгадуулаа бол гэж бодогдох Алтайнх нь хүрэн улаан хад чулуугаар суурь хийж сүндэрлүүлсэн Лодойдамба зохиолчийн гэрэлт хөшөөг Хантайширынх нь салхи илбэн байна. “Монгол хүн гэж хэлэгдэхийн тулд Монголын төлөө цохилох зүрхтэй байх ёстой” гэх зүрхнийх нь бичээсийг бичиглэсэн аавынхаа хөшөөг хоёр охин нь намрын тунгалаг наран илбэн байнам. Цэл залуухнаараа яваад өгчихсөн аавыгаа санан санан байгаа нь илт. Яг л энгэрээд нь тэмүүлж, дал мөрөнд нь эрхлэн зүүгдэж байсан шигээ энхрий дулаахан сэтгэлээр, элбэрэл үрийн хайраар нүүр дүүрэн нулимстай хөшөөг нь илбэж харагдана.

Цогт хун тайжийн Хулан бүсгүйн дүрээр мөнхөрсөн Монгол Улсын ардын жүжигчин Чимэдийн Долгорсүрэн тэртээ наян долоон онд ханийнхаа далан насны ойгоор энд иржээ. Төрсөн бууцнаас нь гуулин хусуур олсноо бэлгэшээж, голомт залгасан ганц хүү Галбадрахынхаа гэргийд “Манай голомтыг тэгш авч яваарай” хэмээн ерөөсөн нь чихнээ сонсдох шиг. Янчилын амны энэ бууцнаас хадаг дэвсэж байгаад хүүхдүүдийнхээ тоогоор жижиг цагаан чулуу түүсэн нь, тунгалаг Тамирын голоос мөн л хүүхдүүдийнхээ тоогоор чулуу авч байсан нь нүднээ үзэгдэх шиг.

Аймгийн төвөөс зүүн хойш ердөө есхөн километр яваад Сүхийн хоолой, түүнээс хэдхэн саахалтын цаана Ондилын цагаан дэрс салхинд ганхана. Тэгээд л Далангийн нурууны бэлд, уулнаас эх авсан хөндийн энгэр ээвэр газарт намаржаа бууц нь халуу дүүгих Янчилын ам буюу их зохиолчийн төрсөн бууц тосоод авдаг юм билээ. Монголын сонгодог зохиолчийн төрсөн бууцнаа, 100 жилийнх нь өндөр ойгоор, их утга зохиолын дархан цэц зохиолчидтой дөрөө харшуулан ирж, намрын нарлаг өдөр их Алтайгаа халиан яваа минь хувь заяа юм даа гэж эрхгүй бодогдож байв.

Чадраабал гуайнх Сүхийн хоолойгоос ардын хувьсгал ялсан тэрхүү он жилүүд буюу хорин нэгэн онд нүүсэн юм гэдэг. Үндсэндээ Лодойдамба гуайг дөрөвхөн настай байхад нь нүүжээ. Богдын хүрээг бараадан одоогийн Жанчивлангийн рашааны тийшээ ирж нутагласан тухай баримт сэлт байна. Чадраабал гуайг “Засагт ханы хөх харчууд хэцүү” гэх өнөө алдарт томьёоллын гол эзэн гэдгийг хошуу ноёнтойгоо сөргөөлцөөд нутгаасаа нүүсэн, алдарт Дамбийжааг явгалж явсан зэрэг олон ээдрээтэй түүх гэрчилнэ. “Манай аав залуу наснаасаа мал маллахын хамт, өртөө улааны алба залгуулж, жин тээж олон газар явж, юм үзсэн хүн байв. Ингэж явахдаа элдэв зүйлтэй тохиолдож янз бүрийн хүнтэй уулзаж учирч байжээ. Ухаантай хүнийг нэн их хүндэлдэг сэн. Лу жанжин гүн гэдэг хүний тухай сүслэн биширч ярихыг нь олонтаа сонссон. Одоо бодоход арванесдүгээр зууны яруу найрагч Лувсандондов байсан бололтой. Хэрэв аавыгаа мөнх юм шиг санаж мунхаглаж байгаагүйсэн бол энэ гайхамшигт яруу найрагчийн тухай нэлээд хэрэгтэй зүйл сонсох байж гэж харамсдаг юм. Манай аав боловсролгүй ч гэсэн их мэдлэгтэй хүн байсан. Аав минь өөрийгөө үргэлж голж “Надад өөдтэй явсан цаг байхгүй” гээд яриагаа эхэлнэ.

Зүүн гараас Лодойдамба зохиолчийн охин УГЗ Л.Насанбат, эрдэмтэн зохиолч Д.Урианхай, СГЗ яруу найрагч Х.Чилаажав, “Лодойдамба сан”-гийн Удирдах зөвлөлийн дарга СГЗ Б.Галаарид. Их зохиолчийн гэр музейд. Говь-Алтай аймаг.

Гучин таван оны өвөл багадаа үерхэж явсан Гунгаа гэж нөхрөө нутгаасаа ирэхэд тун баярлаж бага залуугийнхаа тухай баахан хуучиллаа. Тэдний ярианаас ширтэй хүнийг тавьсан, хоёр тэмээтэй бадарчинг явгалсан тухай яриа сэтгэлд үлдсэн байна. Аав арваад настай байхдаа урьд өдөр нь шахаж байж мөргөлдүүлээд орхисон сарлагийн хоёр бухаа үзэхээр явж байтал нэг хонхорт боогоод тавьчихсан эсгий шиг юм байж гэнэ. Ойртоод очтол ширлүүлчихсэн хүн хэвтэж байжээ. Тэгэхээр нь буцаж хариад хувцас, идэх уух юм авчирч өгөөд ширнээс нь салгажээ. Энэ тухайгаа “Түрүү засгийн үед хэнд ч яриагүй юм. Тэр хүн “Эр хүний замын хүзүү урт. Эргэж нэг уулзаж болно, дүү минь. Хүнд хэлж болдоггүй юм шүү гэж билээ” хэмээн ярьж байсан. Үүнийг сонсоод Гунгаа гуай “Дуламсүрэн тайж та нар, хоёр тэмээтийг яаж явгалсан гэлээ” гэхэд, тиймээ хө, эр хүнийг явгалсан нь эвгүй юм болсон шүү. Уг нь учраа хэлээд явсан бол яах вэ. Аль тэр зэргийн юм болохыг хэлэх вэ. Тэр Дамбийжаа сайн морийг минь шалж гуйж авчихаад жудаггүй нохой үнийг нь өгөлгүй босоод явчихсан юм. Залуугийн хар гай юм даа, зэвүү хүрээд Дуламсүрэнтэй хоёулаа сураг гарган хөөж очоод явгалж орхисон юм гэж гэмшингүй ярьж билээ. Бодвол Дамбийжааг явгалсандаа бус эр хүнийг явгалсандаа гэмшсэн байх. Хожим нь Дамбийжаа хүч чадалтай болсон үедээ Засагт ханы хүрээнд ирмэгц аавыг сураглаж олж авчрахыг тушаадаг байсан гэдэг. Аав түүнийг ирснийг дуулаад хөтөлгөө морьтой зугтдаг байж. Энэ явдал нутаг орноо орхин гарах шалтгаан болсон юм билээ” гэж Лодойдамба гуайн охин дүү Цэндсүрэн өгүүлснийг үзлээ.

Мөн “Лодойн аав Засаг хантай таарахгүй заргалдаж нутгаасаа цагаачлан Богдын хүрээнд ирсэн юм гэнэ лээ” хэмээн Долгорсүрэн гуайн дурсамжийг санав. Тэгэхээр хошуу ноёнтойгоо заргалдаж эцэстээ байх суухын аргагүй болон Засаг ханы нутаг Тайшир хан, Тарлан хайрхнаасаа цагаачилж Луу гүний хошуунд ирж буй “Тунгалаг Тамир”-ын Эрдэнийн дүр Лодойдамба гуайн аавынх нь бодит дүр юм байна. Бадарч тахарт ширлүүлэн Тамирын усанд хэвтэж байхад нь баян Итгэлтийн Хонгор хүү таарч амийг нь авардаг Цахиур Төмөрийн явдалтай ч аав нь холбоотой ажээ. Үүнийг Лодойдамба гуайн өөрийнх нь үг ч нотолдог юм. Тухайлбал, “Хоёр зууны завсар болсон явдлыг би багаасаа сонссон. Түүнийг миний эцэг ярьж өгсөн. “Тунгалаг Тамир”-ын Төмөр, Эрдэнэ хоёрын явдал, мөн болж буй үйл явдлыг эцэг минь надад ярьж өгсөн” хэмээн жаран дөрвөн онд Мишигийн Цэдэндорждоо Лодой гуай хуучилж байжээ.

Нэрт зохиолчийг төрүүлсэн ижий нь Лувсангомбын Цэрэндэжид гэж Хэнтий аймгийн Биндэр сумын хуучнаар бол Цэцэнхан аймгийн хүн байжээ. Биндэрийн “Сэрүүн булаг”-ийнх нь гэж бодохоор буриад хүн байсан магад. “Ээж маань үйлэнд уран. Жигтэйхэн сайхан дуулна. Ялангуяа “Дөрвөн цаг” уртын дууг тун чиг аятайхан дуулна. Лимбэ муугүй үлээдэг байсан. Ээжийнх гэж бүдүүвтэр бор шаргал хулсан лимбэ, их ах Сэнгэдоржийнх гэж цайвар шарга өнгийн нарийн лимбэ байдаг сан. Ээж минь дэгжин сайхан хувцаслахын зэрэгцээ бүсгүй хүний хувцасны шинэ загвар хүртэл гаргаж “Хүрээний сайхан Дэжид” нэртэй явсан” хэмээн хожим хүү нь дурсчээ. Богд хааны их бага хоёр хатан Сэцэн ханаас тодорсон байдаг шиг “Засагт ханы хөх эр” болох Чадраабал Сэцэн ханаас эхнэр авч аугаа их Лодойдамба хорвоод мэндэлсэн түүх ийм буюу.

Дөчин гурван онд тухайн үеийн Зөвлөлт холбоот улсын коммунист намын дээд сургуульд суралцаж ирээд Монгол ардын хувьсгалт намын Төв хорооны суртлын хэлтэст лектороор ажиллаж эхэлсэн байдаг. Төрийн ажлын зэрэгцээ Монголын Улсын их сургуульд болон намын сургуульд түүх, гүн ухааны хичээлийг зааж байсан. Манай сэхээтэн, төр нийгэм, урлаг соёлын бүхий л зүтгэлтнүүд “Лодой багш” гэж хүндэтгэн дээдэлдгийн учир энэ. Тэр тухайгаа дараагийн цувралд тодорхой өгүүлнэ. Харин эл удаа Долгорсүрэн гуай Лодойдамба гуай хоёрын хайр дурлалын тухай товч өгүүлэхийг хүссэн юм. “Сайхан хайр байдаг юм, олдвол алдаж болохгүй” гэж “Гэрээслэл” хайрын өгүүллэгтээ бичсэн нь Лодойдамба гуайн ханьдаа зориулсан үг юм. Итгэлт баян ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат гуай “Тийм мундаг зохиолчийг хүүхнүүд зүгээр байлгаагүй л байх. Тийм сайхан хүүхнийг харцуул зүгээр явуулахгүй л байх. Гэхдээ энэ хоёр бүх насаараа ханилсан нь гайхамшиг” гэж дуу алдсан удаатай. Тэр хоёрын хайрын түүх, учрал нь үнэндээ сонин сайхан.

“Дөчин гурван оны зун Ленин клубийн гадна талд сайхан бүжгийн тавцан зассанаар тэнд залуус бүжиглэдэг болов. Манай театрынхан үргэлж тоглолттой тул бүжигт очих завгүй. Хааяа зав зай гарвал бүжигт очих хүсэл төрнө. Нэг өдөр амралтаараа би Цагааны Цэгмид, Цэнд хоёрыг дагуулж Ленин клубийн бүжигт очсон чинь нөгөө Лодойдамба маань шар костюмтай, өндөр гэж жигтэйхэн ганган залуу харагдана. Тэр орой надтай туж бүжиглэж, гэрт минь хүргэж өгч билээ. Бид хоёр юу ч яриагүй. Гэвч сэтгэлдээ урьд сургуульд хамт сурч байсан хийгээд захиа өгөлцөн ичиж байснаа сайн санацгаасан нь мэдээж. Би түүнээс хойш Ленин клубийн бүжгэнд очих тун дуртай болов” гэж ханийнх нь гэгээн дурсамж хөвөрнө. Энэхүү нандин дурсамжийн учгийг тайлах дуртгалын хэлхээг сонирхуулахад, Долгорсүрэн гуай багадаа Хэнтий аймгийн сургуульд аавыгаа дагаж очин сурч байжээ. Ингээд гучин дөрвөн онд Улаанбаатар хотноо ирж, нийслэлийн үлгэр жишээ дунд сургууль буюу одоогийн нэгдүгээр сургуульд орсон байна. Тэнд нэгэн насных нь хань Лодойдамба нь сурч байв гэнэ.

“Манай сургуульд “гурвын нэг” гэж сурлага сайтай хүүхдүүдтэй тэргүүний анги байсан. Гурвын нэгийн эрэгтэй хүүхдүүд манай ангийн охидод захиа бичиж хожим том болоод “айл гэр болъё” гэж гэрээ байгуулдаг байв. Лодойдамба бусад хүүхдүүдийн адил “Хоёулаа сургуулиа төгсөж том болоод гэр бүл болъё, би чамд хайртай, гэрээ байгуулъя” гэж надад захидал бичээд манай ангийн Пэлжээгээр дамжуулж өгсөн юм. Тэгээд Лодойдамба захиа бичсэндээ ичээд миний нүүрийг харж чаддаггүй зугтаадаг боллоо. Би ч бас ичээд нүүрийг нь харж чадахгүй. Намайг хариу захиа бичиж амжаагүй байтал Лодойдамба сургуулиа онц дүнтэй төгсөөд Монгол рабфак гэж Улаан-Үүдэд байсан дунд сургуульд суралцахаар явчихсан” гэж гэрэлт хонгор насных нь дурдатгалд бий. Хүмүүний амьдрал хичнээн утга учиртайг эрхэм хоёр уран бүтээлчийн хайр дурлал, жам ёс гэрчлэх шиг болдог юм.

“Лодойдамба бид хоёр нэгэндээ их л ойр байсан болохоос биш, Ванган, Чимид хоёр шиг ч юм уу, Ц.Мөнх, Д.Мягмар хоёр шиг дотно сайхан үерхэж явсангүй. Би

Лодойдамбыг хотын Залуучуудын соёлын ордонд анх харсан юм. Тэр билльярд тоглох дуртай боловч яг тэр цагийн том билльярдчин түүнийг тоодоггүй байлаа.Сэрүүн хүйтэн орчихсон цагаар бор шар тэрлэгтэй, малгайгүй, чихээ үе үе барьчихсан Лодойдамба хүмүүсийг тойрон гүйгээд, шалан дээр унасан шааригийг нь түүж өгөөд л, тоглож буй хүмүүс түр амсхийвэл саваагий нь шүүрч билльярдын шааруудыг хатгачаад л бужигнуулж байсныг нь санаж байна. Нэг сонсох нь ээ, Лодойдамба Бөмбөгөр ногоон театрын гавьяат жүжигчин Долгорсүрэнтэй гэр бүл болох гэнэ. Аав Чадраабал гуай, хүүгээ тэр лусын дагина шиг сайхан бүсгүйтэй гэр бүл болгохгүй ээ. Миний салан задгай хүү, тэр гавьяат жүжигчнийг гутаана, гомдооно гээд тэр хоёрын дундуур зүтгэлж байна гэж дуулдах.

Гоо сайхан гэдэг урлаг судлалын энэ нэг салбар ухагдахуун ойлголтыг манайд оруулж ирж, хамгийн анх дурдан тайлбарласан хүн нь Лодойдамба байлаа. 1952-1953 онд хотын намын хорооны дэргэд Марксизм-Ленинизмын оройн их сургууль байгууллаа. Тэр их сургуулийг зохиолчдоос С.Дашдэндэв, Г.Жамсранжав бид гурав суралцаж төгссөн” гэж Монгол Улсын ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст гуайн дурсамжид байдаг. Лодойдамба гуайтай ойр явж уран бүтээлийн зовлон жаргалаа хуваалцан, омог төгөлдөр амьдарч, асч бадарч явахыг нь яг дэргэдээс нь үзсэн хүмүүсийн нэгэн бол эдүгээ зуун насны босго дөхөж яваа буянт буурал Бөхийн Бааст гуай юм.

Тэрээр “Лодой нэг удаа “Чи миний ажил дээр хүрээд ирэхгүй юу” гэв.Би яваад очлоо. Мань хүн өнөөх л их цаасан уулынхаа цаана сууж байна. Ажлын ширээнийх нь өмнө том дугуй ширээ байна. Тэр ширээн дээр монгол, орос сонин сэтгүүл овоолоостой. Сурагчийн арван хоёр цаастай дэвтрийг дундуур нь нугалж ураад гонзгойдуу цаас болгосноо гаргаж ирээд урьд уншсан зохиолоо үргэлжлүүлэн шинээр бичсэн хэсгээ уншина. Яагаад шинээр гэж байгаа юм бэ гэвэл бичиж байгаа тэр зохиолоо, ажил дээр нь амсхийх жаахан цаг гарвал л үргэлжлүүлэн бичсэн байдаг.Тэрхүү шинэ хэсгээ уншиж өгч байгаа нь тэр. Би олон таван үг хэлдэггүй. Лодойдамба уншиж дуусахаар “За за болж байна. Бичээд бай л…” гэдэгсэн. Тэр үед Ч.Лодойдамба нэг л том зохиол бичээд байгаа нь ойлгогдож байснаас биш “Тунгалаг Тамир” гэдэг том роман бичиж байгаа нь мэдэгддэггүй байлаа” хэмээн наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй бодит үнэнийг өгүүлнэм буюу.

Лодойдамба гуайнхаа бахдам бүтээл, сайхан он цаг, сайхан ханийнх нь тухай төрсөн бууцанд нь ийнхүү бодмоглоод үд дунд хүртэл зохиолч нөхөд нь шуугилдлаа. Шүлэг найргийн дээжээсээ уншин гэрэлт хөшөөнөөс нь адислаж, их Алтайнхаа нар салхиар нэвчтэл үнсүүлээд Тайшир сум руу хөдөлсөөн.

Үргэлжлэл бий

Мэдээлэл олж авах түгээмэл эрхийн олон улсын өдөр өчигдөр тохиосон билээ. Энэ өдрийг тохиолдуулан НҮБ-ын байранд “IPDCtalks: Mongo­lia” чуулганыг Монголд анх удаа зохион байгууллаа. Чуулганд 15 сэтгүүлч болон иргэний нийгмийн байгууллагуудыг төлөөлөн 15 хүн “Тогтвортой хөгжлийн зорилт” сэдвийн хүрээнд хэд хэдэн чиглэлээр илтгэл тавьсан юм. Энэ үеэр мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл олж авах эрхийн тухай хуулийн хэрэгжилт ямар байгаа талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд асан В.Удвалтай ярилцлаа.

-Мэдээллийн ил тод байдал болон мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль батлагдаад багагүй хугацаа өнгөрчээ. Хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ?

-Энэ хууль батлагдсан нь хүний мэдэх эрхийг баталгаажуулахад том түлхэц болсон. Гэвч энэ хуулийг тууштай мөрдөхгүй, бодлогоо дандаа өөрчилж байдгаас болоод хуулийн хэрэгжилт тийм ч сайн биш байна. Тухайлбал, мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулиар зохицуулагдаж байгууллагын төсвийн асуудал шилэн дансны хууль руу шилжсэн. Үүнээс болоод хуулийн хэрэгжилтэд тодорхойгүй байдал үүссэн. 2011 онд батлагдсанаас хойш төрийн бус байгууллагууд энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангуулж, нээлттэй ил тод байдлыг дэмжих, хүний мэдэх эрхийн хэрэгжилтийг хангах талаар нэлээд ажлыг зохион байгуулж байна. 2014 оноос “Ил тод байдлыг дэмжих иргэний нийгмийн түншлэл”-ийг хүртэл бий болгоод ажиллаж байна.

-Мэдээлэл авах эрх нь зөрчигдсөн хэмээн гомдол мэдүүлсэн иргэн танд хандаж байсан тохиолдол бий юу?

-Надад хандсан тохиолдол байхгүй. Тэр талаар судалгаа хийгээгүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Манайхан мэдэх эрхийнхээ талаар түгээмэл сайн ойлголттой болоогүй учраас хангалттай мэдлэг мэдээлэлгүй байдаг, миний мэдэх эрхийг ингэж зөрчиж байна гэсэн иргэдийн гомдол одоогоор бага байгаа гэж бодож байна. Мэдэх эрх бол хүний амьд явах эрх, үзэл бодолтой байх эрхтэй адил хэмжээнд байх үндсэн эрхийн нэг. Хэрвээ мэдэх эрх нь зөрчигдсөн иргэн байвал миний үндсэн эрх зөрчигдөж байна гээд Хүний эрхийн үндэсний комисст хандах ёстой. Хуулийн байгууллагуудад ч хандаж болно. Үүгээр ч зогсохгүй шүүхээр эрхээ сэргээлгэх боломжтой. Иргэн хүн биш мэргэжлийн сэтгүүлчид энэ чиглэлээр мэдээлэл авч чадахгүй байна гэдэг бол манайд энэ тухай ойлголт хэр зэрэг байгааг харуулж байгаа юм. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд Монгол Улсын иргэдийн үндсэн эрх, эрх чөлөөг тодорхойлсон бөгөөд түүний 17-д “Төр, түүний байгуулагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй” гэсэн байдаг. Иймээс иргэд маань мэдэх эрхийнхээ төлөө ухамсартайгаар ажиллах ёстой болоод байна.

-Иргэд мэдээлэл хомс, мэдэх эрхийн талаар хангалттай ойлголтгүй байдаг. Үүнийг мэдүүлэх үүрэг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд бий. Гэтэл сэтгүүлчид өнөөдөр мэдээлэл олж авч чадахгүй байх асуудалтай тулгарсаар байна?

-Монгол Улс мэдээллийг нууцлах тогтолцоонд олон жил явсан. Үүнээсээ салж чадахгүй байна. Төрийн байгууллагууд иргэдийг ч, сэтгүүлчийг ч нууцын зэрэглэлд ороогүй бүх төрлийн мэдээллээр хангах ёстой. Мөн төрийн албан хаагчид иргэн болон сэтгүүлчдэд өгөх ёстой мэдээллийг өгөөгүй тохиолдолд хариуцлага хүлээх зохицуулалт ч байгаа. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан тохиолдолд Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу шаардах эрхтэй. Иргэн, сэтгүүлч аль аль нь авах ёстой мэдээллээ авч чадаагүй бол тухайн захиргааны байгууллагыг шүүхэд өгөх бүрэн боломжтой байх ёстой. Зөрчлийн тухай хуульд мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулийг зөрчвөл ямар хариуцлага байх ёстойг тусгаагүй харагдсан.

-Манай сонины хувьд саяхан Авлигатай тэмцэх газрын даргаас цаг үеийн асуудлаар ярилцлага авах гэж хэд хэдэн удаа хүсэлт хүргүүлсэн боловч зөвшөөрөл авч чадаагүй юм. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Мэдээллийн ил тод байдал, мэдээлэл авах эрхийн тухай хуулинд байгууллага ямар мэдээллийг ил тод байлгах юм бэ гэдгийг тодорхой зааж өгсөн байгаа. Үүнд: байгууллагын үндсэн зорилго, зорилт, чиг үүрэг, нийгэмд хийж байгаа ажил, төсвийн зохицуулалт, боловсон хүчний бодлого зэргийг мэдээлэх ёстой. Авлигатай тэмцэх газрын хувьд ямар мэдээллийг нууц мэдээлэл гэж үзэж буйгаа тодорхой болгох хэрэгтэй.

-Төрийн албан хаагчид мэдээлэл өгөх үүрэгтэй. Энэ үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд ямар арга хэмжээ авдаг юм бэ?

-Байгууллагын, хувь хүний, төрийн нууцын тухай хуулиуд бий. Иргэд болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл чөлөөтэй мэдээлэл авах эрхтэй. Гэхдээ өнөөдөр эдгээр нууц болон түгээмэл мэдээлэл авах эрх хоёрын хоорон дахь зөрчилдөөнийг аль болох багасгах шаардлага тулгарч байна. Бүр цаашилбал үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой, нууцын зэрэглэлд байгаа мэдээллээс бусдыг ил тод болгох ёстой. Нийтэд хамаарах бүх асуудлаар чөлөөтэй мэдээлэл авах, бүр шаардах эрх бидэнд бий.

-Мэдээлэл олж авах түгээмэл эрхийн олон улсын өдрийг тохиолдуулж өнөөдөр НҮБ-ын тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтын талаар хэлэлцэж байна. Энэ талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юу?

-Хүний мэдэх эрх гэдэг нь заяагдмал эрх юм. Гэтэл өнөөдөр иргэд дэлхий дахинд бий болоод байгаа тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын талаар хангалттай мэдээлэлгүй байна. Тэдний эрүүл мэндийг дэмжих, тэдэнд чанартай боловсрол олгох, ядуурлыг устгах, тэгш эрхийг бий болгох талаар хүмүүс мэдээлэл, мэдлэггүй байгаа учраас өөрийнхөө эрхийг хэрэгжүүлж чадахгүй. Мэдэхгүй учраас хэрэгжихгүй. Тийм болохоор өнөөдөр энэ сэдвүүдээр хэлэлцэж байгаа нь чухал ач холбогдолтой юм.

-Тодорхой жишээн дээр тайлбарлаад өгөхгүй юу?

-Тогтвортой хөгжлийн зорилтод багтдаг ядуурлыг устгах талаар эхний илтгэл тавигдлаа. Сүүлийн жилүүдэд манай улсад ядуурлыг бууруулах мянга гаруй төсөл хөтөлбөр хэрэгжсэн боловч хөрсөн дээрээ бууж иргэдэд хүрч чадаагүй байна. Энэ бол иргэд энэ талаар ямар ч мэдлэг мэдээлэлгүй байдагтай холбоотой. Үүнээс гадна эдгээр төсөл хөтөлбөрийг хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх зөв гаргалгааг гаргаж чадахгүй байгаатай холбоотой болов уу. Мөн цэвэр усны хангамжийн асуудал яригдаж байна. Иргэд өөрсдийгөө ямар бохир ус хэрэглэж буйгаа, яагаад цэвэр усаар хангагдах ёстой, дэлхийд болон монголд ямар нөхцөл байдал үүсээд байгаа талаар олон зүйлийг мэдэх эрхтэй. Мэдсэний үндсэн дээр шаардах эрхтэй. Цэвэр усны хэрэглээг цаашид 2030 он хүртэл нэмэгдүүлэхийн тулд ямар бодлого барьж, яаж хэрэгжүүлэх ёстой талаар хүн ард нь мэдэхгүй бол хэрэгжихгүй.

-Мэдээлэл олж авах, мэдээлэлтэй байх эрхийн тухай хуулийн хэрэгжилтэд тулгамдаж буй ямар асуудал байна?

-Тухайн хүнээс бус нийгмээс хамаарч эрх нь хэрэгжих байдлууд байдаг. Бид үүнийг орхигдуулдаг. Энэ бол үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн нэгт зааснаар “Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх үүргийг иргэдийнхээ өмнө хариуцах тухай бий. Энэ үүргийг баталгаатай эдлүүлэх нөхцөлөөр хангах талаар олон улсын гэрээ конвенцээр Засгийн газарт үүрэг өгсөн байдаг. Тэгэхээр иргэд төр засгаас шаардах хэрэгтэй. Мэдээлэл, мэдлэгтэй байж шаардах эрхтэй. Чанартай боловсрол авахын тулд ийм ийм зүйл хийх хэрэгтэй байна гэж шаардах ёстой.

БНАСАУ Хятад улсад 20-25 сая тонн нүүрс худалддаг томоохон ханган нийлүүлэгч байсан. Гэвч улс төрийн шалтгаанаар Хятад улс өнгөрсөн гуравдугаар сарын 19-нөөс эхлэн Хойд Солонгосын нүүрсэнд хориг тавьсан байлаа. Хоригийг он дуустал үргэлжилнэ гэдгийг Хятадын худалдааны яам мэдэгдэж байв. Гэтэл хугацаанаасаа өмнө БНХАУ хязгаарлалтаа цуцалжээ. Үүнийг нь тус улсын гаалийн байгууллагын мэдээлэл нотлоод байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн наймдугаар сард Хойд Солонгос өмнөд хөрш рүү 1.64 сая тонн нүүрс экспортолсон дүн байна. Он гарсаар нийт 4.31 сая тонн нүүрсийг Хятад улс БНАСАУ-аас худалдан авчээ.

Энэ асуудал манайд ямар хамаатай юм гэдэг асуулт гарч таараа. Урд хөршийн нүүрсний гол нийлүүлэгчдийн нэг Хойд Солонгос “чөдөрлүүлсэн” нь Монгол Улсад ашигтай байсан. Хойдуудыг хорионд байх хугацаанд бидэнд тэдний Хятадад худалддаг байсан нүүрсний орон зайг нөхөх боломж гарч ирсэн. Тэр завшаанаа ч монголчууд алдаагүй.

Үр дүнд нь нүүрсний экспорт нэмэгдсэн. Нарийн хэлбэл, энэ оны эхний хагас жил гэхэд манайх хоёр дахин их нүүрс хилийн чанадад нийлүүлжээ. Бүтэн жилийн үр дүнтэй дүйх ийм үзүүлэлт нүүрсний салбарт гарсан байна. Өнгөрсөн зургадугаар сард гэхэд л Монгол Улс дөрөв орчим сая тонн нүүрс экспортолжээ. Үүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн таамгаас давсан өсөлт бий болсон.

Харамсалтай нь урд хөрш хоригоо цуцалж, урьдын адил Хойд Солонгосоос нүүрс худалдан авахаар болсон нь Монгол Улсад аюулын харанга дэлдлээ. Хятад улсад нүүрсээ “шахаж” байсан бидэнд Хойд Солонгос гэх том өрсөлдөгч гараад ирлээ гэсэн үг. Дээрээс нь Гашуун-Сухайт, Ганцмодны боомтод нүүрс тээвэрлэдэг автомашины уртаас урт цуваа үүсээд таг гацчихсан. Нүүрсний худалдаа наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй болчихсон байна. Ийм үед гэгээтэй мэдээ нь хятадуудын Хойд Солонгост тавьсан хориг байсан юм. Ядаж бүтэн жил ч болтугай толгой өвдөхгүй нүүрсээ худалдах нь гэж харж байлаа.

Харин одоо энэ бүхэн талаар өнгөрлөө гэж үзэх судлаачид бий. Үүнийг үгүйсгэх нэг хэсэг ч байна.

БНХАУ-ын Хойд Солонгост тавьсан хоригийг цуцалсан явдал үнэхээр манай нүүрсний экспортод хүчтэй доргилт өгөх үү. “Үгүй” гэж хэлэх судлаачид бий. Учир нь БНАСАУ-ын урд хөршид нийлүүлдэг нүүрс бол антрацид төрлийнх. Коксжих нүүрс биш гэсэн үг. Тодруулбал БНАСАУ Хятадын Зүүн хойд нутгууд дахь цемент, гангийн үйлдвэрүүдэд ашигладаг антрацид нүүрсийг худалддаг. Энэ наймаа зогссон учраас Хятадын антрацитын нийлүүлэлт 20 орчим сая тонноор тасалдсан. Өмнөд хөрш дэх антрацид нүүрсний эрэлт хэрэгцээ ихэссэн учраас дагаад үнэ нь ч өссөн. Уг нөхцөл байдал манай зүүн талын ялангуяа төмөр зам дагуух бага нөөцтэй нүүрсний жижиг ордуудад антрацид нүүрс нийлүүлэх боломжийг олгосон байна. Тиймээс Олон овоотоос эхлээд хэд хэдэн өртөөнөөс Тяньжин боомт руу нүүрс тээвэрлэж эхэлжээ.

Гэхдээ энэ бол түр зуурын үзэгдээд өнгөрөх боломж гэдгийг хаа хаанаа ойлгож бэлтгэлтэй байсан. Нүүрсний экспортын өсөлтийг зөвхөн үүгээр төсөөлж, эдийн засгаа тооцоолоогүй. Эдийн засаг 5.3 хувьд хүрч өсөхөд нөлөөлсөн нүүрсний экспортыг дан ганц Хятадын хойд Солонгост тавьсан хоригоос үүдэлтэй гэж ойлгох нь өрөөсгөл гэдгийг уул уурхайн эдийн засагч Л.Наранбаатар хэлсэн юм.

Үнэндээ нүүрсний экспорт огцом нэмэгдсэн нь түүхий эдийн үнэ өссөнтэй шууд холбоотойг ч зарим эдийн засагчид хэлж байна.

М.МӨНГӨЛДЭЙ

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.29-ний баасан гаригийн №211(5778) дугаараас авч нийтлэв.

Эрх мэдэлд хүрч, эдийн засгийн боломж нь сайжраад ирэхээр хүний зан чанар их өөрчлөгддөг гэдэг. Хуучин муусайн найзуудтайгаа дуугарахаа больж, ядарч зүдэрсэн үедээ хамт зүтгэж байсан хүмүүсээ голдог гээд олон янзын өөрчлөлтийн тухай ярьдаг. Гэхдээ иймэрхүү ахуйн чанартай гэмээр өөрчлөлт бол юу ч биш юм. Үүнээс цаадах, хүний амь амьдрал, хувь заяагаар нь тоглочихоод юман чинээ боддоггүй хүмүүс олон байна. Ер нь монголчууд хэн ч ялгаагүй УИХ-ын гишүүн болох, төр засагт боломжийн ажилд орох зэргээр гайгүйхэн албан тушаалтай болонгуутаа хамгийн түрүүнд хийдэг тогтсон нэг ажилтай болжээ.

Тэр нь хонзон авах. “Чи муу өмнө нь ингэж байл уу, одоо тэгвэл чамайг ажилгүй болгоно доо”, “Надтай муудалцдаг хэн бэ, шоронд хатаана даа”, “Миний хүнийг танай намынхан ажилгүй болгож байсан, одоо хариугаа авъя” гэсэн хэт богинохон, харалган бодолтнууд олширсноос төрийн ажил зогсонги байдалд орж, албан тушаалтнууд нэг нэгнээсээ хонзонгоо авахад л хамаг цаг хугацааг зарцуулдаг болжээ. Энэ нь УИХ-д сонгогдож байгаа гишүүд болон жил хүрэхгүй зайтай солигдож байгаа Засгийн газрын олон үйл ажиллагаа, халаа сэлгээнээс тодоос тод харагдаж байна. Өөрөө Ерөнхийлөгч болчихоод өмнөх Ерөнхийлөгчөө шоронд хорьчихож байгаа нь шударга ёс гэхээсээ өшөө авалт гэж л харагддаг. Олон түмэн ч тэгж ойлгодог. А.Сүхбат аварга УИХ-ын гишүүн болоод Монголын бөхийн холбоог булаан авч байгаа нь шударга ёс тогтоож байгаа хэрэг огтхон ч биш юм. Эрх мэдэлтэй болонгуутаа өмнө нь авч чадаагүй зүйлээ хүчээр хийх гэж буй оролдлого. Олон жилийн хүслээ биелүүлж, хонзонгоо авч буй хэрэг л гэж харагддаг.

Энэ мэт олон жишээ бий. Өмнөх парламентад байсан М.Батчимэг гишүүн сонины эрхлэгчтэй муудалцаад Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль санаачилж, тогтмол хэвлэлийг устгангаа алдсан. Ж.Батзандан гишүүн гадаад нөхөртэй эмэгтэйтэй түнжин хагарч “гадаад эхнэр, нөхөртэй хүн төрийн албанд ажиллахыг хориглох тухай” заалттай хууль батлуулчих дөхсөн нь ердөө хэдхэн жилийн өмнө болсон явдал. Г.Уянга гишүүний ээж нь түрээслэгчидтэйгээ муудалцжээ. Охин нь гишүүн болж түрээслэгч нарыг ахиж сэхэхгүй заалттай хууль өргөн барьж батлуулчих дөхсөн гэдэг. Өөрийг нь байнга шүүмжилдэг хэдэн шар сониныг хаалгах гэж Ц.Нямдорж гишүүн Садар самуунтай тэмцэх тухай хууль санаачлан өргөн барьж байлаа.

Хэдхэн хоногийн дараа тамгаа өгөх гэж буй Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар төрийн албаны 51 хувийг өөрсдийн хүнээр дүүргэсэн гэдэг нь өмнөх Засгийн үед ажилд орсон хүмүүсийг халж, нөгөө намаас өс хонзонгоо авсны тодоос тод илэрхийлэл юм.

Монголчууд биднийг ноён зантай гэдэг. Үг даадаггүй, хуйсгануур, түргэн ууртай, өөрөөсөө бусдыг үнэлдэггүй бас бусдад итгэдэггүй. Нэг өглөө босоход өөрөө ч мэдэлгүй нэг хүний дайсан болчихсон байдаг. Яагаад гэхээр хэн нэгэн очоод хов ярихаар шууд итгэчихдэг хүн олон болсон. Хов ярьсан хүнийг хөөгөөд гаргахгүй, цаад наад учрыг нь тунгаалгүйгээр улам итгэж шадарладаг. “За тэр ч арай тэгэх хүн биш ээ” гэсэн уужимхан бодлын оронд “тэр муу тэгээд байхдаа яадаг юм” гээд өрвөсхийгээд ирнэ. Ялангуяа төрийн өндөр албан тушаалд очсон хүмүүс хов үгэнд итгэж, олон хүнтэй шууд л дайсан болдог.

Үүнээс л өнөө айхтар хэлмэгдүүлэлт, хонзон авалт эхэлдэг. 1937 оны хар хэлмэгдүүлэлтийг Коминтерний заавраар хийсэн гэх ч энэ нэр дор өөрийнхөө дургүй олон хүнийг өш санаж буудан хороосон явдал хэдэн мянгаараа тоологдоно. Эхнэртэй нь суух гэсэн өчүүхэн сэтгэлээс үүдэлтэй Лхүмбийн гэгч зохиомол хэргийн гайгаар гэмгүй олон зуун хүн хэлмэгдэж, үүнийг бодож олсон ногоон малгайтан өөрөө энэ эргүүлэгтээ орж алга болсон гэдэг. Орчин цагт энэ хэлмэгдүүлэлт ажлаас нь халах, бизнесийг нь булааж авах, шоронд хорих гэх мэтээр үргэлжилсээр байгаа. Ард түмний эв нэгдлийн илэрхийлэл болох ёстой Ерөнхийлөгчийн “30 айлтай эвлэршгүй тэмцэнэ” гэж хэлсэн үг ч энэ нийгэмд сэтгэл сэртхийлгэм эвгүй сонсдож байна.

Өнөөдөр Монголын улстөрийн нэг үе солигдож байна. Шинэ Ерөнхийлөгч, шинэ УИХ-ын гишүүдтэй болсон. Одоо дахиад шинэ Засгийн газартай болох гэж байгаа. Энэ цаг үед дахиад хоморголон халахаа больж, хонзон авахаа хойш нь тавих хэрэгтэй байна. Мөрөөрөө ажлаа хийж байгаа хүмүүсийг биш алдаа дутагдал гаргасныг л халдаг эрүүл тогтолцоог бүрдүүлэх цаг болсон. Тэгвэл төрийн алба төрлийн алба байхаа больж, дөрөв дөрвөн жилийн хугацаатай ажлаас нь хоморголон халдаг өшөө авалт зогсоно. Хэрэв ингэж чадах юм бол аль нэг улстөрийн намын төлөө үхэн хатан зүтгэдэг төрийн албан хаагч гэж байхгүй болж, нийгмийг хамарсан их улстөржилт, сонгууль дагаж хөөрч хөөсөрсөн бүхэн ном журмандаа орж, нийгэм эрүүлжинэ гээд олон олон сайн үр дагавартай. Одоо бол сонгуульд ялалт байгуулсан нам, түүнийг дагасан хэдэн хүний өшөө авалтаар ажлаасаа халагдах төрийн албан хаагчдын айдас хүйдсээс үүдэлтэй чөтгөрийн тойрог үүсчихжээ. Нэг нь ялаад нөгөөхийн тавьсан хүмүүсээ халдаг. Дараа нь нөгөө нь ялж баахан халаа сэлгээ хийдэг. Ийм л чөтгөрийн тойрог үүсээд олон жил боллоо. Хуучин нийгмийн үед дургүй хүнээ дээш нь гаргадаггүй, хэлмэгдүүлж бараг л үр удмаар нь устгадаг байсан бол одоо тэгж чадахаа больсон. Шорон оронд хийж, шүүх цагдаад дуудаж үхтэл нь дарамталдаг ч хэсэг хугацааны дараа дарамтлуулсан хүн нь төрд гараад ирдэг. Тэгээд нөгөөдүүлээ нухчих санаагаа хэрэгжүүлдэг. Ийм л хорон, хэзээ ч урагш явдаггүй тойргийг задлах ухаан одоогийн улстөрчдөөс гарах ёстой. Тойргоор дороо эргэлдэх биш, урагшаа шулуун шугамаар алхмаар байна. Чөтгөрийн тойргийг задлахад улстөрчдийн уужим ухаан, холч бодол, хонзон санадаггүй сэтгэл их чухал даа.

Нэг нам сонгуульд ялаад өөрийн гишүүдээ ажилтай болгоход яагаад болдоггүй юм гэх хүн байдаг. Намын гишүүд гэлтгүй ард олноо ажилтай байлгах нь төрийн үүрэг. Сонгуульд ялж төрд гарсан эрхмүүд сонгуулиар амлаад байсан үйлдвэрүүдээ барьж, дагуул хотуудаа хөгжүүлж, зөвхөн нүүрс зэс гэлтгүй мах, сүүгээ экспортлох ажлаа эхлээч. Бүтээн байгуулалт өрнүүлж байж ажлын байр нэмдэг болохоос төрийн албаны хэдхэн орон тоонд нэгийг нь халж нөгөөг нь тавих нэрээр асуудлыг шийддэггүй. Их бага гэлтгүй хөрөнгө оруулалт татаж, бүтээн байгуулалт өрнүүлэх зарчмаар ажлын байр нэмж гэмээнэ энэ улс орон чинь хөгжиж, ядарч зүдэрсэн ард түмний чинь нуруу тэнийх буй за.