Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн томилуулах тухай захирамжийг хүчингүй болгосон талаар УИХ-д бичиг илгээлээ.
Уг албан бичигт Раднаагийн Бурмааг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр томилуулах тухай УИХ-д санал болгосон захирамжаа хүчингүй болгосныг мэдэгдэж, зохих журмын дагуу шийдвэрлэж өгөхийг хүссэн байна. Ийнхүү Р.Бурмааг Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнд санал болгосноо хүчингүй болгож байгаа нь улс төрийн шалтгаантай юм байна.
Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны академийн ерөнхийлөгч, академич Д.Рэгдэл, Хууль сахиулахын их сургуулийн захирал, профессор, цагдаагийн хурандаа С.Баатаржав нар хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.
Энэхүү санамж бичиг нь Шинжлэх ухааны академи болон Хууль сахиулахын их сургуулийн профессор, эрдэмтэн, судлаачид оюуны боломж, материаллаг баазад түшиглэн улс орны эдийн засаг, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх, хамтарсан судалгаа явуулах зорилготой юм.
Мөн уг санамж бичгийн хүрээнд талууд сургалтын ажлыг нягт холбох, эрдэмтэн бэлтгэх, судлаачдыг чадавхжуулах, улсын хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулахуйц салбарын болон салбар дундын томоохон төслүүдийг хамтран хэрэгжүүлэхээр болоод байна.
Шинжлэх ухааны академийн харьяа хүрээлэнгийн лабораториуд болон бусад судалгааны баазад ХСИС-ийн эрдэмтэн, судлаач, магистрант, докторант, сонсогч, суралцагчдыг ажиллуулахад дэмжлэг үзүүлэх, Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөө, дэмжлэг туслалцаа үзүүлж, энэ чиглэлээр сургалт, семинар зохион байгуулах тухай ч тус санамж бичигт тусгагджээ.
Мөн Хууль сахиулахын их сургуулийн харьяа судалгааны төв, лабораториудад ШУА-ийн харьяа хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтнуудыг ажиллуулахад дэмжлэг үзүүлэх, эрдэм шинжилгээний ажилтныг доктор, докторын дараах сургалтаар бэлтгэх ажлыг бодлогоор дэмжих, ШУА-ийн эрдэмтдийг ХСИС-ийн орон тооны бус зөвлөлд болон цагийн багшаар ажиллуулах, бакалавр, магистр, докторын зэрэг горилсон эрдэм шинжилгээний ажлыг эрдэмтдээр удирдуулах ажлыг дэмжин ажиллах зэрэг нь санамж бичигт тусгасгагдаад байна.
Баянзүрх дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрын Нийгмийн хөгжлийн хэлтсээс Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Дагвын Лувсаншарав агсны нэрэмжит ‘’Хүүхдийн найрал дууны шилдэг хамтлаг’’ шалгаруулах уралдааныг амжилттай зохион байгууллаа.
Ерөнхий боловсролын сургуулийн хөгжмийн хичээлийн сургалтыг сайжруулах, сурагчдад уран сайхны боловсрол олгож, гоо зүйн хүмүүжлийг төлөвшүүлэх зорилготой энэхүү уралдаанд дүүргийн нийт 17 сургуулийн найрал дууны хамтлаг оролцсон юм. Энэ жилийн уралдаанд 84 дүгээр сургуулийн найрал дуучид тэргүүн байр эзэлсэн бол “Амгалан” цогцолбор сургуулийн хамтлаг удаалсан. Гутгаар байрт 48 дугаар сургуулийн дуучид, тусгай байрыг 33 дугаар сургуулийн найрал дууны хамтлагууд тус тус эзэллээ.
Тус тэмцээний “Шилдэг удирдаач” –аар “Шинэ монгол” сургуулийн багш Б.Амарбаяр, “Шилдэг хөгжмийн найруулга” шагналыг 84 дүгээр сургуулийн багш Д.Эрдэнэбаяр нар хүртсэн юм. Дашрамд мэдээлэхэд, 25 дахь жилдээ зохион байгуулагдаж буй энэхүү уралдаан Нийслэлийн 378 жилийн ойн баяр, Нийслэлийн соёл урлагын газар үүсгэн байгуулагдсаны 80 жилийн ойтой давхцсанаараа онцлог байлаа хэмээн Баянзүрх дүүргийн ЗДТГ-ын Хэвлэл мэдээллийн албанаас мэдээллээ.
Улсын Их Хурлын Хууль зүйн байнгын хороо өнөөдөр хуралдаж, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнийг томилох тухай асуудлын хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүлэхээр товлоод байсан юм. Тус байнгын хорооын өчигдөрийн хуралдаанаараа Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнийг томилох тухай асуудлыг хэлэлцэх үеэр Улсын Их Хурлын дахь АН-ын бүлэг нэг хоногийн завсарлага авсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас Р.Бурмааг Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр томилуулах тухай захирамжаа хүчингүй болгосон тухай 0772 дугаартай албан бичиг илгээн, уг асуудлыг шийдвэрлүүлэх хүсэлтийг Улсын Их Хуралд ирүүлсэн тул Хууль зүйн байнгын хорооны өнөөдрийн хуралдаанд өндөрлөж буйг Байнгын хорооны дарга мэдэгдэв гэж УИХ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.
Түрүүч нь №207(5774), №211(5778), №215(5782) дугаарт
“Алтай” чуулгын тайзнаа төрийн хошой шагналт Чадраабалын Лодойдамбын нэрэмжит зохиолч уншигчдын уулзалт эхэллээ. Их зохиолчийнхоо бүтээлийг эхийн сүү шигээ хөхөж өссөн алтайчууд хөдөөдөө хамгийн томд тооцогддог чуулгын танхимыг дүүргэжээ. Суудал олдоогүй нэгэн нь хоёр давхрын чөлөөнд босоогоор зогсч, ёстой нөгөө “зүү орох зайгүй” гэдэг шиг багтаж ядан байна. Уран үгсийн чуулганыг Монголын өгүүлэхүйн урлагийн нэрт мастер, гавьяат жүжигчин Гомбын Равдан, “Болор цом”-ын хөтлөгчийн дархан эрхийг Бямбаа гавьяатаас өвлөн авсан нэвтрүүлэгч Бужгарын Гантигмаа нар удирдан явуулсан юм. “Түмэн олноос уран уншигч алдрыг хүртээж, үг танихын гайхамшгийг надад мэдрүүлсэн зохиолч бол яах аргагүй Лодойдамба гуай” гэж Равдан гавьяат сэтгэл догдлон хэлж байна. Тэрээр 1979 онд Монголын зохиолчдын эвлэлийн 50 жилийн ойгоор зарлагдсан уран уншигчдын улсын уралдаанд нэрт зохиолчийн “Шаргачин” өгүүллэгийг уншиж мөнгөн медаль хүртжээ. Мөн наян таван онд Монголын радиогоор “Алтайд” романыг бүрэн эхээр нь уншиж түмний сонорт хүргэсэн бол 100 жилийнх нь ойгоор “Тунгалаг Тамир”-ын хоёр ботийг бүтнээр нь уншжээ. Эл үдэш ч “Шаргачин”, “Солонго” тэргүүт өгүүллэгүүдийг нь амилуулж, Алтайн зон олонд сэтгэлийн цэнгэл амсуулсан юм.
Уран үгсийн чуулганд Дэлхийн урлаг соёлын академийн байнгын гишүүн эрдэмтэн зохиолч Дамдинсүрэнгийн Урианхай, Монголын зохиолчдын эвлэлийн удирдах зөвлөлийн дарга, Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Буянзаяа, Монгол Улсын төрийн шагналт яруу найрагч Цогдоржийн Бавуудорж нарын эрхмүүд өнөө “Засагт ханы хөх харчууд”-ын дунд сууж шүлэг найргаа уншсаан. “Засагт ханы хөх харчууд” гэдэг нь мэдээж төрийн шагналт Далхаагийн Норов, соёлын гавьяат Санжийн Пүрэв тэргүүтэй аваргууд. Тэдний араас “Би жинхэнэ монгол билэг танхай хөдөөний хүн”, “Цэцгээр хорвоо бялуурахын цагтаа санаагүй байж мэднээ ээж ээ, цээжнээ зовлон хурахын цагт таныгаа л үгүйлдэг шүү ээж ээ, уураг сүүгээрээ тэжээсэн таныгаа, уулга алдахдаа ч дууддаг бурхан ээжээ”, “Уулзах л юмсан чамтайгаа, би” зэрэг олон дууны эзэн Халиун сум, Хар азаргын нурууны авьяас билэгт найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Дамбийн Дашдондов, “Намрын бороо зөөлөн шиврэхэд аав минь даанч дуртай, насыг нь зөөж буцсаар байгаа шувуудад бас хайртай, өөрөө өтлөвч орчлонд үлдэнэ гэж наддаа хайртай, өдрөөс өдөрт холдсоор байгаа аавдаа би хайртай”, “Цаст хайрхан, хөвч хангай, элсэн манхан, цагийн уртад хувираагүй эгэл төрхтэй, уулс ус ургамал амьтан, буурал дээдэс минь, уртын дуу, хүлгийн тоостой эх орон минь” хэмээх олон аварга дууны эзэн соёлын гавьяат зүтгэлтэн Хайдавын Чилаажав, “Эрчүүдээ та нар хааяа ч болов өршөө, “Эрчүүдээ та нар хааяа ч болов өршөө, эрлэгт явахаас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл” хэмээн яруу найргийн тайзнаа шуугиан тарьдаг Мишигийн Цэндэндоржийн шагналт Мөнхөөгийн Билэгсайхан, “Цэцгэнд төөрсөн эрвээхэй”, “Нутгаа санаад уйлдаг сэтгэл”, “Намрын өнгө орлоо ээж ээ” тэргүүт хит дуунуудын эзэн Намбарын Пүрэв гээд аргагүй л Алтайн сор болсон найрагчид тайзыг эзэгнэсэн байлаа. Яруу сайхны төгс илэрхийлэл гэж хэлж болохоор тийм тансаг үдэш. Өндөр Алтайнх нь найрагчид Монголын яруу найргийн цээжний морьдын дунд явааг их Лодойдамба, Мишигийн Цэдэндорж нь мэдэрч байгаа даа гэх бодол эрхгүй төрөв. Үзэгчдийн алга ташилт үнэндээ саарсангүй. Хаврын хаварт хангайн тэлмэгэр нуруу Бөхөн шар, Идэрийн голын хөвөөнөө ийм л нэг үлэмж тансаг үдэш болдог сон. Чилаажав найрагч Лодойдамба гуайд зориулсан “Цахиур Төмөрийн дуулал”-аа уншсаны дараа “Ингэн тэмээ буйлаад л байдаг нутаг даа, Ээж минь хүүдээ бүүвэй аялж суусан даа, тэнгэр ч гэж тэнгэр дээ, Алтайн хөх тэнгэр ээ, тэнд л намайг төрүүлсэн ижий аав хоёр минь дээ. Агт морин үүрсээд байдаг нутаг даа, Аав минь хүүдээ үнэг хайчилж суусан даа, уулс ч гэж уулс даа, Алтайн цэнхэр уулс аа, усаар нь намайгаа ариулсан ижий, аав хоёр минь дээ” гэж уншихад нь нүдний нулимс гарах шиг болсон.
Уулзалтын дундуур Лодой гуайнхаа 100 жилийн ойд автобус дүүрэн зохиолчдын дунд гонзойгоод хүрээд очсон соёлын гавьяат зүтгэлтэн, генерал Лувсангийн Пүрэвдоржтой уулзлаа. “Лодойдамба гуайг зохиолчийнх нь хувьд их зохиолч гэж хүндэтгэдэг. Ер нь тэгээд Лодойдамба, Түдэв, Эрдэнэ, Явуухулан, Пүрэвдорж гээд цөөхөн хүнийг их зохиолч гэнэ. “Тунгалаг Тамир” дэлхийд судлагдсан бүтээл. Гэтэл “Солонго” гээд богинохоон өгүүллэгийг нь уншихаар “монгол хүний монгол өгүүллэг гэж тийм л юм байдаг байх” гэж бодогддог. Үнэхээр нүдний нулимс гаргадаг зохиол юм. Энгийн хэрнээ нарийн зүйлийг ажиглаж бичнэ гэдэг аргагүй л авьяас билэгтэй хүний ажил мөн. Лодойдамба гуай Монголын соёлыг манлайлдаг хүн байжээ. Энэ талаар би киноныхон, сонгодог урлагийнхан, жүжигчид, дуучид, балетынхан гээд олон хүнтэй ярилцсан. Бүгд л “Лодой багш” гэдэг. Ухаандаа Лодойдамба гуай бүжгийн хүн биш шүү дээ” гэв. Пүрэвдорж генерал батлан хамгаалахын офицер байхдаа Лодойдамба гуайн НАХЯ-ныхантай уулзсан уулзалтад байсан гэдэг. Тухайн яамны нэг хүн “Хугараагүй ноён нуруу” зохиолынх нь тухай асуугаад, энгийн ардыг манай яамныхан хэлмэгдүүлж байсан гэж та бичжээ. Таныг зохиолыг уншаад би айлаа хэмээн жаахан гомдсон, дургүйцсэн байдалтай хэлж л дээ. Лодой гуай “Би тэгж л айлгах гэж бичсэн юм” гэж шуудхан хариулсан байна. Ардчиллын үнэр ч байхгүй далаад онд Лодойдамбаас өөр зохиолч “нахынхны” өмнө тийм зоригтой үг хэлж чадахгүй гэж генерал өчсөн. Мөн тэрээр “Олон зарц ажилчидтай баян нөхрийг эерэг сайн дүр болгож Монголын утга зохиолд анх үзүүлсэн хүн” гэж Итгэлтийн дүрийг жишээ болгон хэлсэн. Нээрээ л хөрөнгө мөнгөтэй хүн өөдгүй новш, тайж ноёд өөдгүй амьтад гэсэн сэтгэлгээ манай утга зохиолд илэрхий байдаг нь үнэн. Пүрэвдорж генералын “Монголын соёлыг манлайлагч” гэж хэлснийг өмнөх тэмдэглэлдээ зууны манлай Хорлоогийн Уртнасан, балетмейстр Жамъяндагва нарын олон хүний яриагаар тодотгосон. Үргэлжлэл болгож өгүүлэхүйд, өдгөө Монголын кино урлагийн тулах багана нь болсон ардын жүжигчин Гомбожавын Жигжидсүрэн “Миний хайрлан хүндэтгэж явдаг хүн гарцаагүй Лодой багш маань юм. Тэр хүний буянаар би Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуулийн кино найруулагчийн ангийг төгссөн” гэж залбирдаг.
Жаран онд Жийгээ найруулагч Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн ангийн хуваарь авчээ. Ээж нь “Ганц хүүгээ мөрдөн байцаагч болгохгүй. Рагчаа дээр дагуулж очин эмч болгоно” гэж зүтгэсэн байна. Ижийнхээ үгнээс гардаггүй хүү нь эмч болохоор явж байтал Лодойдамба гуай таарсан гэнэ. Түүнд хандан нэг жил кино үйлдвэрт туслах найруулагчаар ажиллахыг үүрэгджээ. Ингээд тэрээр Монгол киноны тэргүүн жанжин Дэжидийн Жигжид гуайтай хамтран “Улаанбаатарт байгаа миний аавд” кинонд ажилласан түүхтэй. Дараа жил нь Лодой зохиолч хэлсэн ёсоор киноны операторын ангийн хуваарь ирэхэд дээд боловсролын хороогоор өөрөө хөөцөлдөж байж найруулагчийн ангиар солиулаад Жигжидсүрэнг явуулсан гэдэг. Дипломынх нь ажил “Анхны алхам” киног цээжээрээ хамгаалж, ямар ч хасалт оруулалгүй гаргах эрхийг өгсөн хүн мөн л Лодойдамба гуай. “Харамсалтай нь багш маань “Анхны алхам” киног маань дэлгэцэнд гарахыг нь үзэж чадаагүй” гэв. Лодой гуайгаа ийнхүү Жигжидсүрэнг кино найруулагчийн сургуульд явуулаагүй бол Монголын кино урлаг “Хатанбаатар”, “Суварган цэнхэр уулс”, “Эх бүрдийн домог”, “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Нарны унага”-аар дутах байсан. Багшдаа зориулж “Солонго”, “Шаргачин” хоёр өгүүлэгийг нь нэгтгээд кино хийхийг олон жилийн өмнөөс бодсон. Энэ миний сүүлчийн бүтээл байх болно гэж эрхэм найруулагч хэлсэн. Бас л айхтар сонсогдож байна лээ. Түрүү жилийн намар, есдүгээр сарын сүүлээр миний бие Хатанбаатарын дүрээр ард түмний хайр талархлыг хүлээсэн, Булган хангайн хүү, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт найруулагч Лхагвын Эрдэнэбулганыд очиж, Навчаа эгч тэр хоёртой үдэшжин хуучилсан сан. Эрдэнэбулган ах “Хүүе хаая гэх хүнгүй өнчин өрөөсөн намайг их урлагийн зам руу хөтлөн оруулсан Чадраабалын Лодойдамба гэх энэ агуу хүнийг би энгэртээ нөөлөгтэй элгэндээ нөмөртэй хан уул гэж хүндэтгэдэг” хэмээн бүр чин зүрхнээсээ хэлж билээ.
Жаран хоёр онд дэлхийн оюутан залуучуудын VIII их наадамд оролцох Монголын урлагийн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд түүнийг агуу их Дагвын Лувсаншарав багш нь багтааж, Лодойдамба гуай дэмжсэн түүхтэй. “Чехословак, Румын, Польш, Герман зэрэг олон орноор сар гаруйн хугацаанд яваад хамгийн сүүлд Болгарт иртэл элчин сайд Цэдэндамба гэдэг хүн дуудлаа. За би ямар буруу зүйл хийлээ дээ гэж баахан эмээсээр очтол “Лодойдамба сайдаас цахилгаан ирсэн. Өөрийг чинь хөгжмийн дээд сургуульд шалгуул. Тэнцвэл энд сур” гэж палхийтэл хэллээ. Би ч энэ амьдралд олон л юманд баярлаж яваа хүн. Харин хамгийн анх хэмжээлшгүй баярласан маань Лодой багшийн тэр үг байсан даа” гэж аньсага чийгтүүлэн хэлж байв.
Утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургуулийн оюутан ахуй цагтаа Бажуудайн Ганбат судлаачийн Лодойдамба гуайн инээмсэглэсэн хөрөг зурагтай зузаан гэгч цэнхэр номыг илтэл нь уншиж билээ. Уг бүтээлээрээ Ганбат зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналыг Тугалхүүгийн Баасансүрэн, Бямбажавын Хүрэлбаатар гээд Сутай хайрханыхаа “нэг уяаны морьд”-той хамт хүртэж байхыг зурагтаар харан баясаж байсан сан. Мөн 2001 оны намар, дөнгөж нэгдүгээр курсын жулдрай оюутан байхдаа ардын жүжигчин Чимэдийн Долгорсүрэн гуайг сүүлчийн замд үдэхэд нь драмын театр дээр очиж, алтан шарилынх нь өмнө мэхийж байсан. Дунд сургуулийн сурагч байхад “Чиний хайр шиг тунгалаг, чиний сэтгэл шиг цагаан зүйл энэ хорвоод үгүй билээ. Догоо минь чи яасан сайхан хүн, ямар сайхан хүүхэн бэ. Чамайг мөн ч их санаж байна. Гудманд бүхий л биеэрээ наалдан хөтлөлцөөд, дөрвөн хүүхдээ дагуулаад явмаар байна. Зөвхөн явмаар биш яваад л баймаар байна” гэх Лодойдамба гуайн ханьдаа бичсэн халуун зүрхнийх нь захидлыг сониноос олж үзсэн. Үнэгэн лоовуузан малгай өмссөн Долгорсүрэн гуайн яралзсан цагаан шүдээрээ инээмсэглэж буй гэрэл гэгээ цацарсан зураг нь тэрхүү захидлын хамт сонинд гарсан байв. Тугалхүүгийн Баасансүрэн гавьяат Варшав хотоос анд нөхөр Бажуудайн Ганбатад бичсэн захидлыг нь “Уул шиг түшигтэй нөхөр минь” номноос нь уншиж байлаа. “Уул уулаа таньдгийн адилаар Ганбат Лодойдамба гуайг таньсан” гэж Дөнгөтийн Цоодол багш минь хэлдэг сэн. Эл бүх учрал, дурсамж дурдатгалыг санан өндөр их Алтай, Хантайширын нуруунаас буцаж явна.
“Лодойдамба гуайг хэзээ ч муу үг сонсож, муухай санаа өвөрлөж яваагүй хүн гэж боддог. Нэг үе Гаадамба гуай тэр хоёр их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” зохиолын талаар “Утга зохиол” сониноор олон дугаар дамнуулан айхтар сүрхий маргалдсан. Гаадамба гуай надад бүр сүүлд “Лодойдамбаас өөр надтай маргалдаж чадах онолын бэлтгэлтэй хүн манай зохиолчдын дотор байхгүй л дээ” гэж байв. Харин Лодойдамба гуай бол их зохиолчийн бичсэн “Монголын уул талаар соёлын үрийг таригч” мөнөөсөө мөн байсан байх шүү” гэж Лувсандамбын Дашням доктор хэлдэг. Эдүгээ сэрүүн тунгалаг байгаа зохиолчдын дунд Лодойдамба гуайтай хамгийн олон уулзсан, үг яриаг нь сонссон, зураг хөргөө татуулсан хүн бол Дашням ах юм. Том охин Насанбуянтай нь хамт хойно сурч, Лодой амин зүрхний хайрт охиноо Дашням ахад захин виски задалж, үлдээсэн мөнгөөр нь мань хоёр Москвад ганцхан байдаг “Националь” зочид буудлын бааранд орж явсан түүх ч бий.
“Лодой гуай биднийг магтах дуртай. Манай Явуу ч хийл хөгжим шиг найрагч. Гайтав маань ч бөмбөр юм” гэж ирээд магтана. Лодойдамба гуайгаар магтуулна гэдэг төрийн шагнал авахтай ижил санагддаг” гэж төрийн шагналт ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооровын хэлсэн үг бий. Дооров гэснээс нэг зүйл санаанд ургалаа. Лодой гуай “Тунгалаг Тамир” романыхаа анхны дэвтрийг редактортоо өгнө гээд сонингийн цаасанд боочихсон Зохиолчдын хороон дээр ирж гэнэ. Тэгэхэд роман нь “Тамир нутгийнхан”, “Тамирын урсгал”, “Тунгалаг Тамир” гэсэн гурван нэртэй байжээ. Аль нь дээр вэ гэж Дооров тэргүүтэй зохиолчдоос асуухад, “Тунгалаг Тамир” нь илүү сонслолонтой юмаа гэсэн гэдэг. Бас л сонин сайхан дурсамж. Уг романы анхны редактор нь төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ гуай. “Лодойдамба гуай намайг тоож романаа редакторлуулсанд би их баярладаг. Бүлэг бүлгээр нь уншаад засах зүйлийнхээ тэнд анхааруулах тэмдэг тавина. Шууд засч зүрхлэхгүй шүү дээ” гэж хуучилсан бол “Манай хүн нэг зөрөхөөрөө лут зөрнө. Үгүй гэм дээ гээд л зүтгэчихнэ. Монголын зохиолчдын байгууллагын 40 жилийн ой тэмдэглэх үеэр нэг шог яриа гарсан. Түүнд зохиолчдыг тарвага болгож шоглосон юм. Лодойдамба гуайг буудуулчихсан хэрнээ нүх рүүгээ орох гээд цээж хийгээд зүтгэчихсэн, анчин нүхнээс нь сугалах гээд дийлэхгүй байгаагаар шог ярианд оруулсан байдаг. Үүнийг өөрөө сонсчихоод “Наадах чинь би мөн байна” гэж билээ” хэмээн Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай ярьсныг ч энд шигтгэе.
“Аав минь хэрийн юмнаас айдаггүй, гүжирмэг, гаднах байдалдаа төдийлөн анхаардаггүй хүн байв. Нэг хөгтэй явдлыг санах юм. Аав гадаад явахаар МИАТ-ээс онгоцны билет авчээ. Тэр үед билет олддоггүй бас л хэцүү байсан юм билээ. Аав захисан билетээ авъя гээд кассынх нь хүн дээр очиж. Билетээ аваад гарах гэж явбал ээлжийнх нь ахлагч “Юун хүнд чи Лодойдамба гуайн билетийг өгчихөв өө. Лодойдамба гуай наадахыг нь захиалсан шүү дээ. Алив нааш нь аваад ир” гээд кассчинг, давхар аавыг мөн сандаргасан гэдэг. Сайд хүн гэхэд, дэндүү хээ шаагүй, гаднах төрх нь ч тийм харагдсан байлгүй. Тэр явдлаас хойш аавыг хувцас хунартаа анхаарч бай гэсэн яриа манай гэрт өрнөсөн” хэмээн хүү Галбадрах нь нэгэнтээ хэлж байсныг санав.
Лодой гуай 1970 оны нэгдүгээр сарын 11-нд өнгөрчээ. Эмнэлэгт байхдаа “Миний хувьд хийх юм мөн ч их байна даа хэмээн харуусч бодол санаагаа гүйцээхээс урьтаж богинохон насаа гүйцээх болж байна даа” хэмээн яагаад ч тэсэхгүй нь гэдгээ шулуухан хэлжээ. Түүнийг өнгөрснийг дуулаад “Улаан наран”, “Үүрийн туяа” романуудын эзэн Д.Нацагдоржийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Дашдэндэв, ардын жүжигчин Нямын Цэгмид гуай нарын дотны нөхөд харууслын үг бичиж байжээ. Монголын утга зохиол, соёлын хэзээ ч бүдгэрэхгүй аугаа их авьяастан тэрээр ид хийж бүтээх тавин гуравхан насандаа орчлон хорвоог орхижээ. Нэгэнтээ суут их зохиолч Лодонгийн Түдэв “Монголын утга зохиолд Лодойдамбыг уултай зүйрлэвэл Хантайширын нуруу, устай зүйрлэвэл тунгалаг Тамирын гол” гэж хэлсэн байдаг. Түдэв гуайн энэ үгээр “Суу билэгтний өлгий” цуврал тэмдэглэлээ өндөрлөж байна. Өвөр бууцанд нь төрсөн нэрт зохиолч байхгүй ч өндөр их Алтай нь хэвээрээ, халуун зүрхнийхээ нулимсыг унасан Хантайширын нуруу нь дүнжгэрээрээ л байна. Харин Монголын их Алтай дэлхийн суут хөвгүүн төрүүлсэн юм шүү гэсэн шиг ихэмсэг бадрангуй төрхөөрөө үдэж мордуулсан юм. Нийслэл хотын зүг хошуу эргэсэн зохиолчдын цуваа их Лодойдамбаа сэтгэл оюундаа адислаад Тарлан хайрхных нь дэргэдүүр дуулалдан буцлаа.
Азийн танхимын наадмын хүрэл медальт баг. Баруун гар талаас Д.Дэлгэрням, А.Гансүх, Г.Цэнгүүнбаяр, Э.Дөлгөөн нар
Өнгөрсөн сарын сүүлээр болсон “Ашгабат-2017” Азийн танхимын болон тулааны спортын V наадмын 3х3 сагсан бөмбөгийн төрлөөс хүрэл медаль хүртсэн Монголын 3×3 сагсан бөмбөгийн шигшээ багийн тамирчин, олон улсын хэмжээний мастер Даваасамбуугийн Дэлгэрнямтай ярилцлаа.
-Юуны өмнө уншигчдадаа өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
-Би Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр суманд төрсөн ч хоёр настайгаасаа Төв аймагт өссөн хүн. Дунд сургуулиа Төв аймгийн тавдугаар сургуульд суралцаж төгсөөд Шинжлэх ухаан техникийн их сургуульд элсэн суралцсан. Өдгөө Нийслэлийн хөрөнгө оруулалтын газар ажилладаг.
-Сагсан бөмбөгөөр хэзээнээс хичээллэж эхэлсэн бэ?
-Багийн л их нуруулаг хүүхэд байсан болохоор хааяа сагс тоглочихдог л байлаа. Гэхдээ тийм ч их биш л дээ. Би чинь арван жилд байхдаа дугуйчин хүүхэд байсан юм. Дугуйн спортыг их сонирхон хичээллэж байв. Улмаар 2008 оноос буюу оюутан болоод л энэхүү спортод илүү сонирхолтой болж, бэлтгэл сургуулилт хийж, тасралтгүй хичээллэх болсон.
-Дугуйн спортоор сонирхон хичээллэж байсан хүүхэд яагаад сагсан бөмбөг сонирхох болов оо?
-Гэнэт сагсчин болно гээд шийдчихсэн зүйл байхгүй л дээ. Урсгалаараа явсаар л байгаад л сагсчин болчихсон. Яахав өндөр нуруулаг болохоор энэ спорт руу орсон байх. Манай нутгийн ах нар “Дэлгэрням өндөр нуруутай юм чинь багтаа авч тоглоё” гээд л янз бүрийн тэмцээнд оролцуулдаг л байлаа. Ер нь ах нарыгаа дагаж, тэмцээн уралдаанд оролцсоор байгаад сагсан бөмбөгийн спортоор тууштай явах болсон юм болов уу. Мөн их сургуульд оюутнуудын дунд сагсан бөмбөгийн тэмцээн их явагдана. Тэр тэмцээнүүдэд ангиа, сургуулиа төлөөлж оролцдог байсан маань нөлөөлсөн байх.
-Таны өндөр хэд вэ?
-Одоогоор 195 см-ийн өндөртэй байна. Багт төвийн тоглогчийн байрлалд тоглодог.
-Таны хамгийн анхны тэмцээн юу байв?
-16 настай байхдаа аймгийнхаа өсвөрийн аварга шалгаруулах тэмцээнд одоо байгаа багийнхаа Ганболд, Мөнхтөр хэмээх андуудтайгаа оролцож байлаа. Энэ л миний анх багаараа тоглосон тэмцээн байсан болов уу.
-Тэгвэл анхны багш, дасгалжуулагч тань хэн бэ?
-Дунд сургуульд байхад Наранхүү багш маань намайг сагсчин болгох гэж их гүйдэг байлаа. Хожим Төв аймгийн “Төв ургац” багт ороход Эгий ах надад сагсан бөмбөгийн спортын хичээл заадаг байсан. Яг мэргэжлийн түвшинд ч гэх үү байнга бэлтгэл сургуулилт хийж эхлэхэд Амаржаргал багш маань надад их зүйлийг сургасан даа. 2008 оноос лигт орж тоглодог болсноос хойш Амараа багшийнхаа удирдлага дор бэлтгэл сургуулилтаа базааж, өдий хүртэл тоглож явна. Ингээд бодохоор сагсан бөмбөгийн спортыг мэдрүүлж өгсөн багш нар их ээ.
-Хорин нэгэн аймгийн 3х3 үндэсний лигийн тэмцээн үргэлжлэн явагдаж байна. Таны хувьд “Төв ургац” багт тоглодог. Танай баг одоогоор хэдэн хожилтой байна вэ?
-Энэхүү тэмцээн эхлээд удаагүй байгаа. Манай баг уржигдар анхныхаа тоглолтыг хийж, Хан-Уул дүүргийн багийг хожсон. Тэмцээнд хорин нэгэн аймгийн баг тамирчид оролцохоос гадна нийслэлийн есөн дүүргийн баг оролцож байгаа юм билээ. Учир нь манай улсад сагсан бөмбөгийн 3х3 төрлөөр үндэсний лигийн тэмцээн анх удаа зохион байгуулагдаж байна.
-Хорин нэгэн аймгийн багуудаас хамгийн хүчтэй нь аль аймгийн баг бол?
-Тэр баг нь илүү, дутуу гэсэн юм байхгүй. Манай улсын хорин нэгэн аймаг, есөн дүүрэгт хүчтэй, сайн тоглодог сагсчид их л дээ. Ер нь бүгд ижилхэн л өгөө аваатай үздэг дээ. Хэн нь ч хэнийгээ хожоод дээшээ гараад ирэх боломжтой болохоор тэр баг нь илүү гэж хэлж чадахгүй юм.
-Мөн удахгүй NBA-ийн шинэ улирлын тоглолтууд эхлэх гэж байна. Таны хувьд ямар баг, тоглогчийг дэмждэг вэ?
-Миний хувьд Леброныг л их дэмждэг. Өнөө цагийн домог болсон тоглогч шүү дээ. Леброн аль багт байна тэр багийг л дэмжинэ. Мөн “San Antonio Spеrs” багийн хөгжөөн дэмжигч ээ.
-Америкчууд яагаад сагсан бөмбөгөөрөө дэлхийд ноёлдог юм бол?
-Мэдээж хэрэг Америкийн үндэсний спорт. Монголчууд бөхийн спортоор дэлхийд тэргүүлдэг шүү дээ. Ийн тэргүүлдэг нууц нь монгол хүний цусанд нь байдаг байх. Үүнтэй адил америкчуудын цусанд нь сагсан бөмбөг хэмээх спортыг гайхамшигтай тоглох ур чадвар оршдог юм болов уу.
-Сагсан бөмбөгийн шинэ төрөл буюу 3х3 хэмээх багийн спортоор манай улс сүүлийн жилүүдэд өндөр амжилтыг гаргаж байгаа. Саяхан дэлхийн оюутны лигийн тэмцээнээс алтан медаль хүртсэн шүү дээ.
-Манай улсын сагсчид 5х5 төрлөөр Инчонд болсон Азийн их наадамд шилдэг наймд үлдэж чадсан. Энэ бол хамгийн том амжилт. Харин 3х3 төрлөөр сүүлийн жилүүдэд их сайхан амжилтуудыг гаргаж байгаа. Бидний хувьд энэ жилийн тавдугаар сараас олон улсын тэмцээн уралдаанд оролцож эхэлсэн л дээ. Өнгөрсөн сард Ашгабат хотод болсон Азийн танхимын болон тулааны спортын V наадмаас хүрэл медаль хүртлээ. Харин нөгөө залуучууд маань оюутны дэлхийн лигт түрүүллээ. Энэ мэт өндөр амжилтууд ар араасаа цуварч байна. Энэ бол яалт ч үгүй манай улсад багийн спорт эрчимтэй хөгжиж байгаагийн илрэл ээ.
-Өмнө нь гаргаж байсан амжилтаасаа дурдахгүй юу?
-Миний хувьд өмнө нь 2011 онд 3х3 олон улсын тэмцээнд багаараа оролцож хүрэл медаль хүртэж байв. 2016 онд Вьетнамд болсон Азийн наадмаас мөнгө, өнөө жилийн Ашгабатад болсон Азийн танхимын наадмаас хүрэл медаль хүртлээ. Томоохон амжилтууд гэвэл ийм байна.
-Манай сагсчид 3х3 төрлөөр тив, дэлхийн тэмцээнд амжилттай оролцож байна. Гэтэл 5х5 төрлөөр яагаад олон улсад төдийлөн амжилт гаргадаггүй юм бол?
-Сагсан бөмбөгийн энэхүү хоёр төрөл хоорондоо их зөрүүтэй л дээ. Багийн гишүүдийн тоо болоод тоглож буй талбайн хэмжээ, дүрмээрээ их ялгаатай. 3х3 бол жижигхэн талбайд маш богино хугацаанд, авхаалж самбаа гаргаж тоглодог. Мөн тамирчнаас биеийн хүч их шаарддаг. Харин 5х5 төрөл нь хоёр талын шийдэнд арван тамирчин тоглодог. Үүгээрээ хамгаалалт, довтолгоо гээд өндөр ур чадвар гаргаж, тактикийн тоглолтууд их явагддаг онцлогтой. Мөн тамирчнаас нуруулаг байхыг шаарддаг төрөл.
Тиймээс 3х3 төрөлд манай тамирчид нуруу намдахгүй, өндөр ур чадвар гаргаад байдаггүй, биеийн хүчээр илүүрхэж тоглодог болохоор дэлхийн багуудтай өрсөлдөж, амжилт гаргах боломжтой байдаг. Манай улсын сагсан бөмбөгийн 3х3 холбоо энэ жил байгуулагдсан хэдий ч үнэхээр идэвхтэй ажиллаж байна.
-Сагсан бөмбөг сонирхогчид төдийгүй олон түмэн манай улсын 3х3 сагсан бөмбөгийн багийг ирэх “Токио-2020” олимпод амжилттай оролцож, медаль хүртчих байх гэсэн хүлээлттэй байгаа. Ер нь олимпоос медаль хүртчих байх гэсэн итгэл хэр байна вэ?
-Юуны өмнө олимпод оролцох эрхээ олж авах учиртай. Олимпод оролцохын тулд аль болох олон улсын чанартай тэмцээн уралдаанд оролцож, амжилт гарган оноо авах нь чухал. Гаргасан амжилт, оноогоор нь дүгнэж олимпийн эрх олгох болохоор бид одооноос л тэмцээн уралдаанд алгасалгүй оролцох нь чухал байна. Мэдээж хэрэг олимпод оролцох эрхээ авчихвал медаль хүртэхийн төлөө хичээх болно. 3х3 үндэсний шигшээ баг маань олимпоос медаль авах чин зорилготой учраас л оролцсон тэмцээн бүртээ амжилт гаргахын төлөө зүтгэдэг.
-Монголын сагсан бөмбөгийн холбоо хоёр хуваагдчихаад байгаа. Үүнээс болж тамирчид хохирч байна гэсэн мэдээлэл сүүлийн үед их явах болсон…
-Бид сагсан бөмбөгийн 3х3 төрлөөр тив, дэлхийн тэмцээн, уралдаанд оролцож, өндөр амжилтуудыг гаргаж байна. Манай залуучууд үнэхээр энэ спортоор чамлахааргүй, түүхэн амжилтуудыг гаргасаар л байгаа. Гэвч Монголын сагсан бөмбөгийн холбоод биднийг дэмжихгүй байна. Манай сагсчид үүнд их гомдолтой байдаг. Ямар ч спортоор амжилт гаргахын тулд бэлтгэл сургуулилт их чухал. Бэлтгэл сургуулилт хийхийн тулд тусгай заал, танхим шаардлагатай. Гэвч бидэнд бэлтгэл сургуулилт чөлөөтэй хийх заал, танхим гаргаж өгөхгүй л байна. Бид өнгөрсөн зунжингаа гадаа талбайд мөнгө төлөн байж бэлтгэл сургуулилт хийсэн. Уг нь Спортын төв ордон хэмээх Монголын шигшээ багийн бэлтгэл сургуулилтыг бүрэн хангаж өгдөг газар бий биз дээ. Бид энэ ордонд нэг ч удаа орж, бэлтгэл хийсэнгүй. Тив, дэлхийн тэмцээнд өндөр амжилт гаргаад ирэхэд спортын салбарын удирдлагууд нэг ч удаа хүлээн авч, баяр хүргэсэнгүй. Бид нарыг хэн ч тоохгүй байна. Тоохгүй байгаа ч бид бор зүрхээрээ болгоод л байгаа. Бид нарыг дэмжихгүй байж болно. Гэхдээ бидний дараагийн үеийг дэмжээсэй хэмээн хүсч байна. Тухайлбал, оюутны дэлхийн аварга болсон залуучуудыг дэмжээсэй. Ядаж л бэлтгэл сургуулилт хийх заал, талбайгаар хангаж өгөөсэй билээ. Сагсчдын хувьд хамгийн чухал нь заал, танхим байдаг. Уг нь биднийг маш сайн ойлгох хүн спортын салбарыг удирдаж байгаа шүү дээ.
-Энэ бүхэн сагсан бөмбөгийн хоёр холбооны тэмцлээс болж байна уу?
-Миний хувьд тэгж л харж байна. Манай сагсчдад аль нэг нам, холбоо ямар ч хамаагүй. Олон улсын тэмцээнд оролцохдоо бид эх орныхоо нэрийн өмнөөс явдаг. Гадаадад очоод биднийг монголчууд байна л гэж хэлдэг. Түүнээс биш энэ баг Ардчилсан намынх, Ардын намынх байна гэж хэлэхгүй. Эсвэл энэ баг Үндэсний сагсан бөмбөгийн холбоо, Сагсан бөмбөгийн холбооны тамирчин байна гэж хэзээ ч хэлэхгүй шүү дээ. Бид гадаадад нэг л улсын нэрийг гаргаж яваа. Тэр нь Монгол Улс. Тийм болохоор дотоодынхоо асуудлыг шийдвэрлэж, сагсчид, тамирчдаа дэмжих цаг болсон.
Уул уурхайн ассоциацийн тэргүүн Н.Алгаатай ярилцлаа.
-Өнөөдөр Монгол Улсад уул уурхайн салбарын нөхцөл байдал ямар байна гэдгээс яриагаа эхлэх үү?
-Хөрөнгө оруулах уул уурхайн олигтой төсөл одоогоор Монголд үнэндээ алга. Хайгуул хийх ямар ч хөрөнгө оруулалт байхгүй болсон. Шинээр лиценз олголтын ажил бүр таг зогссон. Тэгчихээд хөрөнгө оруулагчид ирэхгүй байна гээд байгаа юм шүү. Ингэж салаавч үзүүлчихээд хөрөнгө оруулагчдыг дуудаад байгаа юм даа. Одоо байна аа, Цагаан суварга таг. Ураны салбар таг. Хөрөнгө оруулагчдад бүгдэд нь салаавч өгчихсөн. “Арева” хашраад, залхаад юунд ч оролцохоо байсан. Хаана, юу хийж явдаг юм бүү мэд. Төслийнхөө талаар ярихаа байсан. 1997- 2006 он хүртэл уул уурхайн салбар үнэхээр оволзож байсан. Оюу толгойг нээсэн. Бүтээгдэхүүний үнэ өссөн үе байлаа. Маш олон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл дээр Оюу толгой шиг том орд нээхээр баахан хүн бужигнаж байтал бүгдийг нь хөөгөөд явуулчихсан. Гэтэл өнөөдөр Монголын газар нутгийн ердөө 30 хувьд л хайгуул хийх бололцоотой. Бусад газар нь хайгуул хийх хориотой байна шүү дээ.
-Хайгуул хийх талбайг нь багасгачихсан…
-Тийм. Лиценз олголтыг зогсоочихож байгаа юм. Тэгэхээр хөрөнгө оруулах төсөл манайд алга. Хоосон юм руу хөрөнгө оруулагчид юугаа хийж ирэхэв.
-Нүүрсний экспорт нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалт бага ч гэсэн сэргэж байна гэдэг статистикууд гараад байгаа шүү дээ?
-Зогсонги байсан нүүрсний уурхайнууд амь тариагаар сэргэж байна. Ашигт малтмалын гаралтай бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр өсөөд ирсэнтэй л холбоотой жаахан сэргэлт харагдаж байгаа. Тэглээ гээд баярлах болоогүй ээ.
-Одоо хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлэхийн тулд яах ёстой юм бэ. Ер нь сэргэх төлөв байна уу?
-Хайгуул хийх талбайн хэмжээг томсгох хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт тусгай зөвшөөрөл олгох ажлыг тэгш шударга ил тод болгомоор байна. Тэгж байж хөрөнгө оруулалт татна, уул уурхай сэргэнэ. Хөрөнгө оруулалтын хууль гарлаа, гадна, дотныхон ялгаагүй адил тэгш эрхтэй боллоо гэж байна. Гэтэл практик дээр тусгай зөвшөөрлөө олигтой олгож чадахгүй байна. Засгийн газар анх гарч ирэхдээ Цагаан суварга, Таван толгойг урагшлуулна гэж амлаад байсан хаана байна. Урагшлуулна гэсэн болгоныг нь популистууд онилж аваад нухчин дараад байх юм. Хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлэх зүйл нь ердөө практик үзүүлэлт байх ёстой. өөрөөр хэлбэл, ядаж Таван толгойгоо урагшлуулчих хэрэгтэй. Энэ нь байхгүй болохоор гадныхан юунд найдах юм бэ. Алдаагаа засна гэж хэлэх амархан. Алдаагаа ингэж заслаа гэж харуулах нь чухал байна. Нам төвтэй засаглалаас холдох хэрэгтэй. Тогтолцооны гажгийг засах хэрэгтэй байна.
Ардын намыг парламентад үнэмлэхүй олон суудал авахад нь засаг төр тогтвортой болох юм байна гэсэн хүлээлттэй байлаа. Тэгтэл байхгүй шүү. Нам дотор нь бүлэглэл хоорондын задрал явагдлаа. Монголчууд дотроо бие биедээ итгэхгүй бужигнаад эхлэхээр гадныхан яаж итгэх юм. “Дисковер Монголиа” дөнгөж эхлээд хоёр дахь өдрийнх нь өглөө Засгийн газар огцроод, форумд ирэх байсан сайд, дарга нар байхгүй болчихож байгаа юм. Тэгэхээр гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл мөддөө сэргэхгүй нь ээ. Энэ одоо инээдэм биш ханиадам болчихоод байна. Одоо бид тогтвортой баймаар байна, гарч болзошгүй эрсдэлд бэлэн байх хэрэгтэй байна. Уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүний үнэ ханш өсч, буурдаг үзэгдлийг ямар ч сайн үзмэрч байгаад тааж болдоггүй юм. Яагаад гэвэл үнэ өсч, буурдаг нь маш олон хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Үерийг хэн таах юм. Хойд Солонгост Хятад улс хэзээ хориг тавьж, цуцлахыг хэн урьдаас таах вэ.
-Хармагтай гэх мэт Оюу толгойтой адил олон орд олдчихоод байхад улстөрчид гадныхантай нийлээд хувааж идэхээр хав дарчихлаа гээд л шуугиад байсан…
-Аль хэзээний Хармагтай вэ. Бас нэг онигоо. Хайгуул зогсчихсон энэ хэдэн жил Монголд хоёрхон төсөл явж байсан. Нэг нь “Занаду майнз”-ын Хармагтай. Нөгөө нь “Эрдэнэ ресурс”-ийн Алтан нар. Энэ хоёр арай чүү өрөм тавьж, өнөөдөртэй золголоо шүү дээ. Аль эрт нээсэн Хармагтай ордыг өнөөдөр олсон юм шиг л шуугиад байх юм. Тээр жил Увсад бас нэг том орд нээгдээд шуугиан тарьсан. Одоо тэр орд хаана байна, сураг ч үгүй. Хэдэн нинжа л малтаж байгаа байх. Хармагтай, Оюу толгой шиг гэдэг нь худлаа. Зүгээр л хайгуулын шатанд яваа төсөл. Тийм болгож ярьж байгаа хэрэг.
-Оюу толгой, Таван толгой шиг том орд илрэх магадлал хэр вэ?
-Найдлага горьдлого хоёр дандаа л байдаг. Үүнийг баталгаатай болгохын тулд маш их мөнгө, цаг хугацаа зарцуулах шаардлагатай болдог. Чилийн төрийн өмчит компани Оюу толгой, “Эрдэнэт”-ийг очиж хараад ийшээ ийм ордууд олдох бололцоотой юм байна гэж харсан. Энэ жил хоёр, гурван геологич нь ирээд явлаа. Геологи талаасаа ямар боломж байна гэдгийг тэд судалж байгаа. Эрдэнэтээс хойшоо Оюу толгойг дагасан зэсийн ордууд байдаг бүс нутагт анхаарлаа хандуулж байна. Яг энэ, тэр төсөлд хөрөнгө оруулъя гэсэн зүйл одоогоор байхгүй. Геологийн судалгаа хийж эхэлсэн. Яагаад гэвэл тэр зүгт том зэсийн орд байж магадгүй гэж тэр нөхдүүд хайж байна.
-Занар гэдэг ирээдүйтэй баялаг гараад ирлээ гээд байсан. Юу болсон бэ?
-Бас л үлгэрийн далай болж байна даа. Америкчууд Арабын орнуудаас хамаарахгүйгээр занар ашиглана гэж шуугиулсан. Тэр нь тэндээ зөв, буруу гэж яригдаад хоёр хуваагдаад гацчихсан. Тэр сургаар Монголд баахан пижигнэсэн шүү дээ. Хүрэн нүүрснээс шингэрүүлсэн түлш гаргана гээд баахан давхилдлаа. Газрын тосны үнэ уначихаар бас хэрэггүй болчихож байгаа юм.
-Нэг хэсэг нь Монголд мөнгө, хөрөнгө оруулалт татах салбар нь уул уурхай гэдэг. Сүүлийн үед зөвхөн уул уурхайд найдахгүй. Дотоодын үйлдвэрлэлээ сайжруулъя. Эдийн засгаа солонгоруулъя гэж их ярих болж. Та ямар байр суурьтай байна вэ?
-Хөдөө аж ахуйд тулгуурлаж хөгжинө гээд байгаа юм. Үеийн үед ярьдаг. Гэсэн хэрнээ өөрсдийнхөө хүнсийг бүрэн хангаж чадахгүй сууж байна. Шууд хэлэхэд уул уурхайгаас өөр гаднаас хөрөнгө оруулалт татах салбар одоохондоо Монгол Улсад алга. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд газар тариалан ч ялгаагүй хөрс эвдэж төнхдөг. Гэтэл уул уурхайг нүдэнд орсон өргөс шиг үзэх юм. Утаанд улаанбаатарынхан хордож дууслаа. Үүнд зовохгүй байж хөдөө байгаа бэлчээрт санаа тавьсан хүмүүс байх юм.
-Ингэж ухуулга хийдэг тархи угаалт их байна л даа…
-Газар нутгаа хайрлах дүрээр нэр хүндээ өсгөх гэсэн шалтгаанаар тархи угаалт хийгээд байх шиг байна. Жагсаал цуглаан зохион байгуулж, хандив дэмжлэг олж түүнийгээ амьдрах арга болгочихсон хүмүүс ч байна. Домгийн шинжтэй, сургийн мэдлэгтэй хүн Монголд олон болсон. Чингис хааныг таньдаг, Галдан хааныг анддаггүй, хажууд нь сууж юм ярьдаг хүмүүс олширсон юм биш үү. Харагддаггүй хар хайрцагны бодлоготой л улс шүү дээ.
Манай улс Манжийн дарлалд байх үеийн түүхэн баримт бичгийг тэр чигээр нь Хятадад худалджээ. Эдгээр бичиг баримтыг үндэслэн БНХАУ-д 600 боть ном гаргахаар төлөвлөжээ. Үүнээс эхний 20 боть нь худалдаанд гарчихсан интернэтээр аль хэдийнэ худалдагдаад эхэлчихэж. Энэ талаар Үндэсний номын сангийн сэргээн засварлагч Г.Ням-Очиртой ярилцсан юм.
-Та хэдхэн хоногийн өмнө ажлаар Хятадад очоод ирсэн юм байна. Тэнд байхдаа Монголын түүхийн нэгэн чухал үетэй холбоотой баримт бичгүүдийг ном болгон худалдаж байгаа талаар Хятадын мэргэжил нэгт нөхдөөсөө олж мэдсэн гэсэн.
-Тиймээ саяхан БНХАУ-д судалгааны ажлаар явж байхад Өмнөд Монголын судлаачид өнгөрсөн зургадугаар сараас эхлэн “Монголын түүхийн архивын Манж архив” нэртэй ном худалдаанд гарсан тухай надад ярьсан. Нийт 600 боть ном гаргахаар бэлтгэж байгаа гэнэ. Энэ бол Монголын 1691-1911 онууд буюу 273 жилийн түүх, 2880 боодол, 658 нүүр архивын баримт бичгүүд Хятадад гарсан байна. Эдгээр түүхэн баримт бичгүүдийг хятадууд 600 боть ном болон хэвлэхээр төлөвлөж байгаа гэнэ. Эхний 20 боть нь худалдаанд гараад эхэлчихсэн бөгөөд ойролцоогоор 3000 ам.доллараар зарагдаж байгаа юм. “Энэ түүхийн ном Монголд очсон уу, ер та нар ийм юм болсныг мэдсэн үү” гэж надаас асуусан. Ийм яриа байсныг сонссон харин ном хэвлэгдсэн эсэхийг нь мэдээгүй гэдгээ хэлэхэд интернэтэд Amazon-оор зарагдаж байгаа номнуудыг харуулсан. Япон хэл дээрх Amazon-оор уг ном нь борлогдоод дуусчихсан байсан. Яагаад ийм номнууд гарч, хурдан зарагдаад, хүмүүсийн сонирхлын туйлд хүрчихээд байгааг уншигчид ч сонирхож байгаа байх. Юуны түрүүн энэ бол манай улсын түүхийн хамгийн эмзэг үе. Манж, Чин улс хоёр нэг хөнжилд байсан үе. Энэ үеийн түүхийг судлах ажилд Хятадын эрх баригчдын зүгээс маш их хөрөнгө гаргаж байгаа. Үүнээс юм олж авах гэсэн Хятадын судалгааны байгууллагууд уг номыг маш ихээр худалдан авч байна. Эцсийн бүлэгт бол шашин, эдийн засаг, түүхийн хувьд Монгол, Хятад хоёр нэг юм байна гэсэн дүгнэлт өгөх гэсэн аюултай байдал үүсээд байгаа талаар ярьсан. Хятадын веб сайтуудаар эдгээр номнуудын талаар юу гэж бичснийг ч надад үзүүллээ л дээ. Ийм л аюултай нөхцөл байдал үүсээд байна.
-Эдгээр түүхэн баримт бичгүүдийг хэдэн онд Хятадад өгсөн юм бол?
-Энэ үйл явдалтай би гэрчийн хувьд холбоотой хүн. Би 2013 онд Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам гэж байхад тус яамны мэргэжлийн зөвлөлийн гишүүн байсан. Тус яамны мэргэжлийн зөвлөл гэдэг нь янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүс Монгол улсын түүх, соёлтой холбоотой асуудлаар мэргэжлийн зөвлөгөө өгдөг байлаа. Нэг өдөр 2013 оны хавар Эрүүгийн цагдаагийн газраас тус зөвлөлд албан бичиг ирсэн. Архивын захирал Д.Өлзийбаатар нарын хүмүүс 2011 онд “Хятад Монгол архивын бичиг баримтыг хамтран эмхтгэн дижитал болгон хэвлүүлэх ажлын гэрээ”-г байгуулж Манжийн үетэй хамаатай архиваа дижиталдаад БНХАУ-ын Нийгмийн шинжлэх ухааны академийн Хил хязгаар судлалын хүрээлэнд өгсөн байсан.
Энэ хүрээлэн нь хилийн тагнуулын алба л гэсэн үг. Ийм байгууллагад чухал баримтуудыг өгсөн нь гэмт хэрэг мөн үү, биш үү гэдэг асуудал тавьсан. Архивын материалууд нь бол манайд байгаа л даа. Гэхдээ дижитал бүтэн хуулбарыг Хятадад өгчихсөн. Миний яриад байгаа мэргэжлийн зөвлөлд түүх соёлын чиглэлээр ажилладаг олон хүн байсан. Тухайн үед Эрүүгийн цагдаагийн газраас ийм албан бичиг ирэхэд зөвлөлийн гишүүдийн санал хоёр хуваагдсан. Нэг хэсэг нь үүнийг гэмт хэрэг мөн, нөгөө хэсэг нь биш гэсэн байр суурьтай байсан. Шийдэлд хүрч чадахгүй байсан тул бид Түүхийн архив дээр очиж хуралдаад нэгдүгээрт үүнийг гэмт хэрэг биш гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Хоёрдугаарт, БНХАУ-аас тоног төхөөрөмж аваад архивын устах гэж байгаа бичиг баримтыг хадгалж авч үлдсэн гэж ойлгуулсан. Тухайн үед бидэнд Монголд хэн ч уншиж, ашигладаггүй, үгүй болж байгаа бичиг баримтуудыг Хятадын буцалтгүй тусламжаар сэргээж аваад хариуд нь архиваа өгсөн гэж тайлбарласан. Гэтэл он цагийн хувьд дөрвөн жилийн дараа энэ бүхнийг эргээд харахад бид чинь ой санамжаа БНХАУ-д өгчихсөн байна.
БНХАУ-д тус улсын Хил хязгаарын түүх судлах хүрээлэнгийн ажилтан Би Аон Ан уг цуврал номыг эрхлэн гаргаж байгаа. Энэ хүн уг номынхоо тухай “Монгол Улсад хадгалагдаж буй Чин гүрний Хүрээний хэрэг эрхлэх амбан сайдын яамны архивын материалыг танилцуулах нь” цуврал лекц тавьсан.Түүнийг нь бүрэн монгол хэл рүү орчуулсан байгаа.
Тэрээр лекцэндээ “Дундад улс анх удаа өөр улсад байгаа өөрийн улсын түүхийн бүхэл бүтэн архивыг авчирсан” гэж хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл Хятадад байхгүй байсан түүхэн баримт бичгүүдийг авчирсандаа ихэд бахархалтай байна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, асар их мөнгө хөрөнгө, цаг хугацаа зарцуулсан ажил байсан гэж хэлсэн байгаа. Гэтэл манай архиваас өгсөн албан ёсны мэдээллээр бол 54 мянган ам.долларын тоног төхөөрөмж авсны хариуд энэ бүхнийг өгсөн гэсэн.
-Энэ үйлдэл нь гэмт хэрэг мөн эсэхийг хуулийн байгууллагууд тогтоох ёстой биш үү?
-Хуулийн байгууллагаар тогтоох ёстой асуудлыг тухайн үед Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны мэргэжлийн зөвлөлд оруулж ирсэн байдаг. Тэр үедээ би энэ үйлдлийг гэмт хэрэг биш гэж үзэж байсан хүмүүстэй санал нэг байсан. Харин өнөөдөр эргээд бодоход энэ үйлдэлд гүнээ харамсдаг. Уг үйлдэл нь гэмт хэрэг байсан гэдгийг хэлэх байна. Хоёрдугаарт, тухайн үед Эрүүгийн цагдаагийн газарт мөрдөн байцаагчаар ажиллаж байсан хошууч Баярбат гэж хүн үүнийг илрүүлсэн. Гэтэл энэ залуу хэргийг хэрэгсэхгүй болгоод дээр нь түүнийг араб хэл сургахаар болж өөр тийш нь томилон явуулаад хэргийг хаасан. Уг цуврал номыг эрхлэн гаргаж буй Хятадын эрдэмтэн лекцэн дээрээ хоёр улсын төрийн өндөр албаны хүмүүс хамгаалалт өгсөн гэдгийг ч хэлснийг бичлэгээс нь үзэж болно. Ямар ч байсан энэ бол нэг хүрээлэн эсвэл архивын дарга зөвшөөрөөд хийх ажил биш. Тиймээс төрийн өндөр алба хашдаг ямар хүн энэ ажлыг зохион байгуулсан юм бэ гэдэг асуудал гарч ирж байна. Миний бодлоор уг асуудлаар шинжлэх ухааны нээлттэй сонсгол зохион байгуулж, С.Чулуун, Д.Өлзийбаатар, А.Очир, Л.Ганбат энэ дөрвөн хүнийг оролцуулсан нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх хэрэгтэй. Л.Ганбат нь Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга байсан, А.Очир гуай бол Нүүдлийн соёл иргэншлийн хүрээлэнд ажилладаг. Дахин хэлэхэд ямар албан тушаалтны зөвшөөрлөөр энэ түүхэн баримт бичгийг Хятадад өгсөн юм бэ, энэ үйлдэл нь манай улсын шинжлэх ухаанд ямар ашиг тус авчирсан талаар тайлбар өгөх нь зүйтэй гэж судлаачийн хувьд үзэж байна.
-Үүний хамгийн аюултай үр дагавар нь юу вэ?
-Бидэнд болгоомжлуулаад байгаа нэг зүйл гэвэл Манжийн үетэй холбоотой архивыг авсны дараа монгол хэл дээрх Түвдтэй холбоотой архивыг яг ийм байдлаар аврах аюултай. Ингэснээр манай үндэсний аюулгүй байдал улам хэврэг болж байна гэсэн үг. Тиймээс цаашдаа ч ийм зүйл гарсаар байх уу гэдэг асуудал гарч ирж байна.
Монголын төрд шийдвэр гаргах улс төрийн хүчин байхгүй болчихлоо. Аль бүлэглэл нь хүчтэй вэ гэдэг асуудал л яригдах болох нь. Үүнийг Ерөнхий сайдыг томилсон УИХ-ын чуулганаас тодорхой харлаа. УИХ-д 65 суудал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулсан МАН-ын гишүүд дундуураа хоёр хуваагдаж 33 гишүүнтэй У.Хүрэлсүхийн бүлэг, 32 гишүүнтэй М.Энхболдын бүлэглэлүүд албан ёсжив. Үүн дээр АН-ын бүлгийн найман гишүүн, эдэн дээр МАХН-ын Баасанхүү, бие даагч С.Жавхлан нар нэмэгдэж, Д.Эрдэнэбатаар толгойлуулсан АН-ын “10-ын бүлэг” бий боллоо. Ийнхүү Монголын төр засгийн толгойд гурван том бүлэглэл ойлголцож чадахгүй, ойлголцоогүйгээр барахгүй бүр ноцтой байдалд хүрснийг ард түмэн харж байна.
ЕРӨНХИЙ САЙД У.ХҮРЭЛСҮХИЙН ТОЛГОЙЛСОН “33-ЫН БҮЛЭГ”
Эдгээр гурван бүлэглэлийн хамгийн том нь эднийх. Хэн хэн багтдаг тухайд нэрс нь олонтаа гарч, хэн хүнгүй мэддэг болсон. Энэ бүлэглэлд хүч өгсөн фракц бол Сү.Батболдынх юм. Сая Засгийн газар огцруулах үйл хэрэгт эднийхэн томоохон үүрэг рольтой оролцсон. Сү.Батболдын фракцын гишүүн, нэр бүхий 10 орчим хүн УИХ-ын чуулганы танхимд бий. Тэднээс лавтай 2-3 хүн сайдын суудал горилно. Д.Цогтбаатар Барилга хот байгуулалтын, Ч.Хүрэлбаатар Сангийн яам… гэхчлэн. Сая У.Хүрэлсүхэд хүчээ өгсөн энэ фракц нь мөнгөтэй, боловсролтой, бас дээр нь огцорсон Засгийн газрын үед хүмүүсээ төрд нэлээн сайн байршуулж, хөл сайтай болчихсон фракц юм. Ер нь бол Хү-д их л нэмэр боллоо, цаашид ч нэмэр болох байх. Эдэн дээр Ерөнхий сайдын өөрийнх нь хэсэг хүн байгаа. Жишээ нь Ж.Энхбаяр байна. “Алив хэрэг тохиолдвол надад дуулгаарай, жадны чинь үзүүр, сэлэмний чинь ир болж явна” гэж аль эрт Хү-д хэлсэн хүн юм гэнэ лээ. Саяын намын бага хурал дээр харж байхад Ж.Энхбаяр гишүүн өөрийнх нь бүрэн нөлөөнд байдаг Говь-Алтайгаас сонгогдсон бага хурлын гишүүдээ дагуулж гарч ирээд, тэдгээр хүмүүс нь ил цагаан хэнд дугуйлснаа түүнд харуулаад саналын хайрцаг руу хийж байгаа харагдсан гэдэг. Ингэж зүтгэсэн хүн нэг “юм”-тай сална байх. Энэ мэт их багаасаа У.Хүрэлсүхтэй хөтлөлцсөн нэлээн хэдэн гишүүн “33-ын бүлэг”-т бий учраас эднийгээ улам нягтаршуулахаа улс төрийн тогоонд олон жил махаа зулгаасан У.Хүрэлсүх мэдэхгүй өөр хэн мэдэх билээ. Ерөнхий сайд бол Ерөнхийлөн захирагч л байх ёстой. Ерөнхийд нь тэгсгээд явчих нь гэдэг хүн бол унадаг юм шиг байна. Тодорхой хугацааны дараа 33 хүн нь 43 болчихсон явахыг үгүйсгэх аргагүй. Хүнд хувийн эрх ашиг л хамгийн нэгдүгээрт байдгийг бүгд мэднэ. Эхнэрийн чинь дүүг агентлагийн даргаас нь хуслаа гэхэд л салгалаад явчих хүн “32-ын бүлэг”-т идэвхийлж явааг нь харахаар инээд хүрэх юм байна шүү дээ. Тэр хүнд Ард түмний эрх ашиг-Авгайдаа ганжиндуулах хоёрын аль нь илүү жин дарахыг мэдэх хүмүүс нь мэднэ шүү дээ. Үүнээс улбаалаад М.Энхболдын тэргүүлж буй “32-ын бүлэг”-ийн талаар бичье.
М.ЭНХБОЛДЫН ТОЛГОЙЛСОН “32-ЫН БҮЛЭГ”
Уг нь бол энэ бүлэглэл харьцангуй тогтвортой, үнэнч, нягт байх магадлалтай л даа. Өнөөдрийг хүртэл туулж ирсэн замналыг нь харахаар. Гэхдээ эдний бүлэглэлээс Д.Хаянхярваа, Б.Бат-Эрдэнэ нар чуулганы хуралдаанд оролцсон. Цаанаа ямар учиртай нь удахгүй тодорхой болох биз. Энэ бүлэглэлийн гол толгойлогчдын нэг болж хувираад байгаа Ө.Энхтүвшин гишүүний хувьд “У.Хүрэлсүх бидэнтэй зарчмаа тохирч чадсангүй, Эхлээд АН-ын бүлэгтэй уулзсан нь зарчимгүй асуудал. Уг нь бол манай бүлэгтэй эхлээд уулзах ёстой байсан. Тийм учраас бидний 30-аад гишүүн чуулганы хуралдаанд оролцоогүй” гэж төрийн ордонд албан ёсоор мэдэгдлээ. Тэгэхээр эдний бүлэглэлийн яриад байгаа тэр зарчим нь чухам юу юм бэ. Энгийн иргэн Доржид ч сонсогдож байгаа нэгэн мэдээлэл бол “Сайдууд дээрээ тохирч чадаагүй л юм байна ш дээ” гэсэн яриа хөөрөө. Эх сурвалжуудын хэлж байгаагаар эдний бүлэглэлийн зүгээс Засгийн газрын суудлын 50 хувийг манайд өгчих гэж Хү-д хэлсэн, тэр нь үгүй гэжээ. Ингээд л эдний бүлэглэл тэмцэлд мордож байгаа нь энэ юм шиг байна. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын 14 сайдын талыг нь манайх авъя гэсэн нь л энэ бүлэглэлийн яриад байгаа зарчим бололтой. Энэ бодит үнэнийг л худлаа гэж битгий хэлээрэй дээ.
АН-ЫН БҮЛГИЙН ДАРГА Д.ЭРДЭНЭБАТЫН ТОЛГОЙЛСОН “10-ЫН БҮЛЭГ”
Эх сурвалжуудын мэдээлж байгаагаар бол энэ удаагийн чуулган дээрх тоглолтыг УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат найруулж байгаа бололтой. Учир нь тэрбээр яг нэг жилийн өмнө МАН-ын “65-ын бүлэг”-т хандаж өнөөдрийн болж буй процессыг урьдчилан хэлж, сануулж байсан нь манай сонины хуудаснаа үлджээ. Өнгөрсөн намрын чуулган дээр Д.Хаянхярваа гишүүн “Бурхан чи битгий хуц гэсэн үг байдаг байхаа, энэ үгийг АН-ын та нарт хэлье” гэж чанга дуугарч байж. Түүнийх нь хариуд Д.Эрдэнэбат гишүүн “МАН-ынхаан, та нар өнөөдөр үнэмлэхүй олонх болчихсон АН-ыг баалж байна. Миний үгийг битгий мартаарай, АН-ын явсан замаар МАН хүссэн хүсээгүй явна. Бидний үзсэн зовлонг та нар үзнэ. Та нар татвар нэмэх гэж байгаа юм байна. Ард түмний хоолноос хумслах нь. Оюутны мөнгө, хүүхдийн мөнгийг та нар байхгүй болгох юм байна. Төрийн албан хаагч, багш, эмч нарын цалин хангамжийг та нар танах юм байна. Концессыг та нар бантан болгох юм байна. Энэ бүгдийн чинь хариуг ард түмэн та нарт өгнө. Хаянхярваа гишүүнээ, та АН-ыг хуц гэж хэлж байна. Наад үгийг чинь МАН-ын бүлгийн дарга Хаянхярваа танд болон танай намынханд ард түмэн удахгүй хэлэх болно оо” гэжээ. Эндээс харахад энэ удаагийн Ерөнхий сайдын томилгоонд АН-ын бүлгийн 8 гишүүн идэвхтэй оролцсон нь учиртай юм байна. Тэд улс орны маргаашийг бодож, нэг жилийн өмнө хэлж сануулж байхад олонхоороо хүч түрэн татвар нэмж, төрийн албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг дампууруулж, концессыг бантан болгосныг цаашид үргэлжлүүлж болохгүй, өнөөдөр цаг алдаж бүр ч болохгүй гэдэг үүднээс сая УИХ-ын чуулганаар Ерөнхий сайдад У.Хүрэлсүхийг дэмжжээ гэдэг нь харагдаж байна. Жилийн өмнө чуулган дээр МАН-ын 65 гишүүнд доромжлуулан, зүхүүлэн байж түүний хэлсэн “Концессыг та нар бантан болгох нь” гэсэн сануулга бодит хэрэг явдал болж сая огцорсон Засгийн газрын гишүүд өөрсдийн компанидаа 807.5 тэрбум төгрөгийн концесс өгсөн, татвар нэмж ард түмэн, аж ахуй нэгжийн нуруун дээр дааж давшгүй ачаа үүрүүлсэн, оюутны тэтгэлэг, хүүхдийн мөнгийг лөөлөө болгосон, нийгмийн хамгийн том масс болох багш, эмч нарын цалин хангамжаар оролдсон зэрэг нийгмийн суурь бүх үзүүлэлтийг дордуулсан шалтгаанаараа Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар огцорлоо. Ийм цаг мөчид юу бодогдож байна гэхээр У.Черчиллийн “Улс төрч гэдэг бол маргааш юм уу, нэг сар, нэг жилийн дараа юу болохыг урьдчилан хэлж чаддаг байх ёстой. Дараа нь яагаад тэр бүх зүйл болоогүйг тайлбарлаж чаддаг байх ёстой” гэж хэлсэн алдарт үг л санаанд буугаад байна. Ер нь бол УИХ-д суугаа АН-ын гишүүд эрх баригчдын дэргэд ядаж л нэг жилийн дараахийг харж, мэдэрч байгаагаараа ялгарч байна. Тэгж чадаж байгаа учраас тэд Засгийг яаралтай солих хэрэгтэй гэж үзжээ. Тэд төр засаг тогтвортой байхын ач холбогдлыг яс махаараа мэдэрсэн хүмүүс. Тийм болохоор У.Хүрэлсүхийн Засгийн газраар тэд оролдохгүй нь тодорхой. Энэ удаагийн чуулганд АН-ын найман гишүүн ороогүй бол У.Хүрэлсүх унаж юу болж хувирах байв. Монголын төр төгс дампуурлынхаа зам руу орох байсныг ард түмэн анзаарсан байх. Эх орноо ийм л дампууралд оруулах сонирхол энэхүү 32 нөхөрт байгаа юм байх даа. Энэ байдлаараа М.Энхболдын тэргүүлсэн “32-ын бүлэг” шинэ Засгийн газрыг огцруулах үйлдэл хийж мэдэх юм байна. Тийм далд заналхийлэл, хууль бус тулгалт байгаа учраас Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Би айхгүй байна. Амь насаа алдахаас ч айхгүй байна” гэсэн аймшигт үгийг төрийн индэр дээрээс хэлсэн байх. Өнгөрсөн түүхэнд төрийн гурван өндөрлөгийн амнаас ийм хатуу үгийг ард түмэн сонсож байгаагүй юм. Энэ хүн ийм үг хэлэхээс өөр аргагүй болтол нь намынх нь “32-ын бүлэг”-ээс дарамталжээ гэж ард түмэн ойлгож байна.
Үнэхээр үүндээ хүрсэн бол “32-ын бүлэг”-ийн зүгээс Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд шумуул хазахын төдий ч цочоо үзүүлж чадахгүй. Тэр намын дарга биш учраас намын өмнө ямар ч хариуцлага хүлээхгүй. Засгийн газрын өмнө ч хариуцлага хүлээхгүй. Тийм учраас У.Хүрэлсүхэд алдах зүйл байхгүй. Харин УИХ-ын гишүүн 32 хүнд алдах зүйл аймаар их байна. Үндсэн хуульд зааснаар УИХ нь Засгийн газраа байгуулж чадахгүй 45 хоновол бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ тарна. Ерөнхийлөгч ч санал оруулж болох хуулийн зүйл заалт байгааг мэдэж байгаа нь цөөхөн байгаа даа, аягүй бол. Тэгэхээр УИХ тарна гэдгээс энэ 32 гишүүн үхтлээ айж байгаа. Тийм учраас ингэж дөвчигнөж байгаад Ерөнхий сайдтай ямар нэг тохироо хийхийг л зорино. Үүнийгээ л “Бидэнтэй зарчмаа тохирохгүй байна” гэж яриад байгаа юм. Харин У.Хүрэлсүх яг эсрэгээр нь өөрийнхөөрөө танхимаа бүрдүүлэх ёстой. Тийм боломжийг нь УИХ бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна. Энэ бүгдээс одоо юу харагдаж байна гэхээр хуулийн заалтаар тулгасан 45 хоногийн хайчин гал ажиллаж эхэлжээ. Цаг хугацааны энэ хайчин галаас айхгүй ганц хүн У.Хүрэлсүх мөн байгаа биз. Энэ л У.Хүрэлсүхийн давуу тал. Та 32-ын хувьд тарна гэдэг бол харин аймшгийн зүүд.
Авлигатай айхавтар тэмцэж буй Си Жин Пиний нэг үг бий, “Авлигатай тэмцэх юм бол нам сүйрнэ. Тэмцэхгүй бол эх орон сүйрнэ” гэж. Түүн шиг У.Хүрэлсүхийн хувьд “60 тэрбумтай тэмцэхийн бол нам нь сүйрнэ. Тэмцэхгүй бол төр нь сүйрнэ”. Ийм л нөхцөл байдал дунд байна даа.
Аргын тооллын аравдугаар сарын 13, Сугар гариг. Билгийн тооллын 23, Үнэг одтой, харагчин тахиа өдөр. Өдрийн наран 7:13 цагт мандан, 18:17 цагт жаргана. Тухайн өдөр үхэр, могой жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба бар, туулай жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай ханд. Эл өдөр эе, эвээ ололцох, хамтын хөдөлмөр эхлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, найр хурим хийх, бэр гуйх, инж өгөх, авах, үнэт эрдэнийн зүйл авах, лусыг тахих, хагалгаа хийлгэх, буг дарах, газрын ам бооход сайн. Мод суулгах, нарийн зөвлөгөөн хийх, сэтгэлд сэвтэй газар очих, байшингийн суурь тавих, угаал үйлдэхэд муу. Өдрийн сайн цаг нь хулгана, бар, туулай, морь, хонь, тахиа болой. Хол газар яваар одогсод баруун зүгт мөрөө гаргавал зохистой.
Үс шинээр үргээлгэх буюу засуулбал эд, эдлэл, идээ, ундаа олно.