Month: October 2017

УИХ-ын гишүүн асан, МАХН-ын дэд дарга С.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр МАХН-ын Бага чуулган хуралдаж байна. Энэ удаагийн чуулганаар ямар асуудлууд яригдах вэ?

-Улс орон, эдийн засаг, нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг ярьж, улс төрийн дүгнэлт хийж, эрх баригчдад тодорхой гарц гаргалгаа, шаардлагуудыг хүргүүлнэ. Багш, эмч нар, боловсролын салбарт болон хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа хүмүүс “Цалингаа нэмүүлмээр байна. Орлоготой болмоор байна. Ажлын байр нэмээч ээ” гэж шаардаж, шахаж, жагсах бол хууль зөрчиж байгаа асуудал биш. Харин “Цалин, тэтгэвэр нэмнэ. Ажлын байр бий болгоно” гэж амлаж гарч ирчихээд үүнийгээ биелүүлэхгүй байна гэдэг нь хууль зөрчиж буй асуудал. Цаад утгаараа худлаа ярьж төрийн эрх мэдэлд хүрсэн байна гэсэн үг. Энэ бол төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэж би ойлгодог. Сүүлдээ эрх баригчид “Энэ ард түмнийг давруулж болно, болохгүй” тухай ярьж байна шүү дээ.

-Цалин, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх ямар гарц байгаа юм бэ?

-Яагаад энэ Засгийн газар Оюу толгойг барьж авч гэрээгээ өөрчлөхгүй байна вэ. Яагаад Хармагтайн ордыг ард түмэнд ашигтай байдлаар шийдэхгүй байгаа юм бэ. Эдгээр асуудлыг Засгийн газар нэг номерт барьж авах ёстой болохоос биш сандал ширээний зодоондоо ард түмнийг туйлдуулж болохгүй. Бонд босгоод, өр тавьж улс орныг удирдахыг дөрөвдүгээр ангийн хүүхэд ч хийж чадна. Үүнийгээ том ажил гэж яриад байгаад тун их харамсаж байна. Миний хувьд МҮЭ-ийн ерөнхийлөгчөөр зургаан жил ажилласан. Тэгэхэд хамт олонтойгоо нийлж олон удаа, цалин тэтгэвэр нэмүүлж байсан. Тиймээс цалин, тэтгэвэр нэмэгдүүлэх талаар тууштай тэмцэнэ.

-Өнгөрсөн долоо хоногт хуралдсан төсвийн байнгын хорооны хуралдаанаар төрийн албан хаагчдад нэг удаагийн 300 мянган төгрөгийн нөхөн олговор олгоно гэж яригдсан. Үнэн хэрэгтээ гишүүд 72.5 тэрбум төгрөгийг өөрсдөдөө хуваарилах гэж байсан нь илчлэгдэнгүүт тэдэнд өгөх мөнгө болоод явчихлаа шүү дээ?

-Гишүүд өөрсдийнхөө тойрог дээр хөрөнгө оруулалт нэрийдлээр энэ мөнгийг авлигын хэрэгсэл болгоод тараавал аюултай. Тэгэх юм бол энэ мөнгө Хавайн арал руу, Сингапур, Сөүлийн казино руу, гишүүдийн тансаглал руу явна. Үүний оронд үйлдвэр барих, бизнесийнхнээ дэмжих, ажлын байр бий болгоход хөрөнгө оруулалт хийвэл бүр сайн. Ингэж чадахгүй бол боловсрол болон эрүүл мэндийн салбар, төрийн үйлчилгээний ажилтнуудад цалин болгож өгөх нь зөв.

-Төрийн албан хаагчдад энэ мөнгийг тараавал хувийн хэвшлийнхэн яах болж байна вэ. Эрх баригчид нийгмийг хоёр хувааж, ялгаварлаж байгаа юм биш үү?

–Гурван зуун мянган төгрөгөөр 192 мянган төрийн албан хаагчийг санхүүжүүлснээр талхны цехийн талх улам сайн борлогдоно. “Нарантуул” зах дээр зогсдог жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид болон ганзагын наймаачдын орлого нэмэгдэнэ гэсэн үг. Энэ бол хэрэглээг, эдийн засгийн эргэлтийг дэмжиж байгаа явдал. Хувийн хэвшлийг ялгалаа л гэж байна. Хувийн хэвшлийг дэмжихийн тулд төрөөс хоёр л зүйл хийдэг. Бизнесмэнүүддээ зах зээлийг нь нээж өгөх ёстой. Тухайлбал, том аж ахуйн нэгжүүдэд Монгол компаниудын худалдан авалтыг нэмэгдүүлэхэд нь төр анхаармаар байгаа юм. Хоёрдугаарт, цалингийн тарифын хэлэлцээр гэж нарийн юм байдаг. Ингэснээр бизнес эрхлэгчдийн үйл ажиллагаа дэмжигдэнэ.

-Ер нь цалин жаахан нэмэх сургаар бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдчихдэг талтай. Эдийн засаг хүнд байгаа ийм үед зөв гарц байж чадах уу?

-Намайг МҮЭ-ийн ерөнхийлөгч байхад “Цалин, тэтгэвэр нэмлээ. Ганбаатараас болж юмны үнэ өслөө” гэдэг гүтгэлэг доромжлолыг сонсдог байлаа шүү дээ. Бизнесмэнүүдийг худалдан авагчид дэмждэг. Худалдан авагчид өнөөдөр орлогогүй байна. Боловсролын салбарын цалингийн доод хэмжээ 450 мянган төгрөг байгаа. Гэтэл Монгол Улсын дундаж цалин 970 мянга байна. Яагаад ийм хол зөрүүтэй байна вэ гэвэл манай оронд баян хоосны ялгаа асар их гарсан байна гэсэн үг.

-Эрх баригчид ам.долларын ханшийг бууруулахад арга хэмжээ авахгүй байгаад та ямар бодолтой байна вэ?

-Өдөр болгон хоёр сая ам.доллар Оюу толгойгоос алдаж байгаа. Энэ алдааг тэглэх гэдэг бол том асуудал. Оюу толгойн гэрээг эргэж хараад Монгол оронд жил болгон хоёр тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж орлого олж байгаа Оюу толгойгоос яагаад бид өнөөдөр юу ч олж авч чадахгүй байгаа юм бэ. Бүхлийг шийдвэл бүхнийг шийднэ гэдэг дээ. Хоёрдугаарт, алтны роялти Киргизэд 17 хувьтай байхад яагаад манайх 2.5 хувь руу оруулчихав аа. Ядаж алтны роялтигаа 10-15 хувь болгох нь эрх баригчдын хийх ажил.

-Засгийн газар цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэхгүй гэж ОУВС-тай хийсэн тохиролцооноосоо буцаж байгаа нь ард түмэнд өгсөн амлалтдаа хүрэх гэж нэр нүүрээ бодоод байх шиг?

-Хэрвээ би Ерөнхий сайд байсан бол ОУВС-тай ийм утгагүй гэрээ хийхгүй байх байсан. Монголд ашиггүй, баялгаа өгөөд өрөнд ордог энэ олон гэрээнүүдийг эргэж харж, засч залруулахад та нар яагаад анхаарахгүй байгаа юм бэ гэж асууна. Энэ хортой гэрээнүүдийг байгуулахад ОУВС, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк бүгд зөвлөгөө өгч тусалж байсан. Тэгэхээр тэд бол муур багш. Засгийн газар үүнийгээ илэн далангүй ярих ёстой.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт Монголд ус агаар мэт хэрэгтэй байгаа шүү дээ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг би ерөөсөө хөөгөөгүй. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалт нэртэй мөнгө хүүлэх явдлыг эсэргүүцэж байгаа. Оюу толгой бол хөрөнгө оруулалт биш мөнгө хүүлэлт. “Оюу толгой нэрээр удахгүй 4.2 тэрбум ам.доллар орж ирнэ” гэж Дубайн гэрээний үеэр ярьж байсан. Одоо тэр нь хаана байна. “Далд уурхай босоод ирэнгүүт Монгол орныг аваад явчихна” гэсэн нь хаана байна. “Өдөр болгон Монголын ард түмэнд нэг сая ам.доллар орж ирнэ” гэсэн нь биелсэн үү. “Монголын ард түмэнд арван мянган ажлын байр эхний жилдээ бий болгож, цаашдаа энэ эрчээрээ явна” гэсэн өнөөдөр юу болов. Эдгээрийг Засгийн газар ярьж, хөөцөлдөх нь улс төр мөн.

-Таныг Оюу толгойн талаар ярихаар “Ганбаатар угаасаа Оюу толгойд алергитай” гэж хүмүүс хардаг. Саяхан УИХ-ын чуулганы хуралдаанд АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат “Оюу толгойн дөрвөн компанийн хоёр нь оффшор данстай байна. Үүний учрыг олооч” гэж хатуухан хэлж байгаа харагдсан. Харин танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-Оюу толгой бол Монголын ард түмнийг аврах номер нэг боломж гэж дээр хэлснээ давтъя. Монгол Улс 24 тэрбум ам.долларын өртэй гэдгийг бүгд мэднэ. Энэ өрнөөс яаж гарах уу. Малчдаас татвар авах уу. “Нарантуул”-ынхан татвар нэмж өгөх үү. Олигархиуд оффшор данснаасаа мөнгө гаргаж өгч чадах уу. Тэтгэврийнхнээсээ гуйх юм уу. Ганцхан Оюу толгойгоо ашигтай болгож байж бид өрнөөс гарна. Үйлдвэртээ хөрөнгө оруулалт хийж, ажлын байр нэмэгдүүлж, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг барина. Цалин тэтгэврээ нэмнэ. Оюу толгой Монголын бэрхшээлүүдийн болон гарц гаргалгааны ганц гарц юм. Оюу толгойн талаар Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд яаралтай хэлэлцээрт орох нь нэн тэргүүний асуудал. Хэрвээ тэд Оюу толгой том төслийн бизнесийнх нь авлигын сүлжээний нэг болоогүй юм бол шүү дээ. Оффшор данс бол байгаа нь үнэн. Тэрний үнэн мөнийг олох л ёстой. хамгийн гол нь авлига, оффшор гэж яриад байгаа чинь Монголын ард түмний цалин тэтгэврийг нэмж, ажлын байр бий болгоно гэж итгэлийг нь аваад Монголын ард түмний төлөө гаргах ёстой шийдвэрээ Рио Тинто буюу үндэстэн дамнасан компаниудад худалдсан явдал нь өөрөө ноцтой асуудал. Манай сайд нар бол 300 мянган төгрөгтэй зууралддаг сайд нар. Харин тэд Оюу толгой, Хармагтай ордтой ард түмнээ төлөөлж ач тач үздэг сайд байгаасай.

-МАН-ын сандал ширээний төлөөх тэмцэл эдийн засгийн энэ хүнд үед нэлээд хугацаа авлаа. Та бол УИХ-ын гал тогоонд байсан, засаг унагаах үйл ажиллагааг сайн мэднэ. Харин одоо саарал ордонд болж буй үйл явдлыг гаднаас нь харахад ямар дүгнэлт өгмөөр байна?

-Эрх баригч нам ард түмэнд үйлчлэх гэж гарч ирсэн. Амласан амлалтуудаа харж байгаад хамгийн бодитойг нь ТЭЗҮ-тэй гаргаж ирээд юу хийх вэ гэдгээ тодорхойлно. Дараа нь яаж хийхийгээ тодорхойлдог. Юуг яаж хийхээ тодорхой болгочихсон юм бол энэ ажилд хэн тохирох вэ гэдгийг дараа нь хайдаг. Ингэж сайд нараа сонгож томилох ёстой. Харамсалтай нь юуг, яаж хийх нь тодорхойгүй хэрнээ зүгээр л олз олсон дээрэмчид шиг Засгийн газрын томилгоо явагдлаа. Хоорондоо бие биеэ хөнөөчихгүйгээр олзоо хэрхэн хуваах вэ гэдэг зарчмаар эд яригдлаа. Бүлэглэл, фракцууд нь хоорондоо ойлголцох гэж зодолдож байна. Үндсэндээ У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд анх МАНАН-гаас салахын тулд өмнөх засгийг унагасан. Гэтэл буцаагаад МАНАН-гийн Засгийн газар байгуулсан. Өмнөх засгаас илүү юу хийх гээд байгаа юм бэ гэдэг асуудлыг онцгойлж гаргаж тавих ёстой.

-Танай намын шинэчлэлийн асуудал сүүлийн үед яригдаж байна. О.Баасанхүү гишүүнтэй хэл амаа ололцохгүй байгаа юм уу даа. Уг нь танай намын хамгийн үнэ цэнэтэй гишүүн баймаар юм?

-Өмнөх парламентад О.Баасанхүү гишүүн бид хоёр чуулганы хуралдаанд зэрэгцэж суудаг байсан. Хоорондоо ойлголцож, АН-ын дарангуйллын өөдөөс хамтдаа тэмцэж, олонход нь боорлуулж явсан хоёр. Одоо бол МАХН-ын үйл ажиллагаа эрчимжээд ирэхийн алдад МАН, АН-д шургалсан олигархи бүлэглэлүүдийн айдас ихэсч байна. Дараагийн сонгуулиар энэ Их хурал тарах магадлалтай. Тэр үед МАХН-д ард түмэн итгэлээ өгнө. Бид тэр итгэлийг яаж биелүүлэх тухайгаа “Баярлалаа аянаараа ярьсан. Тэгэхээр аливаа нэгэн явуулга явагдах тусам МАХН нягтарч, нэгдэж, хийж байгаа ажилдаа анхаарна гэж би итгэж байгаа.

-О.Баасанхүү гишүүн төрийн хамгаалалт авмаар байна гэсэн хүсэлт гаргасан гэх мэдээлэл байгаа. МАХН-ын генсек Б.Тулга түүн рүү хүйтэн мэс барьж танхайрсан гэж байсан нь үнэн үү?

-Манай намын Нарийн бичгийн дарга Б.Тулга тэгэх ёсгүй. Олон улсын хуралд оролцоод гадаадад явж байгаа. Тэгэхээр энэ мэдээлэл ор үндэслэлгүй гэж үзэж байна.

-Бага чуулганаар намын даргадаа хариуцлага тооцох уу?

-Намайг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихэд МАХН-аас, Н.Энхбаяр даргаас итгэл үзүүлж, ард түмэн дэмжсэн. МАХН бол гуравдагч хүчин биш, нэгдэгч хүчин болж байж Монголыг аврах юм байна гэдгийг олон түмэн ойлгож, дэмжсэн гэж би итгэж байгаа. Энэ утгаараа МАН, АН-д шургалсан олигархи гэр бүлүүд асар их сандарч, явуулга, цуу үг тараах ажил руугаа орж байгаа. Харин явуургүй явуулгууд нь биднийг улам нягтруулж, биднийг улам эв нэгдэлтэй болгож байгаа.

-УИХ-аас томилогдсон ажлын хэсэг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар орон даяар хэлэлцүүлсэн. Үүнтэй давхцаад танай нам Үндсэн хуулийн өөрчлөлт яриад явсан нь ямар учиртай юм бэ?

-Ард түмэн бидний санал болгож буй төслийг их дэмжиж байгаа. Одоо байгаа Үндсэн хуулийг хүмүүс зохиосон. Бурхны зарлиг биш болохоор хүмүүс өөрчилж болно. Одоо хэрэгжиж байгаа Үндсэн хуульд “Төрийн дээд эрх мэдэл ард түмний гарт” гэсэн байдаг. Гэтэл энэ эрх мэдэл ард түмний гараас аль хэдийнэ алдагдаад олигархи бүлэглэлийн гарт очсон. Хоёрдугаарт, одоо байгаа Үндсэн хуульд “Газрын хэвлий дэх уул уурхайн баялаг гагцхүү ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалд байна” гэдэг. Харин гагцхүү ард түмний мэдэлд алга. Одоо байгаа Үндсэн хуульд байгаа дээр дурдсан хоёр заалт хэрэгжихгүй байгаа. МАН-ын Үндсэн хуулийн шинэчлэл эдгээр заалтыг хэрэгжүүлэхийн төлөө явагдаагүй. Тэд Ерөнхийлөгчөөс хууль тогтоох эрхийг нь авч Ерөнхий сайдын өгье гэсэн зодооноо ард түмнээр хэлэлцүүлж байна. Харин МАХН-ын санаачилсан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн гол онцлог нь Төрийн гурван өндөрлөгийг хулгай хийх вий гээд шүүж байдаг Цэцийг ард түмнээс сонгоё гэж байгаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр далимдуулж МАН төрийн эрх мэдлийг гартаа оруулахаар санаархаж байна гэж эрдэмтэн судлаачид шүүмжилж байна лээ. Тиймээс Ерөнхийлөгч хориг тавих ёстой гэж үзэж байсан л даа…

-Тэр үнэн. Эрх мэдлээ булаацалдсан тоглоом болчихоод байгаа. МАН-ын Үндсэн хуулийг өөрчлөх энэ төсөл сайн зүйл болоогүй.

-Монгол Улсын Төрийн тэргүүн Х.Баттулга ажлаа хүлээж аваад зуу гаруй хонож байна. Хэрэв та Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бол энэ хугацаанд юу юу хийсэн байх байсан бэ?

-Би Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бол зуу хоногийн дотор Шинэ үндсэн хуулийг батлуулах байсан. Уул уурхайн гэрээг Монголын талд ашигтай болгох талаар Монголын бие даасан судлаач, шинжээчдээр бүрдүүлсэн ажлын хэсгийг гаргаж, Оюу толгойтой хэлэлцээрт орох байсан. Гуравдугаарт, алтны роялтийг нэмнэ. Дөрөвдүгээрт, Хятад, Япон, ОХУ зэрэг орнуудад худалдааны гэрээг эн тэнцүү харилцан ашигтай болгох байсан. Тавдугаарт, мал аж ахуйн салбарт томоохон реформыг хийхгүй бол өнөөдөр бэлчээрийн даацийн 70 хувь нь талхлагдсан. Үүнд усны менежментийг шинэ шатанд гаргах байсан.

-Гадаадын иргэнээс 50 сая воны хандив авсан асуудал юу болсон бэ?

-Үндсэндээ тав дахь удаагаа шүүхээр ороод нотлогдоогүй. Гүтгэсэн хүмүүс нь гадаадад байгаа, илэрдэггүй ийм асуудал бий. Сонгуулийн үеэр СЕХ, ТЕГ, Цагдаагийн байгууллага гүтгэлгийн шинжтэй мэдээллийг үнэн юм шиг зарлаж, сонгуульд оролцсон явдалд харамсаж байгаа.

-Тэр бичлэгийг ард түмэн бүгд мэднэ. Гол нь хэн хийсэн юм бэ?

-Тэр бол “Танайд хоноё” юм уу “Ажлын дараа” нэвтрүүлгүүдийн бичлэгийг ашигласан байх. Тэндээс хуулж аваад бүдгэрүүлээд дуу оруулсан бололтой. Цагдаагийнхан, шүүхийнхэн шинжилгээг хийж өгч чадахгүй байгаа. Тэгэхээр үнэн мөн нь олдоно.

Шинэ хэмээх тодотголтой “Монгол tv”-ээр гарч буй Шарктанк нэвтрүүлэг үзэгчдийг дэлгэцийн өмнө уяж байгаа эрэлт ихтэй контент болчихоод байна. Монголд бор зүрхээрээ бизнес эрхэлж яваа хүмүүсийн зовлон жаргалыг бодитоор нь мэдрүүлж, шүүн тунгаах боломжийг иргэдэд олгож байгаа энэ нэвтрүүлгийн нэгэн оролцогчтой уулзаж, ярилцсан юм. Түүнийг М.Даваасүрэн гэдэг. Тэрбээр “Мойлонгуа” компанийн захирал. Шар тосоор гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийж туршиж яваа залуу бизнес эрхлэгч эмэгтэй ажээ.

---

-Шарктанк нэвтрүүлэгт яагаад орохоор болсон бэ?

-Бизнесээ дөнгөж эхэлж байсан үе л дээ. Бүтээгдэхүүнээ хүмүүст яаж таниулах вэ гэж бодож байтал нэвтрүүлгийн зар зурагтаар гарч эхэлсэн. Тэгээд бүртгүүлэхээр шийдсэн юм.

-Эхлээд эргэлзэж байв уу?

-Огт эргэлзээгүй. Энэ бол надад олдсон боломж гэж харж байлаа.

-Нэвтрүүлэгт орох процесс яаж өрнөсөн бэ?

-Эхлээд утсаар мэдээллээ өгч, бүртгүүлсэн. Дараа нь сонгон шалгаруулалтад орсон.

-Яаж сонгон шалгаруулсан бэ?

-“Монгол ТВ”-гийн захирал Ч.Номин урьдчилсан шалгаруулалтыг явуулсан.

-Нэвтрүүлэгт орохын тулд хураамж, мөнгөн төлбөр төлсөн болов уу?

-Тийм зүйл байгаагүй.

-Шарктанк нэвтрүүлгийн бичлэгийг эрт хийгээд дуусчихсан юм байна, тийм үү?

-Өнгөрсөн наймдугаар сард бүх дугаарыг бичээд дуусчихсан. Одоо цацаж байгаа байх.

-Өөрөө хөрөнгө оруулалт авч чадаагүй гарсан байх аа?

-Тэгсэн. Гэхдээ Л.Чинбат шарк цаашид дэмжиж, зөвлөгөө өгөх тал дээр хамтарч ажиллая гэсэн санал тавьсан. Тиймээс өөрийнхөө хувьд ямар ч байсан том хөрөнгө оруулалт авчихлаа гэж бодож байгаа.

-Л.Чинбат шарктай түүнээс хойш холбогдсон уу?

-Холбогдоогүй байна.

-Сая нэвтрүүлэг гарснаас хойш хөрөнгө оруулах саналтай хүмүүс хандаж байна уу?

-Хэд хэдэн хүн хамтарч ажиллах санал тавьж байна.

-Худалдан авагч нэмэгдэх хандлага байна уу?

-Байна. Манайх бүтээгдэхүүнээ Гүүд Прайс дэлгүүрээр худалддаг. Өнөө өглөө (өчигдөр) очиход хүмүүс манайхыг их асууж сураглаж хайж байгаатай таарсан шүү.

-Анхнаасаа ийм л маркетинг хийх гэж Шарктанкид орсон байх…

-Ер нь бол тэгсэн. Бүтээгдэхүүнээ танилцуулах боломж юм байна гэж харсан л даа.

-Шар тосоор гоо сайхны бүтээгдэхүүн хийх санаа анх яаж төрсөн бэ?

-Дөрвөн жилийн өмнө youtubе-ээс органик бүтээгдэхүүн хийдэг бичлэгүүдийг үзэж байгаад энэ санаа төрсөн. Олон түүхий эд хэрэггүй, Монголд элбэг байдаг түүхий эд ашиглаж хийх боломжтой юм байна гэж бодсон. Манайх шар тос ихээр хэрэглэдэг байсан юм. Тиймээс л энэ санаа орж ирсэн. Хамгийн анх шар тосыг оливийн тостой хольж, уруул өнгөлөгч гаргаж үзсэн юм. Ойр тойрныхон маань хэрэглээд маш их үнэлсэн, тэдэнд таалагдсан. Давхар өөр ажил хийдэг байсан учраас энэ ажил руу гардаж орж амжихгүй явсаар 2017 онд бүтээгдэхүүнээ албан ёсоор гаргасан. Тэр хүртэл судалгааны ажил их хийж, бэлтгэлээ базаасан даа.

-Ямар судалгаа хийсэн бэ?

-Гаднынхан ийм төрлийн бүтээгдэхүүнийг яаж хийдэг арга технологийг интернэтээс судалсан.

-Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гол технологи нь юу вэ?

-Шар тосыг нэмэлт дайвар тоснуудтай хольж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Жишээ нь зөгийн лавыг найрлаганд нь ашигладаг.

-Үйлдвэрлэлээ хаана явуулдаг вэ?

-Голомт хотхонд нэг өрөө байр түрээсэлж үйл ажиллагаа явуулдаг. Одоогоор өөрөө бүх ажлаа гардан хийж байна. Хажуугаар нь, ойр дотны найз, нөхөд, гэр бүлийнхэн маань тусалдаг.

-Өдөрт хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна вэ?

-500-1000 ширхэгийг үйлдвэрлэх боломжтой. Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлаа цаашид нэмэх хэрэгтэй байгаа.

-Ямар тоног төхөөрөмж ашигладаг вэ?

-Айхтар тоног төхөөрөмж гэх юм байхгүй. Гар аргаар үйлдвэрлэл явуулдаг. Тусгай хэвээр бүтээгдэхүүнээ хэвлэдэг.

-Гүүд Прайсаас өөр ямар сүлжээ дэлгүүрүүдээр бүтээгдэхүүнээ худалдах гэж байгаа вэ?

-Ази фарм, хорооллын И-март салбар дэлгүүрүүдтэй хамтарч ажиллахаар ярьж байна. Шарктанк нэвтрүүлэг цацагдсанаас хойш зарим дэлгүүрүүд өөрсдөө холбогдож, бүтээгдэхүүнийг борлуулах санал тавьж байна.

-Бүтээгдэхүүний сав баглаа боодлоо хаана хийлгэдэг вэ?

-Төмөр болон хуванцар саваа урд хөршид захиалдаг. Бусад бүх ажлыг Монголдоо хийдэг.

-Цаашдын төлөвлөгөө юу вэ?

-Мойлигийн нэр төрлөө нэмэгдүүлж, гоо сайхны цогц бүтээгдэхүүн гаргах зорилго өвөртөлж байна. Монгол бүтээгдэхүүн гэхээр л арьсанд шингэхгүй, зууралдсан юм байж болохгүй. Тиймээс чанартай бүтээгдэхүүн гаргахын төлөө туршилтууд хийж байгаа.

-Мойли гэдэг нэрийг яагаад өгсөн юм бэ?

-Монгол, ойл, интернэшнл буюу Монгол тосыг олон улсад гаргах гэсэн утгаар энэ нэрийг өгсөн юм.

-Монголд бизнес эрхлэхийн жаргал зовлонг эхнээс нь амсч байна уу?

-Амсалгүй яахав. Бүтээгдэхүүний сурталчилгаа хийхээс эхлээд бэрхшээл их байна. Дээрээс нь сүлжээ дэлгүүрүүдээр бүтээгдэхүүнээ борлуулахад төвөгтэй асуудал гардаг. Сүлжээ дэлгүүрүүдэд санал тавихад хариу өгөх гэж их удна. Зарим нь манайх ийм бүтээгдэхүүн тавихгүй. Тавилаа гэхэд энд л өрнө гэх зэргээр өөрсдийнхөөрөө шийдэж, тулгадаг. Яалт ч үгүй монопол болчихсон юм билээ. Шарк танк гарснаас хойш харин дэлгүүрүүд өөрсдөө захиалгаа өгч байна.

Я.ЦЭЦЭГ

–НАЦАГИЙН ЖАНЦАННОРОВ: ДАРАМЗАГДЫН “ӨРГӨН СЭЛЭНГЭ” МОНГОЛЧУУДЫН БҮТЭЭСЭН НИЙТИЙН ДУУН ДОТОР ТӨГӨЛДӨРТ ДӨХСӨН БҮТЭЭЛ ЯАХАРГАГҮЙ МӨН ЮМ-

Шагнал гэдэг аливаа уран бүтээлч, хувь хүнийг хэмжих хэмжүүр биш л дээ. Гэхдээ хийсэн бүтээснээ огтоос үнэлүүлэлгүй, төрдөө үнсүүлэлгүй буцчихсан харамсмаар хувь тавилангийн эзэд бий. Ардын дууны Адарсүрэн, “Говийн зэрэглээ”-гийн Арслан буюу Гүрсэдийн Доржсамбуу, “Ирж яваа цаг” киноны Шагдар, өнөө ангийн байцаагч Няндагийн Цэвээнравдан…өөр хэн хэн ч байна. Ийм л тавиланд төрсөн авьяастны нэгэн Монголын нэрт хөгжмийн зохиолч Гончигдамбын Дарамзагд бүлгээ. Түүний “Миний эх орны өглөө” хэмээх мэргэжлийн дуучны чадал чансаа хоолойг шаардсан хүчирхэг дууг сонсохуйд “Аа яа яа” гэх бодол эрхгүй сэтгэлд бууна. Тэгээд аргагүй л аварга амьтан байжээ хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг юм. Энэхүү билэг танхай авьяастан “Цэргийн хүүгийн дууль”, “Их жанжны магтуу”, “Цэрэг танаа”, “Ардын цэргийн марш”, “Монголын сайхан орон”, “Миний эх орны өглөө” зэрэг цэрэг, эх орны сэдэвт бүтээлүүд туурвиж Монголын хөгжмийн урлагт нэгэн том шинэчлэл хийснийг судлаачид хэлдэг. “Шивээ хиагт”, “Магнаг үсэгтэй туг” тэргүүт хувьсгалын дуунуудаас хойш цэрэг эх орны сэдэвтэй дуунуудыг шинэ шатанд хөгжүүлсэн гэж тодотгодог. Хоёр мянга арван оны сүүлээр түүний наян насны ойд зориулж 108 дууны аялгууг ноттой нь багтааж, мөн олон арван шавь нар, урлагийн үе үеийнхний дурсамж дурдатгалыг хадгалсан “Монголын сайхан орон” номыг үр хүүхдүүд нь хэвлүүлж байлаа.

Тэрээр нэгэн мянга есөн зуун дөчин найман онд 18 настайдаа Загарын Сандагаагийн “Болзоо” дууны хөгжмийг бичсэн байдаг. Сандагаа зохиолчийг “Хүний ганц”, “Эр бор харцага” тэргүүт үргэлжилсэн үгийн бүтээл, бөхийн тухай номуудаар нь ард түмэн мэднэ. Харин “Сарьдаг өндрийн оройгоор сайхан яргуй цэнхэртэнэ, Саахалт айлын хоньд нь сархиагаа даган идээшилж байна” гэх дууг нь зарим нэг нь ардын дуу гэж андуурах нь бий. Уг бүтээл зохиогдсоноос хойш өдгөө 70 жилийн нүүр үзэх гэж байна. Ардын дуу шиг бүтээл хийнэ гэдэг өнөө л багтаж ядсан авьяастан Дарамзагдын хийдэг ажил мөнөөс мөн ажгуу. Дөчин найман онд тэрээр ардын дуу гэж андуурагдам “Болзоо”-гийн ая данг урсгаж байхдаа ямар чиг боловсролгүй нэгэн байжээ. Юун их дээд сургууль, гадаад дотоодын нэр алдартай сургууль. Зөвхөн Монголын зүүн хязгаар Дорнодын Цагаан-Овоо сумын дөрөвдүгээр ангийг дөнгөн данган дүүргэсэн “товарищ” байжээ.

Намтар түүхийг нь аваад үзэхээр бас чиг өрөвдмөөр. Гучин долоон оны буриадуудын их хэлмэгдүүлэлтэд төрсөн эцэг Чойнхорыгоо алдсан, таван настай жаалхан хүүхэд ахуйдаа хайрт ижийгээ алдан бүтэн өнчин хоцорч, Гончигдамба гэж лам хүнд өргүүлсэн гэдэг. Харин бага сургуульд онц сурч байсныг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт орчуулагч Гүрбазарын Амар гуай дурссан нь бий. Тэр хоёр нэг ангийн нөхөд байсан юм гэнэ лээ.

“Амьдралын бололцоо байгаагүй учир дахиж сураагүй дээ” гэж Дарамзагд гуай өөрөө хэлж байж. Сумын улаан булангийн дуучин, улаач зараалчийн ажилтай бандийг олон түмнээ “Залуу жанжин” хэмээн алдаршсан Жамъянгийн Лхагвасүрэн нийслэл хотын бараа харуулсан түүхтэй. Аливаа юмны учир ерөөл гэж сайхан. Лхагвасүрэн жанжин өнчин өрөөсөн түүнийг харчихаад “Ийм авьяастай амьтныг чинь энэ хөдөө гандааж орхиод яахав. Цэргийн чуулгын клубт аваачиж тушаана, тэнд байх нөхөр мөн дөө” гээд одоогийн Бүх цэргийн дуу бүжгийн чуулгын босгыг алхуулж байжээ. Ингэж л Цагаан-Овоо сумын улаан булангийн Дарамзагд Монголын цэрэг, армийн чуулгыг удирдах эхлэл тавигдсан удаатай.

Дөнгөтийн Цоодол найрагчийг арван хэдтэй жаал хүү Бүрэнгийнхээ Талын булаг, Сарваацуцахын хөндийгөөр зүг чиггүй “нисч” явахад хаврын тэр нэг өдөр Онгон хайрхных нь урд хөтөл дээгүүр цагаан тоос манарган ачааны машин иржээ. Тэр бол жараад оны эхэн үе. Эсгий бүхээгний урд хоёр унинд тэлж татсан улаан даавуун дээр “Урлагийг бүх ард түмэнд хүргэе” гэсэн лоозонтой бригадын ахлагч нь цэрэг хувцастай, жавхалзсан залуу, олны нүд сэтгэлийг соронзодсон нь Гончигдамбын Дарамзагд байсан гэдэг. “Ахуй нутгаа юунд орхив, алс газар юуг зорив гэдгийг бичсэн Лермонтов яг дүрээрээ байж билээ” гэж ардын зохиолчийн дурсамжид байдаг сан.

Дарамзагд гуай хөгжмийн нарийн мэдрэмжээс гадна хэл сурахдаа онцгой хүн байжээ. 1956 онд цэргийн ансамбль гадаадын олон орноор айлчлан тогложээ. Тэрхүү тоглолтод найрал дууны багш, удирдаачаар явсан байна. Очсон орныхоо дууг эх хэл дээр нь сурч тэр дор нь найруулаад тоглох нь гайхмаар. Ялангуяа хамгийн адармаатай гэгддэг румын хэлийг маш хурдан сурч, цэрэг эх орны сэдэвтэй хүчирхэг дуунуудыг гайхалтай дуулаад тайзнаас буухад гадныхан “Та бүхэн их сайхан дууллаа. Энэ дууг хэдэн жил дуулж байгаа вэ” гэж асууж байсан гэдэг. “Өнөөдөр л сурлаа, багш маань сая өөрөө сураад бидэнд зааж өгсөн юм” хэмээн чуулгынхныг нь хэлэхэд, уг тоглолтыг найруулж удирдсан Дарамзагдыг румынчууд дээд зэргээр бахархан хүндэтгэж байсан тухай олон чиг дурсамжид бий. Чех, солонгос дуунуудыг мөн адил тэр дор нь сураад бишрүүлж байжээ.

1961 онд Москвагийн Чайковскийн нэрэмжит хөгжмийн их сургуульд найрал дууны удирдаачийн ангид суралцахаар явсан байна. 30 гарсан хойноо хөгжмийн сургуульд анх суралцаж байгаа нь тэр. Москвагийн найрал дууны удирдаачийг ахмад үеийнхнээс Дагвын Лувсаншарав, Гончигдамбын Дарамзагд нар төгссөн байдаг. Тэрхүү далайцаараа явчихсан даа гэж үе үеийн хөгжмийн нэрт мастерууд үнэлдэг нь ийм учиртай. Оюутан байхад нь дэлхийд алдартай Москвагийн төв чуулга урьж ажиллуулж байсан түүх бичигдэнэ. Тэр тухайн Элчин сайдын яаманд ажиллаж байсан хүмүүс бахархан дурсдаг. Хуучин ЗХУ гэдэг дэлхийн том гүрэн. Тэр том гүрний төв чуулгад Монголоос уригдсан анхны хүн нь Гончигдамбын Дарамзагд гээд бодохгүй юу.

Түүний нэрийн хуудас болсон бүтээлийнх нь нэг яах аргагүй “Өргөн Сэлэнгэ” дуу юм. “Өргөн Сэлэнгэ минь холын замдаа ойн дундуур шуугин урсана, Өтгөн шаргал тариалан минь түүний дэнжид халиуранхан байна” хэмээн элгэн халуун монголчуудынхаа сэтгэлийг сүлж, зүрхэнд нь шигтгэж үлдээсэн энэ дууны шүлгийг түүх, утга зохиол судлаач Галдангийн Даваацэрэн бичжээ. “Хонгор даага” гээд бас чиг хэд хэдэн номтой энэ хүн “Бороо бороо ороосой, оросын маамуу ирээсэй” гэсэн дууны шүлгийг бас бичсэн байна. Төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Нацагийн Жанцанноров Дарамзагдын уран бүтээлийн тухай нэгэнтээ ярихдаа “Төгөлдөр юм гэж энэ хорвоод байдаггүй юм гэсэн. Гэхдээ монголчуудын бүтээсэн нийтийн дуун дотор төгөлдөрт дөхсөн бүтээл бол яах аргагүй “Өргөн Сэлэнгэ” мөн. Тэрхүү аялгын өндөрсөл, оргил, буулт, хийж байгаа нотны сонголт, дуучнаас шаардаж байгаа хоолой, чадамж, үсрэлт, огтлол гээд бүх зүйлээрээ агуу” хэмээн дуун алдсан удаатай. Өөрийгөө дуучин гэж тоодог, дуучин болох юмсан гэж хүсдэг, дуучин болоод нэр хүнд олсон хүн бүхэн “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг дуулах учиртайг тэрээр бахдам хэлээд “Москва орчмын үдэш”-тэй л үзэлцэнэ дээ гэж тодотгосон юм.Монголын хөгжмийн урлагийн өнөө цагийн ноён оргилуудын нэг Жанцанноров ийнхүү “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг дахин байранд нь тавьж өгсөн.

Дуу бүхэн нь өөр өөрийн гэсэн давтагдахгүй онцлогтой гэж мэргэжлийн хүмүүс шүүрс алдаад байдгийн баталгаа нь бүтээл бүр дээр мэдрэгддэг. Дэндэвийн Пүрэвдоржийн галтай залуу насандаа бичсэн “Чи минь битгий мартаарай” шүлэгт өнөө л аугаа их Дарамзагд хайлган сайхан аялгуу хийж ханьдаа зориулжээ.

“Хархан нүдний талимаанд чинь

Хайлан уяран суухад минь

Ханийн жаргал амсуулснаа

Хайрт минь битгий мартаарай

Бадамлянхуа уруулын чинь

Балыг амтлан суухад минь

Хорвоогийн жаргал амласнаа

Хонгор минь битгий мартаарай

Шан туушин гэзэгний чинь

Шанхыг нь илбэн суухад минь

Чин хайраа амласнаа

Чи минь битгий мартаарай …” гэх амраг хайрын асгарсан чиг аялгуутай уг бүтээл тухайн цагтаа хэтэрхий нялуун энээ тэрээ гэж шүүмжлүүлж байсныг бид мэднэ. Палам гэж сайхан дуучны давтагдашгүй хоолойгоор Монголын радиогийн алтан фондонд бичигдэж үлджээ. Пүрэвдорж Дарамзагд хоёрын бас нэг аварга бүтээл нь

“Орчлонд би азтай төржээ” гэсэн дуу юм. Уг бүтээлийг ардын жүжигчин, Монголын урлагийн “алтан гургалдай” Аюушийн Загдсүрэн үнэндээ бяртай дуулсан байдаг. Мөн гавьяат жүжигчин Д.Банзрагч гуай төгөлдөр хууртай дуулсан нь ч сэтгэл булаадаг юм. “Орчлонд би азтай төржээ” дууг мэргэжлийн дуучдын дуулах урын санг баяжуулах зорилгоор хийгдсэн бүтээл гэж үнэлэх нь бий. Зууны манлай Цогзолмаа гуайн дотносож, элгэмсэж хэлдэгчлэн өнөө л аварга Дарамын чинь бас нэг бүтээлийг хэлэхгүй өнгөрч боломгүй. Ономын Жигмэдготов гэж радиогийн ахмад сэтгүүлчийн үгийг нь бичсэн “Тогтохоо болилоо” дуу. Монгол Улсын ардын жүжигчин Г.Түмэндэмбэрэл анх дуулж олонд хүргэсэн бол өнөөдөр “морины” Г.Батбаяр гавьяат, “Би монгол эр хүн”-ий Батболд нар хоршин дуулж буйг уншигч олон сайн мэднэ. “Арван найман нас хүрэхээр

Аавынхаа гэрт тогтохоо байлаа

Амраг жаалхан чамдаа очъюу гээд

Агсам зээрдийг сойдог боллоо” хэмээн Дарханы театрын залуухан гавьяат Барьдын Энхбатын хоолойгоор “Ирж яваа цаг” киноны дундуур энэ дуу явахад нэг л бүлээн дулаахан сэтгэгдэл төрөөд, бодол санаа тунгалагшаад ирдэг сэн. Үүнд л нэрт хөгжмийн зохиолчийн авьяас билэг, ая дангийн даац далайц байдаг биз ээ.

Тэрээр сонгодог бүтээлийн томоохон төрөл дуурьт авьяасаа сорьсон нэгэн. Тухайлбал, хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Лодонгийн Түдэвийн “Нүүдэл суудал” романаар Пунцагийн Бадарч найрагчийн цомнолыг нь бичсэн “Нүүдлийн замд” дуурь бий. Түдэв гуайг Монголын хувьсгалт залуучуудын байгууллагыг тэргүүлж байхад нь очиж уулзан “Нүүдэл суудал” романаар нь дуурь хийх тухайгаа дуулгажээ. “Цомнолыг нь манай Бадарч бичнэ, та зөвшөөрнө биз дээ” гэж сүрхий тулган асуусан байна. Романыг нь дуурь болгоно гэхийг сонсоод Түдэв гуай ихэд цочирджээ. Тэгснээ М.Шолоховын “Дөлгөөн Дон”-оор дуурь бүтээж байсныг санаад зөвшөөрсөн гэдэг.

“Аавыгаа сэрүүн тунгалаг байхад нь уг дуурийг нь би сонсч чадаагүй юм. Гадаадад оюутан байсан. Саяхан радиогийн алтан фондноос олж сонсоод аавыгаа дахин биширлээ. Ханиа алдчихсан, амьдралынхаа тийм их гунигтай, хүнд хэцүү үедээ бичсэн юм шүү дээ гэж бодохоос нулимс асгарсан” хэмээн нэрт хөгжмийн зохиолчийн охин соёл судлаач, доктор Оюун нь дурсч байсан юм. “Аав минь хошин шогийн өндөр мэдрэмжтэй хүн байсан. Эгч Баясгалан маань царайлиг сайхан бүсгүй байсан. Манай байрны хүүхдүүд болоод сургуулийнх нь банди нар эгчийн араас гүйнэ. Орой гэртээ цүнх дүүрэн захиатай орж ирдэг сэн. Аравдугаар ангид байхад нь гадаа хүүхдүүд дуудаад, эгч санаа зовоод гарч чадахгүй байхад аав хэдийнэ мэдчихсэн “Ганган залуу хархүү, гадуур эргээд байна уу. Гараад очъё гэсэн чинь ааваас айгаад байна уу. Ирээч гэсэн дохиогоор исгэрч дуудаад байна уу, итгээд очъё гэсэн чинь ээжээс айгаад байна уу” гээд дуу хүртэл зохиож байсан сан. Шаравын Сүрэнжав гуай аав хоёр ууж явах цагтаа ийм нэг дуу хийгээд Баадайжав гуай дуулж байсан юм. Үндсэндээ эгчид зориулсан дуу юм” гэж хуучилж билээ.

Монголын хөгжмийн урлагийн аваргуудтай нөхөрлөж, дээрээс нь Цэгмидийн Гайтав, Бэгзийн Явуухулан, Чойжилын Чимид, Сормууниршийн Дашдооров гээд нэрт зохиолчидтой ижилсэж явсан энэхүү билэг авьяастан Сэлэнгэ мөрөндөө үйчихсэн нь харамсалтай. Авьяастай хүнд л байдаг адармаатай гэнэн цайлган түүнийг хэн хүнгүй хүний хайлан хэмээн хүндэтгэдэг. Аливаад тэр бүр хөл алдаад байдаггүй Явуухулан найрагч нэгэнтээ “Дарамзагд бол төрийн шагнал авах тийм л авьяастай хөгжмийн зохиолч” гэж бичиж байжээ. Гэвч “Өргөн Сэлэнгэ”-ийг долгилуулсан энгүй их авьяастан юун төрийн шагнал энгэртээ ганц ч одонгүй хүмүүний хорвоог орхисон байнам. Харин жилийн жилд түүний нэрэмжит олон улсын дуулаачдын уралдаан ёс юм шиг зохиогдож, Монголын болоод монгол туургатны, мөнхүү дэлхийн нэртэй дуучид хуран цуглаж чадал чансаагаа сорьдог нь сайхан. Энгэртээ ганц ч одонгүй хальсан Дарамзагдын бүтээл ийнхүү дэлхийн дуучдын чансааг тогтоож байна. Үүн шиг том бахархал гэж үгүй л болов уу.

Эрлийз адууг ад үзсэн яриа байнга дуулддаг. Ялангуяа улсын баяр наадмын үеэр эрлийз адуугүй л бол монголчуудын бүх зүйл болоод явчих мэтээр сенсаацалж, хэдэн зуугаар нь уралдаанаас хасдаг боллоо. Ийм шийдвэр гаргагсад ардын баатар мэт мандана. Эрлийз адуу бээрэг, монгол адууг устгах нь, эрлийзүүдээс өвчин гарч тараадаг гэх муу үгтэй. Яг үнэндээ эрлийзүүд ч биш монгол адууг ч гэсэн арчилж тордохгүй бол өвддөг биз дээ.

Эрлийз адууг уралдуудах, уралдуулахгүйн тухайд гардаг дээрх хэл ам хэдэн дарга нарын бие биенээ чадах гэсэн атгаг санаанаас үүдэлтэй. Өөрөө эрлийз морь уяагүй бол эрлийзтэй хэдийгээ чадах гэж уралдуулахгүй гэсэн шийдвэр гаргадаг. Өөрөө эрлийз морь уяж, тэр нь хурдан байгаа бол нэг их хэл ам хийлгүй эрлийз морийг уралдуулдаг. Өнгөрсөн наадмаар эрлийз хэмээн хичнээн олон морийг уралдаанаас хассантай зэргэцээд энэ шийдвэр УИХ-ын даргын хүү эрлийз морь уяагүйтэй холбоотой гэсэн явган яриа нисч байсан билээ.

Ингэхэд яагаад эрлийз адууг ингэтлээ ад үзээд байдаг билээ. Монголын арай хөрөнгөтэй бэлтэй, гадаад дотоодод арилжаа наймаа хийдэг дөнгүүр хэдэн хүн л гаднаас өндөр өртөгтэй азарга, гүү оруулж ирж эрлийз адууны эхлэлийг тавьсан нь үнэн юм. Тэд хөрөнгө мөнгөө үрэн үрэн адуугаа муужруулах гэж ийм ажил эхлүүлээгүй нь ойлгомжтой.

Мэргэжилтнүүдээс энэ талаар асууж лавлахад “Малын чанар, ашиг шимийг нь сайжруулахын тулд цэвэр үүлдрийн үржүүлэг, удам дагуулан үржүүлэх, эрлийзжүүлэг, эвцэлдүүлэг гэсэн дөрвөн аргыг хэрэглэдэг. Нэг үүлдэрт багтаж байгаа мал, амьтдыг шилж өөр дотор нь тохируулан сонгож нийлүүлэх системийг цэвэр үүлдрийн үржүүлгийн арга гэнэ. Удам гэдэг нь үржлийн чанар, ашиг шимээрээ шалгарсан удам үүсгэгч тодорхой хээлтэгч, хээлтүүлэгчээс үүсч гарсан үүлдрийн өвөрмөц чанарыг өөртөө агуулсан хэсэг бүлэг малыг хэлнэ. Өөр өөр үүлдэрт хамаарагдах хээлтүүлэгч, хээлтэгч хоёрыг хооронд нь нийлүүлэхийг эрлийзжүүлэг гэнэ. Эрлийзжүүлгийн аргын зорилго нь нэг үүлдрийн удамшлын ялгаат байдлыг нэмэгдүүлэн шинж тэмдэг, шинж чанарын хувьслыг дээшлүүлэх, шилэн сонголтыг үр дүнтэй болгох, эрлийзийн давуу чанар үүсэх үзэгдлийг ашиглах, шинэ үүлдэр, хэвшил гаргах материалыг өргөжүүлж өгдөг” гэсэн албан тайлбар өглөө. Тэгэхээр эрлийз адуу гэдэг бол монгол адууг сайжруулах оролдлогын эхлэл нь гэсэн үг. Гэхдээ манай уяачид хурдан морь гаргах гэж энэ төрлийн азарга, гүүг гаднаас авчирч байгаа бөгөөд одоог хүртэл хоёр мянга шахам үржлийн адуу оруулж ирсэн гэсэн мэдээлэл байна. Үүнд дэлхийд хурдаараа нэгдүгээрт ордог цэвэр англи азарга, гүү тус бүр арав гаруй байдаг бол бусад нь араб, будённый, тракен, дон, орловын хатирч, англи-араб, англи-будённый, англи-крачеев, англи-тракен, англи-терский зэрэг үүлдрийнх гэнэ. Зарим нь бүр англи азарга монгол гүү-араб азарга монгол гүүний дундаас гарсан үр төлийг эрлийзжүүлэн үр төлийг нь өсгөж байна. Ер нь эрлийз азарга бэлчээрт дажгүй сайн дасан зохицож, бүр салхи шуурганд сүргээ уруудуулалгүй жалганд хорьж тогтоодог гээд эзэд нь магтдаг.

Энэ мэт гаднаас өндөр зэрэглэлийн азарга, гүү оруулж ирэн монгол адуутай эрлийзжүүлж байгаа нь монгол адууны чанарыг сайжруулах, хурдан удмын адууг бий болгох гэсэн оролдлого болохоос монгол адууг алга болгох, генийг устгах гэсэн бодого биш юм. Одоо энэ ажлыг сайн дур буюу хоббигоороо хэдэн уяач бизнесмэнүүд хийж байгаа. Харин ч үүнийг дэмжээд бодлого болгон Монголд сонгомол морин уралдааныг хөгжүүлэх хэрэгтэй юм. Цаг үеэ дагаад монголчууд адуугаа ачлага тээвэрт хэрэглэхээ больсон. Морин тэрэг гэдэг зүйл одоо харагдахаа ч больсон. Бүр унаж эдлэх нь багасч байгаа энэ үед монгол адууг бодлогоор хурдны болон махны гэсэн хоёр чиглэлээр өсгөж үржүүлмээр санагддаг юм. Энэ чиглэлийн эрдэмтэн мэргэд судалгаа хийж, үгээ хэлж, ямар чиглэлээр өсгөж үржүүлвэл зохистой гэдгийг тайлбарлан таниулах ажил эхлэх цаг болжээ. Мэдээж монгол адууны тэсвэр тэвчээр, дасан зохицох чанарыг хадгалж үлдэх нь мөн л судалгааны ажлын нэг хэсэг байх учиртай. Бэлчээрээр байдаг адууг байгаль өөрөө жижигрүүлдэг. Нэг азарганы нэг жилд гарсан хоёр төлийн нэгийг нь тэжээж, нөгөөг нь бэлчээрт нь байлгаж байгаад гурван жилийн дараа зэргэцүүлж зогсооход хамаагүй том жижгийн ялгаа харагддаг хэмээн уяачид ярьдаг. Байгаль хүртэл ингэж зохицуулж байхад бид адуун сүргээ сайжруулах талаар санал санаачилга гаргаж байгаа хэдийгээ эрлийз эрлийз бишээр нь дуудаж, ад үзэж байна.

Монголчууд бидний нийтлэг нэг төрх, араншин эрлийз болон эрлийз бус адууны маргаан дээрээс тод харагддаг юм. Бүх зүйлийг сэтгэлийн хөөрөл, нэг нэгнээсээ өшөө авах маягаар шийддэг. Эрлийз адуу Монголд хэрэгтэй юу, үгүй юу. Монгол адуу устах дээрээ тулсан уу. Монгол адууны цусыг сэлбэж, үүлдэр угсааг сайжруулахад юуг анхаарах ёстой гэдгийг эрдэмтдээр нь судлуулж, мэргэжлийн дүгнэлт гаргуулахад ядах юм байхгүй. Харин үүний оронд нэг дарга сэтгэлийн хөөрлөөр шийдвэр гаргаж, дуулиан шуугиан тарьж, түүнээсээ таашаал авч суудаг. Монголын хөгжил дэвшилтэй холбоотой бүхий л ажил ингэж шийдэгддэг. Урт хугацааны ултай суурьтай судалгаан дээр үндэслэсэн бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэхээсээ урьтаж тухайн цаг үед хэн нэгэн даргад таалагдсан байдал, сэтгэлийн хөөрлөөр асуудлыг шийддэг болоод удаж байна. Судалгаа, эрдэмтдийн үг, тэдний санал санаачилга, салбарын зүтгэлтнүүдийн хэлж ярьж байгаа зүйлийг анхаарч, бодлогоо боловсруулахгүй бол мөрөөдлийн гэмээр тушаал шийдвэр, үүрэг даалгаврууд ар араасаа цуварч, Монголыг маань туйлдуулж дуусах нь.

Г.ГЭНДЭНДАРАМ