Month: October 2017

“Өдөр болгон би

Өвсөн дээр гишгэнэ билээ

Өнө хожмоо тэд

Над дээр ургана билээ” гэсэн шүлгийг нь уншсаар бид Д.Нямсүрэнгийн Эрээнцав руу давхиж явлаа. Энэ алдартай дөрвөн мөрт Монголын зохиолчдын хорооны ханан дээр, тэр бидний дунд үргэлж “хамт” байдаг. Зохиолчдын хорооны гүйцэтгэх захирал М.Саруулдалай тэргүүтэй бид “саа мөнгөн” Хэрлэн голын гүүр, ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдоржийн бичсэн

Гал усанд элэгдсэн буурал замбуу тивийн магнайд

Ган сэлмийнхээ ирээр Монгол гэж бичсэн юм

Чингис-нумын хөвчнөөс төрөөгүй юм

Чингис-сумын зэвнээс гараагүй юм

гээд л бидний уншдаг “Чингис” хааны нэрээр нэрлэх болсон Хэнтийн төвийг өнгөрөөд давхиж яваа нь энэ. Саруулдалай найрагч дорнод амьтай хүн.

Дотносож би, дорно зүгт харцаа илгээдэг

Дэндүү нам гүм Эрээнцав нүдэнд харагддаг

Дээлтэй хүн шүлэг бичиж суугаа нь

Дэрсний гэрэлд тодоос тод үзэгддэг… гэж ирээд л дорнотой дотносдог хүн дээ. Тэрбээр Дорнодын найрагчдын төлөө мөн ч их буян үйлдсэн. Тэнгэрийн оронд одсон тэдний номыг өөрөө гаргаад л Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч алдартай Нямсүрэнгийн 60 насны ойг хүртэл зохион байгуулалцсан. Энэ жил Д.Нацагдоржийн шагналт Нямсүрэнгийн мэндэлсний 70 нас тохиож буй… Өглөө түгжрээн дунд явж явж, монголын зохиолчдын эвлэлийн ордонд хүрэхэд найрагчид аль хэдийн “Аси” автобусыг дүүргээд хүлээж байв. Хотод хаа нэгтээ ирэхдээ Нямсүрэнгийн бичсэн

Аглагхан талаасаа хотод ирэхэд

Аятайхан л юм шиг байдаг даа

Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж

Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ

Хэн хэнийгээ танихгүй олон

Хэрэх замын уулзварт нэг уулзацгаах юм даа

Хэтдээ тэд хаа очих нь тусдаа ч

Хэрэг болбол хүн хүнийхээ заяаг түшилцэнэ ээ.. гэж магтсан хотоос гарч яваа нь энэ. Замд хоёр залуу яруу найрагч бүсгүй орж ирснээр найрагчдын аялал “жинхэнэ”-ээрээ эхэллээ. Тэд хойноос, өмнө суусан хүүхнүүд рүү үг шидэж, арын суудлын “хөнгөлөлт” нэхэж эхлэв. Урд талд манай хорооны даргын туслах, залуу зохиолчдын Сэлэнгэ “ээж”, Нямсүрэнгийн тухай телевизийн нэвтрүүлэг, сонины ярилцлага хийснээрээ ихэд “үнэд” орж яваа, “Хойд шугуйн жимс” номоороо хорооны хаалгыг тогшилгүй орж ирсэн яруу найрагч Ж.Батцэцэг, архан талд минь нэртэй зураач бүсгүй, урчуудын эвлэлийн салбар дахь утга зохиол сонины “тусгай сурвалжлагч” гэж би дууддаг С.Төгс-Оюун, сүүлд орж ирсэн “цагдаагийн” овогтой Сүхбаатарын харьяат Б.Төгсжаргал гээд бүсгүйчүүдээр гоёсон баг байлаа. Болсон явдал, цээртэй, цээргүй онигоо ч зэрэгцээд сонсогдож, автобус инээд хөгжөөн дунд “нисч” явсансан. Жолооч залуухан, автобус шинэхэн…

Цэцэн цэлмэгээрээ алдартай Дарьгангын хүү Ай Төмөр-Очир гавьяат, домогт Дорнодын гэж би бодоод сурчихсан, Хэнтийн Норовлингийн хүү, орчуулагч, гавьяат Ж.Нэргүй, отгон гавьяат Арлааны Эрдэнэ-Очир, Нямсүрэнгийн тухай хамгийн олон шүлэг бичсэн, Д.Нацагдоржийн шагналт Д.Баянтунгалаг, зохиолчдын эвлэлийн шагналтангууд болох А.Лхагва, Д.Мөнхтөр, Намбарын Пүрэв, Б.Хүрэлтогоо, яруу найрагч, ламтан Эрдэнэбаатар, Өвөрмонголын яруу найрагч Бадрангуй нар явсан юм. Дорнод аймгийн утга зохиолын нэгдлийн дарга, яруу найрагч Ц.Жамбалгарав, “Наран ургах зүгт нутаг минь байдаг” дуу зохиосон С.Амартайван, яруу найрагч Ц.Төртайван, Н.Мөнхсайхан, Бямбасүрэн болон Хэнтийнхэн Харнууд овогт Гансүрэнгээрээ түүчээлээд Б.Энхжаргал, Т.Баавай, А.Түмэнбаяр, Эрээнцавын хилийн цэргийн офицер, дэд хурандаа, яруу найрагч Д.Батжаргал гэсэн найрагчид Нямсүрэнгийн ойд очсон билээ. Хэн нэгнийг мартсан бол өршөөгөөрэй. Дорны суу билигт найрагчийн шүтэн бишрэгч Дарханаас ирсэн байлаа.

Харин одоо тэд маань ядарч, автобусны мотор л жигдхэн хүнгэнэнэ. Энэ хүртэл хоёр удаа хорио цээрийн бүсэд орсны учир автобусыг маань ариутгалаа. Мөн ч олон жил хөдөө гадаа уулзалт, сурвалжлагад явсансан. Ингэж унаа хөсгөө ариутгуулан явж үзсэнгүй. Тэр цагт улс орны маань хөгжил өнөөгийнх шиг байсан биш, хоцрогдсон л гэгддэг байсан. Энэ шүлхий хөгжил дагадаг гай юмуу хайшаа юм…

Бид оройн 10 цаг гэхэд “тусгай эрх” эдлээд тусгай галт тэргэнд суулаа. Тусгай галт тэрэг гэдэг нь Баянтүмэн өртөөний даргын галт тэрэг юм.Галт тэрэг маань Д.Нямсүрэнгийн хөрөгтэй том плакатаар гоёсон байсныг үдэш орой суусан бид сүүлд мэдсэн л дээ.Ер нь ийм хүндэтгэл онцгой хүндэтгэл юм. Монгол Улс анх удаа галт тэрэгтэй болж байсан түүхийн тэртээх үед вагон агуу Сталины хөрөгтэй ирж байсан гэдэг. Түүнээс хойшхи нь Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч Нямсүрэнд зориулсан энэхүү хүндэтгэл аж. Баянтүмэн өртөөнийхөнд баярлалаа. Шөнө таараагүйсэн бол

Үзэсгэлэнт Дагуурын нутаг нь нулимстай бүрэлзээд

Үүлэн, Хайлан уул ар дээр өндөлзөж торолзоод

Өөрөөс минь намхан Хөх нуур өвөр дээр мэлмэрээд

Үймэн уйман сэтгэл хургавч, би явлаа… хэмээн найрагчийн шүлгэнд мөнхөрсөн дагуурын талыг сайхан үзэх байв. Өглөө сэрэхэд галт тэрэг Хөх нуурын баруун эргээр монголын зүүн хойт хилийг зүглэн явж байв. Нямсүрэнгийн шүлгийн хөл л хүрсэн болов уу гэмээр аглагхан талын Хөх нуур…

Эрээнцавын төмөр замын өртөөнд ирлээ. Галт тэрэгний хаалга тосоод сургуулийн хүүхдүүд жагсчээ. Хаа билээ, хэзээ билээ мартсан, сургуулийн хүүхдүүдийн жагсаал… нулимс ч мэлтэрч байх шиг. Ямар халуун дулаан хүндэтгэл биднийг угтав аа. Угтагсад дунд яруу найрагч Дарь.Сүхбаатар ирчихсэн зогсож байна.

Тэсгим жавар сэнгэнэх

Тэнд үнээд мөөрөх жихүүн

Суурины маань ганц худаг

Шувууны нүд шиг анисан байдаг… гэх хязгаарын бяцхан тосгонд л ийм халуун дулаан сэтгэл угтсан нь Нямсүрэнгийн шүлгийн буян байлаа. Улз гол ширгэж, модон гүүрний нь бие хоосон сайран дээр хэрзийн сэрийж дээгүүр нь ганц нэг хүн явах нь харагдана. Бяцхан суурин төмөр замын өртөө, Чулуунхороот сумын төв гэсэн зүүн баруун хоёр хэсгээс бүтнэ. Зүүн Эрээнцавд Нямсүрэн насаараа амьдарч,

Зүүн Эрээнцаваар бороо шиврээд

Зөөлөн цагаан манан голоос дэгдээд…

Зөндөө сууж, уйлмаар… байх гэж бичсэн юм. Түүний нэрэмжит сургуулийн хаалгыг үзэмжит бөмбөлгүүдээр чимсэн нь бидний сэтгэлийг ч бөмбөлзүүлж байв. Зүүн урдхан нь Нямсүрэнгийн хөшөө, бага зэрэг тонгойсхийн, гурван алтан өндөг харсхийн байна. Хөшөөг шинэтгэсэн зураач, барималч Ж.Дүүрэнтөгс, Нямсүрэнгийн алдартай шүлгүүдээр сиди гаргах ажлыг санаачилсан жүжигчин О.Оюун нартай энд тааралдав. Сидиний нээлт баяртай давхацсан билээ. Сургуулийн хүүхдүүд зохиолчийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг улирал улирлаар нь дагнан, нэг ч удаа алдалгүй цээжээр уншиж, бид байтугай манай урдаа барьдаг уран өгүүлэгч, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Равдан хүртэл гайхан бишрэв. Эрээнцавын энгүй талын эгэлхэн энгэрт байх найрагчийг онголсон газрын “Үргэлж залуу, үргэлж мөнх өдрийг үзье” бичигтэй хөшөөний дэргэд зургаа татуулцгаасан юм. Түүний нэрэмжит сургуулийн хүүхдүүдийн тоглолтыг үзсэнээр барахгүй мэндэлсний 70 жилийн ойн ажлыг зохион байгуулагч Саруулдалайн “Цас навчны шүлгүүд”, “Дорно зүгт” номын нээлт баяр дээр баяр нэмэв. Энэ сургуулийн захирал Мөнхцэцэг, Нямсүрэнгийн танхимын эрхлэгч багш, найрагчийн гэр бүл, үр хүүхэд, садан төрөл, Дорнод аймгийн болон Чулуун хороот сум, хаа хол Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумаас ирсэн сумын дарга гээд ойн баярт сэтгэл зүрхээ зориулсан бүх хүнд бид талархаж явлаа.

Дагуурын тал эргэн тойронд хязгаар хярхаггүй цэлийж, шарлаж гандсан их өвс халиуран харагдана. Ийм их тал, их өвсөн дунд Нямсүрэн маань

Өвснөө өөрийгөө үзэхүй

Өчигдөр биш өнөөдөр хугарсан

Өнийн хөх өвс

Өөрөө би мөөн гэх буюу

Өвс адил норсон би

Өвс адил ноцсон би

Өвс адил согтсон би

Өвс адил, одоо дуугүй…гэж бичжээ. Түүний дэргэд өвс байж, түүний ганихралыг өвс хуваалцаж, түүний “агсам”-нахыг өвс сонсчээ.

Өтлөхүйн цаг дор шүлэг минь

Хувилгаан чанарт шилжиж

Өнгө өнгийн цэцгэс болон дэлгэрээд

Өвсний шүүдрээр хөл нүцгэн явах бүсгүйн

Өлмийд үнэрээ хадгалах болно

Тэр цагт манайхан

Тэмээний нулимсанд бийрээ дүрж

Тэлмэн давхих морины гүйдэл дунд

Тэнгэр дээр шүлгээ бичиж явсныг мэдэх болно гэснийг нь ухаарч, уярч явлаа. “…Өвснөө өөрийгөө үзэж буй найрагч, магадгүй байгаль дэлхийгээс, ганц ширхэг өвснөөс нь хүртэл онгодоо хөглөдөг мэт ээ. Өвсний тухай бичсэн шүлгүүд нь Д.Нямсүрэнгийн “оршихуйн мөн чанарын гүн утгыг агуулсан гэсэн ажиглалтад хүрлээ…” хэмээн утга зохиол судлаач П.Урнаа бичсэн байна.

Нямсүрэн “Болор цом”-д ороод,

Хайрлаж дурлаж явсан

Он цаг минь цас болно

Хандмаагаас ирсэн захиа

Хөх-нуурын шүлгүүд минь ч цас болно

Энэ биеэрээ би цас болно

Их үс гэзэг шигээ цас болно

Эргэж төрөхдөө би цас болно

Эрээнцавынхаа л цас болно… гэж уншаад хасагдаж, дуурийн театрын хор дууныхан зогсдог өгссөн шатны гишгүүр дээр тамхиа татаад сууж байснаар нь би түүнийг санадаг. Хажууд нь суугаад хэдхэн үг солиогүй л байгаа юм. Одоо дорнын суу билигт яруу найрагч маань өөрөө “Амитаба” нэртэй шагнал болж авьяаст найрагчид очих нь. Нямсүрэнгийн нэрэмжит гэр музейг энэ ойгоор нээж, Нямсүрэнгийн зурагтай, цул мөнгөн “Амитаба” медалоныг музейн эрхлэгч, найрагчийн насны хань Г.Хандмаад гардуулсан бөгөөд тэр шагнал найрагчийн гэрт хоёр жил аравнайлагдаад, хувилгаан чанарт шилжиж дараа нь хэн нэгэн авьяаст найрагчид очих нь ээ. Хоёр жилд нэг удаа өгөх юм билээ. Нямсүрэнгийн гэр музейд зохиолчдын хорооны өмнөөс Саруулдалай хөрөг зургийг нь, зурагтай анонсыг, бас найрагчийн ойд зориулсан “Цог” сэтгүүл, зохиолчдын ном, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Мэнд-Ооёогийн бэлгийг, Д.Ган-Очирын эрхлэн гаргадаг, мөн л түүний ойд зориулсан “Монголчууд” сэтгүүл, бид өөр өөрсдийн номоо гарын үсэг зуран үлдээлээ. Би дэлхийн яруу найргийн баярт зориулж бэлдсэн англи, хятад, германаар хөрвүүлэгдсэн бяцхан товхимлынхоо хуудсанд

Нямсүрэнгийн Эрээнцавд

Нямсүрэнг эзгүйд ирлээ

Шинэхэн гарсан номоороо

Ширээг нь мялаагаад буцлаа гэж бичээд үлдээлээ.

Энэ дашрамд дурдахад судлаач эмэгтэй, Нямсүрэнгийн шүлгүүдийг “Оршихуйн мөн чанар”-ын гүн утгат шүлгүүд, “Хоосон чанар”-ын гүн утгат шүлгүүд, “Цаг хугацаа”-ны гүн утгат шүлгүүд хэмээн ангилж үзсэн байна лээ.

Эртний Хүннүгийн хиргисүүр чулуун дээр ч бичигдээгүй шүлгийг

Эрээнцавын хөх хяруутай өвсний үзүүрээр цасан дээр зохиож

Эдэлбэр тариалан орны шүлэг Дү-Фүгийн Тянь шань уулнаас өндөрт

Энэ Монголын хамгийн нам дор хөх нуурын хөвөөнд мандуулав би… гээд Нямсүрэн маань явчихсан юм. Дорнод аймаг явах замдаа бие нь эвгүйрээд машинаасаа буун өвсөн дээр хэвтэж байхдаа нисэн өнгөрөх хоёр шувууг “миний унаа ирлээ” гээд бурхны оронд одсон гэдэг. Энэ тухай Г.Сонинбаяр “Дурсахуй, хайрлахуй” номондоо бичсэн байдаг. Аль нэг найрагчдын аялал онигоогүй буцна гэж үгүй. Манай багийнхан “ яаж би…” гэсэн бүлэг онигоотой ирлээ. Хаа ч явсан “жанжин” болчихдог Дарь.Сүхбаатарт зориулж “Яаж би, Дарь Сүхбаатар шиг хүний өөрийн хүнийг ялгалгүй жанжлаж сурах вэ” гэх зэрэг шүлгүүд зохиогдлоо. Бусад нь цээртэй юм л даа. Хөрөг таталбараа яруу найрагч Д.Баянтунгалагийн саяхны баярт оролцоод бичсэн шүлгээр төгсгөе.

Эрээнцавд таталсан цөөн мөртүүд

I. Хөх нуурын хяраар түжигнэх

Хөв хөх галт тэрэг Эрээнцав руу…

Эндээс бас л буцна даа гэж бодохоос

Энгэрийн товч нулимстай…

II. Аглагхан Эрээнцавд бороо шивэрнэ, бүр намуухан

Арлааны Эрдэнэ-очир, Дарь Сүхбаатар бид хэд

Шөнө дөлөөр гадаа сууж, хундага юм тогтооход

Шүлэг шиг бороо гэнэт зогсоно

Дээд сүмийн гэрэлт саран

Дэргэд ирээд суучихсан

Их л тухтай чагнаж байх нь

Их Нямсүрэн цуг суух шиг л санагдана

III. Улзын гүүрийн модон хашлага түшин

Урд зүгээс ирэх бух тэрэг тосон

Эрээнцавдаа гэгээнтэн мэт амьдарсан

Энэ Нямсүрэн одоо ч байгаа байх шүү

IV. Дан цагаан байшингийнхаа дэргэдээс

Хандмааг саравчилахад

Дагуурын тарни шиг салхи

Дан дан хийж

Хэц хэнгэргийн дуу гаргана

Хэл ул ирж байгаа нь тэр, Нямсүрэнгээс…

V. Хаяа дэрлэн орших оросын Соловьевск тосгон

Харах нүдэнд цагаан алчуур зангидсан мэт харагдана

Хэн нь хэндээ дурласан юм бол гэж бодогдохоор

Хээнцэр ганган энэ хоёр урд урдаасаа гүйгээстэй…

Санжаажавын ОЮУН

Философийн ухааны доктор Б.Батчулуунтай ярилцлаа.

-Манай нийгэм нэг л болохгүй байна, нэг л биш ээ. Улс орон, эх орон минь буруу тийш яваад байна. Монголчууд бид болохгүй байна гэх боллоо?

-Миний үеийнхэн их сонин юм үзэж байгаа улсууд шүү дээ. Социалист нийгмийн үед би Монгол Улсын их сургуулийн философийн тэнхимд багшилж байлаа. Дараа нь нийгэм солигдлоо. Хүн төлөвшчихсөн үедээ хоёр өөр нийгмийг, шилжилтийн үеийг үзнэ гэдэг сонин юм л даа. Энэ байдал нь нөлөөлж байж таарна. Хуучин нийгмийн мораль устаад шинэ ёс суртахуун тогттол бас юм болно. Мэдээж ийм нэг хэрэг шалтгаан байгаа байх.

Хоёрдугаарт, бидэнд хатуу тогтсон мораль байгаагүй үндэстэн гэдэг нь ч бараг үнэн. Зарим үндэстэн тогтчихсон шашны номлолтой. Хятадууд Күнз гэнэ. Япончууд Шинтоизм гэдэг юм уу, баруун тийшээ Христийн номлол ч байдаг юм уу. Амьдарч, ажиллаж байхад нь үргэлж л цаад талаас нь удирдаж байдаг зүйлээр хэдэн зуун жил явчихсан ард түмэн. Гэтэл бидэнд тогтчихсон мораль гэж юм маш бага байсан. Ялангуяа хуулиар сэтгэнэ гэдэг манайд бүр ч байхгүй. Хууль гэдэг чинь бичиг үсэгтэй ард түмний дунд тогтчихсон байдаг байхгүй юу. Монголд 1921 оноос өмнө 95-96 хувь нь бичиг үсэггүй байсан болохоор “Үүнийг хийвэл буруу, ингэж хийвэл зөв” гэсэн юм тогтоогүй байсан байх нь. Буддизм гэхээр өөр хэл, төвдөөр уншдаг. Номлолыг нь тайлбарладаг улсууд нь төвд хэл мэддэг байж байж номлолыг орчуулж тайлбарладаг байсан. Бөөгийн шашин гэж бас нэг хүчтэй юм байна. Энэ мэтчилэнгээр хараад байхаар манайд тогтсон мораль гэж байгаагүй.

-Шилжилтийн бус үед ч монголчууд моральгүй явж ирсэн юм биш үү?

-Ер нь бид шилжилтйн бус үед ч гэсэн моралийн хүмүүжил муутай байсан. Нэг юм бодож байснаа өөр юм ярина. Өөр юм ярьж байснаа өөрөөр үйлдэнэ. Хэн нэгэн бодох нь өөр, ярих нь өөр, үйлдэх нь өөр ийм гурван төлөв гаргахаар бусад хүн гайхахгүй. Бүх хүн тийм юм чинь. Энэ байдал нь маш түгээмэл болчихсон. Нэгнийхээ ярьж байгаад монголчууд хэр баргийн үнэмшдэггүй. “Энэ худлаа даа. Надад л ингэж ярьж байгаа. Эсвэл зурагтаар гарч байгаа болохоор ийм юм ярьж байгаа. Цаанаа өөр л юм бодож байгаа” гээд индэр дээр бүр ч өөрөөр үйлдэнэ гэдгийг бүгдээрээ ойлгодог болчихсон. Энэ чинь байгаагаараа байдаггүй байдлыг л илэрхийлчихсэн. Энэ нь улам бүр гаараад байна уу даа гэж бодогдоод байгаа юм. Энэ нь улс төр, жирийн хүмүүсийн бизнест ч илэрч байдаг. Хулхиддаггүй бизнес гэж хаа ч байхгүй болчихлоо. Улстөрчид нь дандаа худлаа ярьж байхад нь гайхдаггүй. Ёс бус юм ёс болчихоод байна шүү дээ. Энэ байдал их удаан үргэлжлээд байна. Маш гүн уг сурвалжтай байгаа юм, манайд.

Япон 1860-аад онд Мэижигийн шинэчлэл эхэлсэн ч түүнээс өмнөх үед байсан мораль нь яг тэр хэвээрээ үлдсэн. Тэр нь бараг одоо ч байгаа юм чинь. Ямар ч нийгэм солигдсон ч 200 жилийн өмнөх мораль нь байгаад л байгаа юм. Манайд хоёр дүр гаргах гэдэг зүйл хэдэн зуун жилийн уламжлалтай. Европийн капиталист нийгэмд оршин тогтнож байсан улсуудын үг, хэл хоёр нь бараг л зөрөхгүй дээ. Үйлдэл нь хааяа нэг зөрөх нь зөрөх л байх. Худлаа хэлэхээр маш их гайхдаг.

-Хамгийн наад захын жишээ гэвэл цаг барих байна?

-Тэр шүү дээ. Манайд худлаа ярихад нэгийгээ жигшдэггүй. “Улстөрчид яахав дээ, урьдны хүмүүс нь ч бүгд худлаа яриад л гараад ирсэн. Худлаа ярьж л байдаг” гээд хүлээн зөвшөөрдөг болчихсон ард түмэн чинь өөрсдийнхөө амьдралыг хэцүү болгоод байгаа юм.

-Энэ байдал хэр удаан үргэлжлэх юм?

-Удаан үргэлжилнэ. За яахав дээ, бид энэ тэнд ажлаар нэг, хоёр жил ажиллаж явсан. Миний хувьд жар хүртлээ наслахдаа хамгийн удаан хамт байсан ард түмэн минь энэ ард түмэн шүү дээ. Энэ ард түмнийг хараад дүгнэхэд тун удаан үргэлжилнэ. Нэлээд удаан үргэлжилнэ. Яагаад вэ гэвэл, шударга бус юмтай их эвлэрдэг. Олон түмэнд ярьж байна, хэвлэлд ярилцлага өгч байна гээд “Энэ байдлыг туулаад гарчихна даа” гэж худлаа яримааргүй байна. Үнэнээ хэлэхэд энэ байдал удаан үргэлжилнэ. Хүмүүс нь ийм юмыг хүлцэн тэвчдэг учраас дээр үеэсээ ингээд ирчихсэн, уг үндэстэй учраас эндээ дасчихсан. Нэгийгээ худлаа ярихад нь жигшдэггүй, ийм юманд дургүйцдэггүй, бүгд л худлаа ярьдаг шүү дээ гэсэн байдал гүн ноёрхчихсон. Худлаа яриад байна шүү дээ гэсэн мөртлөө л худлаа яриад байдаг. Энэ аягүй хортой үзэгдэл л дээ.

-Ингэж яваад юунд хүрэх юм бэ. Эцсийн цэг нь юу юм бэ?

-Капиталимз гэдэг чинь шударга байдал руу ер нь хөтөлдөг тогтолцоо. Хүн төрөлхтөн олон ч нийгмийг туршиж үзлээ шүү дээ. Бодитой хэрэгжүүлсэн нийгмүүдээс хамгийн шударга нь яах аргагүй капитализм байгаа юм чинь. Индувидуализм дээр тулгуурласан нийгэм гэдэг чинь шударга байдаггүй юм л даа. Индувидуализмыг зөвхөн Батчулуун гэдэг хүнд хүлээн зөвшөөрөөгүй. Бүх хүнийг өөрийгөө бодохыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг юм бол би л өөрийгөө бодох ёстой, миний дэргэд байгаа та өөрийгөө бодох ёсгүй биш. Адилхан өөрийгөө бодох ёстой юм бол нэгийгээ хохироохгүй байх ёстой гэсэн суурь зарчим гараад ирнэ. Гэхдээ мэдээж хэрэг 20-30 жилийн үйл явдал юм шиг байна. Тэр тусмаа манайх шиг уламжлалтай ард түмэн бол бүр удах шинжтэй. Огт өөрчлөгдөхгүй гэж хэлэхгүй, мэдээж хэрэг өөрчлөгдөнө. Лав л би тэр шударга цаг үеийг нь үзэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, одооны барууны нийгэм байгаа шиг жирийн иргэд нь худлаа ярьдаггүй. 17 цаг 15 минутад очно гэж цаг товлосон бол яг тэр цагтаа л очдог эсвэл нэгэндээ амлалт өгсөн бол тэрийгээ биелүүлдэг. Эсвэл бизнесмэн, улстөрчид нь барууныхны тэр байдалд хүрэхийг үзэхэд миний л нас лав хүрэхгүй. Бараг одоогийн 30 настнуудын нас ч хүрэхгүй. Одооны 20-40 насныхан хуучны бидний энэ моральд дасчихаад байна шүү дээ. Өөрсдөө бас худлаа ярьдаг, худлаа амлалт өгдөг, нэгийгээ муу муухай юм хийхээр “Тэгэхгүй яадаг юм. Энэ нь хулхидаж ингэж бизнес хийж баяжаад байхад тэр ч тэгэх нь зөв ш дээ” гэсэн ийм хандлагад 20-40 насныхан автчихаад байна. Худлаа ярьж байж л парламентын гишүүн болно шүү дээ. Тэгтэл яаж ганцаараа шударга яриад парламентын гишүүн болох юм бэ гэдэг иймэрхүү психологи 20-40 насныханд гүнзгий ноёрхчихсон байгаа юм чинь энэ чинь үйл явцыг удаашруулна л даа. Тэгэхдээ л өөрчлөгдөхгүй гэхгүй. Нэлээд удаан өөрчлөлт явагдана.

-Монголчууд чухам ямар онцлогтой үндэстэн юм бэ, философи талаасаа. Монголчуудыг жудаггүй болчихсон гээд байгаа юм. Өөрсдийгөө тэнгэрлэг л гэх юм, Чингис хааны удам ч гэх юм. Дэлхийг байлдан дагуулж байсан хүмүүсийн үр сад ч гэх шиг?

-Ядаж л Чингэс хааныхаа тухай ярихад, дундад зууны үед одоогоос бараг мянгаад жилийн өмнө бүгдийг дайн байлдаан л тодорхойлдог байж дээ. Чингис шиг тэгж орон зай эзэлж байсан хүн байна уу гэхээр байхгүй гээд л гаргаад ирж. Гэхдээ л бид худлаа ярьж болохгүй, хоосон шүтээд байж болохгүй. Чингис хаан суут уу? Суут суут. Гэхдээ тэр хар багадаа эх өөртэй дүүгээ харваад алчихсан. Алтан улстай нэгдээд Монголынхоо нэг аймгийг дарчихсан гэдэг ч юм уу, энэ бүгдэд бас шүүмжлэлтэй хандаж болно. Гурван удаа тангараг тавьж найзална гэж байх уу. Тангараг гэдэг чинь тангараг л байх ёстой. Нэг л тангарагласан бол боллоо. Тэр үеийн мораль тийм л нэгийгээ эвдэж, тангаргаа зөрчиж л байж. Тэнгэрлэг мэнгэрлэг гэсэн тэр хоосон зүйлд итгэх хэрэггүй ш дээ. Ерөөсөө бидний улс орны хөгжлийг НҮБ-ын бүртгэлд байгаа 200 гаруй орноос хэддүгээрт жагсч байна, бидний байгаа байдал ерөөсөө тэр. Энэ чинь гэнэтийн зүйл биш. Түүхээр бэлтгэгдсээр одоо бид нарын жагсч байгаа оочер маань л тэр байгаа юм. Энийг л тэгээд харчихгүй юу. Тэгээд л монгол бичиг рүүгээ шилжих тухай ярих юм.

-2025 оноос төрийн байгууллагууд монгол бичгээр төрийн ажлыг явуулахаар болоод байгаа шүү дээ?

-Энэ чинь аюул болох шинж.

-Аюул аа?

-Бичиг үсэг гэдэг чинь үндсэн хэдэн функцтэй байдаг. Араб, латин, кирилл, уйгаржин бичиг ч бай ер нь аль ч бичиг үндсэн хоёр функцтэй. Нэг нь, тухайн үндэстэн, ард түмний оршин тогтнож байхдаа цуглуулсан мэдлэг, мэдээллийг хадгалах, хоёрдугаарт, харилцаа. Тэр бичгээрээ дамжуулж нэгэндээ шинжлэх ухаан, ёс суртахууны талаар харилцах гэх мэт. Уйгаржин бичгийг аваад үзэхэд энэ хоёр функцийг маш муу гүйцэтгэх байхгүй юу. Уйгаржин дээр хэдэн үлгэр л байгаа шүү дээ.

Уйгаржингаар химийн мэдлэг эзэмшье гэвэл ямар ч ном олдохгүй, физик, биологи, астрономийн талаар уйгаржингаар ном байхгүй. Аюул гэдэг чинь энэ байхгүй юу. Харагдаж байгаа юмны цаад талыг харах ёстой. Өөрийн үндсэн бичигтэй байх сайхан л даа. Ийм бичгээр Өвөр Монгол манайх хоёр л бичдэг. Харилцааны үүрэг гэвэл бид Өвөр Монголтой л энэ бичгээрээ харилцана. Өөр үндэстэн энэ бичгийг хэрэглэдэггүй юм чинь.

-Манайхан чинь хуучны юмаа ухаж гаргаж ирээд л гайхуулаад тэрийгээ магтаад одооны цаг үедээ дахин суулгах гээд байдаг?

-Аливаа үндэстэн өөрийгөө шүүмжлэхгүй, өөрийгөө одооных шигээ магтаад л байх юм бол улам бүр дордоод л байна. Өөрийн түүх, одоогийн байдлаас сайныг олж хараад муугаа ч бас олж чадахгүй юм бол улам бүр дорддог. Манайх чинь ийм юмаараа дутагдалтай юм байна, ийм юм байна шүү дээ гэх ёстой.

1988 онд Москвагийн их сургууль дээр мэргэжил дээшлүүлэх сургалт болоход эндээс их, дээд сургуулийн багш нар явсан юм. Герман, Чех, Польш, Монголоос багш нар цуглаад нэг групп боллоо. Манайх найм, есөн хүнтэй групп. Манай группийнхэн ярихаараа өөрсдийнхөө үндэстнийг шүүмжлээд байгаа байхгүй юу. “Манайх тийм юм хийж чаддаггүй, тийм бололцоотой мөртлөө тэрийгээ ашиглаж чаддаггүй” гэнэ. Би болохоор “Манай улс хоёр сая хүн амтай мөртлөө төдөн хавтгай дөрвөлжин талбай бүхий газар нутагтай, төдөн сая малтай” гээд л. Би ч бас тийм болчихсон байсан юм билээ. Өөр газарт очихоор нэрэлхүү ч гэмээр тийм байдал гаргадаг.

-Наадах зан чинь монголчуудад нийтлэг ажиглагддаг шүү дээ. Одоо ч тэгцгээдэг?

-Ядруудуу, мэдлэг дорой, чадал муутай, өөртөө итгэлгүй хүн чинь худлаа ярьдаг, өөрийнхөө сайн талыг дөвийлгөдөг. Аягүй ихэмсэг зантай болчихдог байхгүй юу. Ихэмсэг зантай хүмүүс үнэн байдлаа нуух гэж тийм байдал гаргадаг. Ийм хиймэл дүр манайд түгээмэл. Хараад л байгаарай, америк, германчууд чинь ихэмсэг зан гэдгийг мэддэггүй улсууд байдаг ш дээ. Хүн юм асуухаар уриалгахан ханддаг. Ихэмсэг зан гэдэг чинь дорой хүний шинж. Худлаа төсөөллийг л бусдад үлдээх гээд байгаагийн шинж л дээ. Уг нь тэдэнтэй хэдхэн үг солилцоход л танигдана даа.

-Монголчууд нэг нэгэндээ элгэмсэг бус ханддаг. Эхлээд харьцахаар дуугарахгүй, хялалзаад юм асуухаар төвөгшөөсөн шинжтэй. Тэгээд нэр усаа хэлээд танилцуулахаар нэг нутаг ус эсвэл таньдаг хүнийх нь хамаатан садан байвал тэс өөр зан гаргаж царайгаа хувиргаад гоё хандаж эхэлдэг. Юунаас болж хүмүүс ингэж хоёр нүүр гаргадаг юм бэ. Ийм чанар бидний цусанд шингэчихсэн гэж үү?

-Хүмүүс ингэж худлаа дүр гаргадаг. Ихэмсэг зан гэдэг чинь дүр гаргахын нэг хэлбэр л дээ. Хүмүүс уцаартай болоод байгаагийн нэг шинж нь амьдрал хэцүү болоод байна. Нийгмийн тогтолцоо нь төлөвшөөгүй байгаа учраас хөдөлмөрлөсөн хэрээрээ үр дүнг нь амсч чадахгүй байна. Хэдий чинээ худлаа байх тусам төдий чинээ амжилтад хүрээд байгаа тохиолдол тэр хүнд харагдаад байгаа нь тухайн хүнийг эвдээд байгаа юм. Тэр хүн уг нь шударгаар амьдаръя гэсэн ч шударга бус яваад байгаа нь амжилтад хүрээд байгаа нь өөрийн эрхгүй шударга бусаар амьдрах хүсэл төрүүлдэг. Иймэрхүү байдал нь хүнийг маш их бухимдуулж байна. Ярдаг, адайр болгож байна. Гадуур чинь уцаартай улсууд их болчихсон байна шүү дээ. Ерөөсөө нэгэндээ тус хүргэчих вий гэсэн бодолтой. Таньдаг ч бай, таньдаггүй ч бай энд тус хүргэчих вий гэсэн хандлагатай. Яагаад вэ гэвэл би зовж байгаа юм чинь гэнэ. Хүний психологи чинь тийм л дээ, өөртэйгээ адилхан байлгах гэсэн.

Ийм психологи аягүй их ноёлдог болчихож дээ. Нийгэм төлөвшиж өгөхгүй, дээр нь шударга бус явдал хэтэрхий гаарчихсан. Ихэнх улсууд нь шударгаар явлаа ч шударга бус явж байгаагийнхаа хаана ч хүрэхгүй байгаа болохоор бүр ч илүү шударга бус байя гэсэн бодол руу явж байна. Моралийн хувьд ингэж л аюултай доройтож байгаа шүү. Энэ байдал өөрчлөгдөхөд муу юмтай эвлэрчихсэн манайх шиг улсад нэлээд их хугацаа шаардана.

-Аймаг, сум, баг, айл саахалтаараа ялгарч, нэг нэгнээ элдэв зүйлээр алагчилдаг. Уг нь бид нэг хэлээр л ярьдаг нэг үндэстэн, нэг бүл. Бид энэ байдлаасаа татгалзаж монгол хэлээр ярьдаг бүх хүнийг нэг бүл хэмээн сэтгэж нэгэнтэйгээ хаана ч, хэзээ ч найрсаг, элгэмсүү, гоё хандаж болох шүү дээ?

-Тан шиг бодолтой улсуудыг доош нь хийх гэсэнгүй. Ийм улсууд чинь аягүй амархан урам нь хугардаг байхгүй юу. Та бол их өөдрөг юм бодож байна. Ингэж бодож байгаа тань зөв. Ийм байдал мөддөө тогтохгүй. Та дөчин жилийн дараа харсан ч энэ байдал байж л байдаг. Тэгэхээр таны уур хачин ихээр хүрдэг л байхгүй юу. Тийм учраас юмыг одоо бодитоор хар. Ийм ярвагар, ийм ууртай, ийм ярдаг, адайр хүмүүсийг бушуухан өөрчлөх гэсэн тэр бодлоосоо л салаад ийм байгаагийнх нь утгыг ойлгож эхлэхэд та арай уужуу болж эхэлнэ. Та тэдний эгнээнээс өөр болж эхэлнэ. Нэг дэх хүнийг сайхан болгох гэж оролдлоо. Тэр хүн муухай аашиллаа. Та тэвчлээ. Хоёр дахь хүнийг сайхан болгох гэлээ, бас л тэвчлээ. Гурав дахь хүн дээр ч тэвчлээ. Дөрөв дэх хүн дээр таны уур хүрдэг байхгүй юу. Тийм болохоор бодит байдлыг хараад “Эд нар бүгд ийм юм чинь эдэн шиг болчихгүй, тэднийг сайхан болгох гэж оролдохгүй” гээд хая. Би бол хаяна. Тэгэхдээ тэдэн шиг болохгүй. Тэднийг сайхан болоосой гэж бодох тусмаа би шатаад тэдний эгнээ рүү орчих гээд байгаа байхгүй юу. Урам хугарна гэдэг чинь уур хүрнэ ш дээ. Гомдох зэрэгцэнэ, адилхан өөртэй нь тэгж харьцмаар санагдана. Тиймээс зөнд нь хаяад өөрөө ямар ч байсан тийм болохгүй л гэж бодох ёстой. Урам зориг чинь хэдий чинээ их байх тусам тэр хэрээр урам чинь хугарна. Юмыг зөнд нь хаях чинь сайн гэсэн либертари зарчим бий. Энэ зарчмаар явахад зүгээр.

Тэгэхгүй л бол урам тань хугарна. Урам хугарна гэдэг нь адайр болох суурь тавигдаж байгаа юм.

-Манайхан уг нь урмыг нь хугалахаар ууцыг нь хугал гэж айхавтар сургаалтай шүү дээ?

-Хүмүүс танаас уучлаарай гэж байгаад зам асуувал эелдгээр сайхан тайлбарлаад өг. Манайхан чинь хэцүү шүү дээ. Хүн завтай байна уу, завгүй байна уу хамаагүй. Уучлаарай ч байхгүй “Хөөе” гэж байгаад л зам асууна. Тэнд байдаг юм, тийм замаар яваарай гээд сайхан тайлбарлаад өгөхөөр “Баярлалаа” ч байхгүй дуугүй яваад өгчихдөг. Ингэж л хүний урмыг хугалдаг. Дараагийн хүн нь зам асуух гэж ирэхээр “Би завгүй байна” гээд явахаас өөр аргагүй. Бид чинь ингэж л нэгийгээ эвдээд байгаа улс даа. Индувидуализм ноёрхсон нийгэмд хүн өөрийгөө аваад явчихна. Манай энэ төрийнхөн олон жил ард түмний мөнгөөр туйлж байна даа. Би ид төлөвшчихсөн үедээ нийгмийн шилжилтийг мэдэрсэн гэж дээр ярьсан шүү дээ. Талийгаач С.Зориг манай хажуу талын тэнхимийн багш байлаа, их сургуульд. Хүн ямар хэмжээнд амьдрах чадал, бололцоотой байна. Тийм нийгэмд бид орох нь гэж ярьж байж билээ. Тэгж бодсон чинь мөлжигч нийгэм нь төрийнхнийг арай хэтэрхий гааруулах юм аа, энийгээ л ухамсарладаг болоосой гэж ойлгоод байгаа юм. “Нарантуул” зах, гудамжинд гутал хадаад сууж байгаа иргэдэд либертари зохиол унших бололцоо алга байна шүү дээ. Өөрийгөө сэхээтэн гэж бодож байгаа хүмүүс либертари зохиолыг уншаасай гэж хүсч байна. Түүнээс биш дага гэхгүй. Уншаад үзэх л юм бол өөрөө өөрийгөө авч явна гэдэг чинь юу юм, энэ төрийнхөнд өөрсдийгөө хэрхэн монжуулж байгааг, хэр зэрэг хоосон сонгуульдаж байгааг, худлаа хулхидуулж байгаагаа мэддэг болмоор л санагдаад байгаа юм даа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хорихоос суллагдаад удаагүй байгаа иргэдэд хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх, шинээр батлагдсан хууль тогтоомжийн талаар тодорхой мэдээлэл өгч хуулийн мэдлэгтэй болгох арга хэмжээ өчигдөр Сонгинохайрхан дүүргийн “Чингис Соосэ” сургууль дээр болж өнгөрлөө. Эрүүгийн шинэчилсэн хууль хэрэгжиж зургаан мянга гаруй хоригдол суллагдсан. Дээрх сургалтын үеэр хорих ангиас суллагдаад удаагүй байгаа Н.Мөнхзоригттой (нэрийг нь өөрчлөв) ярилцлаа. Тэрбээр “Хорих ангид хоригдож байгаа залуус хүмүүжих нь битгий хэл бүр хэнийг ч хайрлах сэтгэлгүй араатан болж байна. Гэмт хэрэгтнүүд бэлтгэх “Дипломгүй” сургууль шорон болж хувираад олон жил болж байна” хэмээн ярьсан юм.

-Шоронгоос суллагдаад хэр удаж байна вэ. Таныг арван жил гаруй хугацаанд шоронд хоригдсон гэж сонссон?

-Тийм ээ. 2006 онд найзуудтайгаа архи уугаад согтуу явж байхдаа хэсэг залуустай муудалцаад зодолдсон юм. Тэр үед хүний амь хад чулуу шиг бөх байдаг гэж эндүүрч явлаа. Найзуудынхаа өмнө сайн зодолддог хүн болох гэж хөөрцөглөж, хөөрч онгирч яваад нэг залуугийн аминд хүрчихсэн. Хүн үхэхээ хүрвэл их амархан юм байна лээ. Ердөө хоёр цохиод нэг өшиглөсөн. Ингээд л алуурчин болж, амьдралынхаа арван жилийг хорих ангид өнгөрүүллээ. Сая Эрүүгийн шинэчилсэн хууль хэрэгжиж таван жил хасагдаад суллагдлаа. Монголын онцгой, чанга, жирийн дэглэмтэй хорих ангиудад ял эдэлж байгаад гарч ирээд байна. Арван жилийн өмнөхөөс Улаанбаатар хот их өөр болсон байна. Хотын төвийн гэр хорооллууд байхгүй болж, өндөр өндөр байшинтай болчихжээ. Хотын залуус ч их өөрчлөгдсөн байна. Бидний мэдэхгүй, чадахгүй юм ч олноороо нэвтэрч. Гэхдээ дасаж байна, надад эрх чөлөөтэй амьдрал таалагдаж байгаа.

ШШГЕГаас хорих ангиуд олон нийтэд нээлттэй болсон. Шоронд хоригдлууд нэгнийгээ дарамтлах, зодож нүдэх асуудал байхгүй. Бүр ажил мэргэжилтэй болгож, цалинтай ажил хүртэл хийлгэж байгаа гэх мэдээлэл байнга гардаг болсон. Тэгвэл өнөөгийн шоронгийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, хорих ангиудын талаарх сайн мэдээ болгоныг хүргэж байна. Яахав 1990 онд хоригдлууд тураалаар үхдэг байсан үеийг бодоход нөхцөл байдал илт сайжирсан. Шинэ шоронтой болж, хангамж сайжирсан нь үнэн. Намайг анх шоронд ирж байхад ганц худаг, онцгой, чанга дэглэмтэй хорих ангийн нөхцөл байдал үнэхээр хэцүү байсан. Одоо дуртай цагтаа эргэлтээр ар гэрийнхэн нь ирж болдог болсон. Энэ бол өнгөцхөн байдал. ШШГЕГ-аас сэтгүүлчид олж ирдэг. Ингээд л тухайн хорих анги хоригдол нарт номын санд ном уншуулж, бичиг үсэгтэй болгож байна. Мэргэжлийн сургалтад хамруулж, мэргэжилтэй болгож байна гээд л яриулдаг. Цалин ч өгч байна гэж ярьдаг. Тэгвэл хорих ангиудын хөшигний цаад амьдралын талаар дэлгэрэнгүй яримаар байна. Өнөөдөр дөнгөж 20 гаруйхан настай залуусаар Монголын шорон дүүрч байна. Нөгөө л 1990 оны нийгэм солигдсон үймээнээр гэр бүлийн салалтаас шалтгаалж, өнчин өрөөсөн өссөн хүүхдүүд эрийн цээнд хүрцгээсэн байна. Аав, ээжгүй өссөн хүүхдүүд РС тоглоом тоглож, гадуур тэнэдэг байсан. Тэдгээр залуус гэмт хэрэг үйлдэж байна. Ихэнх нь хулгай хийгээд шоронд орж байна. Эрүүгийн хуулийн 142 дугаар зүйл ангиар шийтгүүлээд л ороод ирдэг. Эхлээд хулгай хийхээр нь тэнсэн харгалзах ял шүүхээс өгдөг. Тэнсэнтэй байх хугацаандаа дахин хулгай хийгээд шоронд ороод ирж байна. Нөгөө хэсэг нь танхайрсан, бусдын эд зүйлсийг дээрэмдсэн хэргээр хоригдож байна. Тэд цагаан цаас шиг юугаа ч мэдэхгүй “амьтад” ирцгээдэг. Ямар ч хорих ангид ирсэн аль нэг бүлэглэлийн галд орохоос өөр арга байхгүй болдог. Гал нэртэй бүлэглэлүүд байна. Бүлэглэл болгон толгойлогчтой. Шоронгийн дарга толгойлогч нартай л элдэв зүйлс ярьдаг. Түүнээс бүлэглэлийн гишүүдтэй огт юм ярихгүй. Галууд өрөө өрөөгөө хуваагаад авчихсан байдаг юм. Ямар нэгэн ажилд гарахгүй л юм бол шорондоо юу ч хийхгүй өдөржин сууна. Хоригдлууд эрүүгийн хууль судлахаас эхлээд бие биедээ үйлдсэн хэргийнхээ талаар ярьдаг. Заримдаа бие биедээ ярьж байгаа нэрээр хүний халааснаас эд зүйлс хэрхэн хулгайлдаг талаар сургалт шахуу юм болно. Гар хурууны байрлал, халааснаас эд зүйлсийг нь мэдэгдэхгүйгээр хэрхэн авах. Эмэгтэй хүний цүнхний цахилгааныг яаж онгойлгох, өмдний араас хулгай хийх, энгэрийн халааснаас яаж авах вэ гэдгийг хүртэл заадаг. Үнэндээ Монголын халаасны хулгайчид төгс болчихсон шүү дээ. Хамгийн их мөнгө хийж байгаа нь халаасны хулгайчид болчихоод байна. Бусдын халаасыг ухсаар байгаад машинтай болсон. Байр орон сууц, хашаа байшин худалдаж авсан хүн ч байгаа. Ингээд хулгай хийгээд ороод ирсэн залууст халаасны хулгай хэрхэн хийдэг вэ гэдгийг бүрэн утгаар нь мэргэшүүлж байна. Үүний дараа орон байрны хулгай хэрхэн хийдэг. Дохиоллын систем, хяналтын камерийг хэрхэн унтраахаас эхлээд, хаалга, цонх онгойлгохыг хүртэл зааж өгч байна шүү дээ. Надтай гэхэд найман айлын гэр, эд зүйлсийг хулгайлсан нэг залуу хамт хоригдож байлаа. Тэр өөрийнхөө эд зүйлсийг авч байгаа юм шиг л айлын гэрийг ачааны машинтай очоод хэдхэн минутын дотор аваад явчихдаг гэж байгаа. Гэрийн эзэд нь орой ажлаасаа ирэхэд нь гэрийнх нь буурь харлаад үлдсэн байдаг талаар ярьдаг байв. Мөн автомашин хулгайлж, өнгө төрхийг нь өөрчилж, бичиг баримтыг нь шинээр бүртгүүлээд зардаг бүлэглэлийнхэн хүртэл бие биедээ машин хэрхэн хулгайлах талаар “хичээл” заана. Хулгайлсан машины дотор салоныг өөрчлөөд, авто тээврийн газрын мэргэжилтний тусламжтайгаар шинэ бичиг баримт авдаг. Раам дээрх регистер тоог хэрхэн өөрчилдөг талаар бие биедээ ярьдаг. Бүр хүнийг хэрхэн хүнд цохилтод оруулах, дээрмийн хэргээ хаана үйлдвэл тохиромжтой талаар нарийвчилсан хотын гудамж, талбайг хүртэл зааж өгдөг гээд Монголын шоронд гэмт хэрэгтэн бэлтгэх сургууль шиг байдаг. Тэнд хүн амины хэрэг үйлдчихээд хэрхэн зугтаасан талаар ярьж байна. Хар тамхины ямар бүлэглэл байдаг. Хятадаас хар тамхи ямар үнэтэй оруулж ирээд, ямар хүмүүст борлуулж болох сүлжээг хүртэл хоригдлууд бусдадаа зааж өгдөг. Бусдыг ямар занганд оруулаад дарамталж болох талаар хүртэл ярьцгаана. Бүр хүн алчихсан байхад ямар мэдрэмж төрдөг вэ. “Яаж алсан талаараа яриач” гээд шалаад суучихдаг. “Хүн алах гоё байдаг уу” гэж сонирхсон олон хүнтэй таарч байлаа. Хүн амины хэрэгтэй нэг хулгайч жирийн дэглэмтэй хорих ангид хоригдож байхдаа залууст “Хүн алах тийм байдаг. Тэгж үхдэг” гээд л яриад байсан. Тэрийг сонсож суусан хоёр залуу шоронгоос гараад сар ч бололгүй хүний амь хөнөөчихсөн байна лээ. Ингэж л Монголын шоронд хэдэн мянган залуус хүмүүжих нь битгий хэл улам араатан шинжтэй болж, гэмт хэрэгтнүүд болж байна шүү дээ.

-Бие биедээ гэмт хэрэг хэрхэн үйлдэх талаар “сургалт” хийж байгааг хорих ангийнхан мэддэг үү?

-Бүгд л өдөржин хараад сууж байгаа юм чинь мэднэ. Хянагч нар бидний ярихыг сонсоод л сууж байдаг юм. Ялтнууд хорих ангийнханд мөнгө болж л харагдана. Баримал, сийлбэр, цаасан хайчилбар хийлгээд түүнийг нь зардаг. Мөн хорь, гучаар нь барилга дээр ажиллуулдаг. Өдрийн 1500 төгрөгөөр ажиллуулдаг. Тэгсэн мөртлөө цаана нь хорих ангийн дарга нэг хоригдлыг өдрийн 25 мянган төгрөгөөр ажиллуулаад дундаас нь 23.500 төгрөг халааслаад л сууж байна.

-Улсын ажилд хүчээр дайчилдаг шүү дээ. Тэрийг цалинтай гэж хардаад байгаа юм биш биз дээ?

-За яалаа гэж. Тэрийгээ нэг муу юм ялгахтайгаа шүү, ах нь. Намар хадлан бэлтгэх, ногоо хураах, хавар зундаа газар шорооны ажил, барилга барих гээд л ажил их бий. Гэхдээ энэ бүхний дийлэнх нь хорих ангийн дарга нарт мөнгөний ажил болдог юм. Хорих ангийн дарга шоронгийн зөвлөл, галын удирдагч нартай уулзана. “Та нар гар утсаар чөлөөтэй ярь. Чөлөө олгож явуулна. Эмнэлэгт хэвтүүлнэ. Интернэт ашиглаж болно” гээд л давуу эрх өгнө. Үүнийхээ хариуд “Танай гал энэ ажлыг хийчих. Чамд би мөнгө өгнө. Ямар нэгэн хэл ам гаргахгүй аятайхан шиг ажиллаарай” гэж гуйдаг. Үнэндээ баячуудын хувийн орон сууц, хашаа, хороо, сүүлийн үеийн орон сууцны барилгуудыг хоригдлууд л хийж байна. Хорих ангийн дарга нар хоригдлуудаар ажил хийлгээд хэдэн сая төгрөг халаасалдаг нь нууц биш. Бүр биднээр өвс хадуулаад тэрийгээ зардаг дарга ч бий. Тэр мэргэжлийн үнэмлэх олгох сургалтаас эхлээд бусад гар урлалын сургалтууд бүгд гадны төслүүд байдаг. Гадаадын төслүүдийг шоронд хэрэгжүүлдэг. Тэр бас л мөнгө олох арга шүү дээ. Төсөл дуусахад сургалт дагаад л дуусна.

-Хоригдлууд бие биенийгээ зодож дарамталдаг байдал хэвээрээ гэж ойлгож болох уу?

-Хуучных шигээ зодож нүддэг асуудал эрс бага болсон нь үнэн. Гэхдээ шоронгийн шургаа гэдэг зүйл байсаар байна. Нэгнийгээ өдөж байгаад зодуулаад дээш нь матах, ямар нэгэн зөрчил гаргаад ял нэмүүлэх зүйл их. Сая хуулийн тэгшитгэлээр хоригдлуудыг сулласан. Шүүгчид адилхан хулгайн зүйл ангитай ялтнуудыг ялгаварлаад заримыг нь суллачихсан. Үүнээс болоод хоригдол оргосон тохиолдол гарсан. Сая магадлангаар олон хүн суллагдах байсан. Гэвч Прокурор 80 гаруй хүнээс ердөө арван хүн сулласан байна лээ. Энэ мэт хоригдлуудыг алагчилж үзэх байдал байсаар байгаа. Үүний цаана шорон ажилчингүй, дарга нар нь мөнгөгүй болох гээд байгаа эрсдэл яваад байгаа байхгүй юу. Яривал өчнөөн л юм байна. Гол нь элдэв юм ярихгүй шүү гэсэн ам өчиг өгдөг болохоор ингэсгээд дуусгая. Гэхдээ Монголын хорих анги өөрчлөлт хийхгүй юм бол Монголын гэмт хэрэгтнүүдийг зэрэглэл дээшлүүлэн бэлтгэдэг “сургууль” болоод олон жил болж байна.

Г.Батзориг